Nowa retoryka w ujęciu Chaima
Perelmana oraz Lucie
Olbrechts-Tyteca w kontekście
badania tekstu biblijnego
Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 36/2, 414-436
Ks. ROMAN PINDEL
Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie
NOWA RETORYKA W UJĘCIU CHAIMA PERELMANA
ORAZ LUCIE OLBRECHTS-TYTECA W KONTEKŚCIE
BADANIA TEKSTU BIBLIJNEGO
Nowa retoryka – jak sama nazwa wskazuje – zawiera elementy sztuki perswazji znanej od starożytności, a zarazem jest „nowa” z racji powtór-nych swych narodzin w XX w. Znajduje ona zastosowanie w badaniu tekstu biblijnego pod nazwą new rhetoric, by odróżnić ją od podobnych metod analizy retorycznej, określanych jako rhetorical analysis, czy rhetorical
criticism. Zasady nowej retoryki zamierzamy przedstawić głównie na
podstawie dzieła Traité de l’Argumentation. La nouvelle rhétorique
autor-stwa Chaima Perelmana oraz Lucie Olbrechts-Tyteca1. Przywoływane zaś
przykłady z Biblii mają unaocznić możliwość jej zastosowania do analizy tej Księgi. Niniejsze opracowanie jednak nie rości sobie pretensji do for-mułowania metodologicznych wskazań dla takiej analizy ani całościowego omówienia poglądów Chaima Perelmana, czy też wyczerpującego przed-stawienia nowej retoryki.
I. KONTEKST HISTORYCZNY NOWEJ RETORYKI
Zanim przejdziemy do omówienia nowej retoryki, wskażemy na okoli-czości jej powstania oraz na podobne do niej metody podejścia do tekstu.
1. P o c z ą t k i n o w e j r e t o r y k i i k r y t y k i r e t o r y c z n e j
Jako umowny początek nowej retoryki przyjmuje się rok 1936, kie-dy to ukazała się praca Ivora Armstronga Richardsa The Philosophy of
Rhetoric (Chicago). Stała się ona programową wypowiedzią nowej szkoły,
określonej później jako new rhetoric. Stanowiła jedną z odpowiedzi na niewystarczalność dominującego w badaniach literackich strukturalizmu.
1 Posiłkujemy się także polskim wydaniem innego dzieła tegoż autora: Logika prawnicza. Nowa
Nowe ukonstytuowanie się retoryki (new rhetoric) wiązało się z faktem, że antyczna retoryka grecko-rzymska, rozwijana i doceniana nieprzerwanie do XVIII w., musiała teraz być na nowo zorganizowana i przepracowana. Nowa retoryka stała się częścią teorii komunikacji, zwłaszcza masowej, zajmując się przede wszystkim zagadnieniem perswazji, i to nie tylko werbalnej. Znalazła też rychło zastosowanie w propagandzie, reklamie, polityce i badaniach literackich. Opracowania powstałe na gruncie nowej retoryki, często interdyscyplinarne, korzystają z takich dziedzin wiedzy, jak filozofia, literaturoznawstwo, lingwistyka, semiotyka, psychologia,
psycho-logia społeczna, psycholingwistyka, socjopsycho-logia2.
Z czasem nowa retoryka znalazła zastosowanie także w badaniach tekstów biblijnych, a egzegeci stosujący tę metodę sięgnęli po teoretycz-ne opracowania zaliczateoretycz-ne do teoretycz-new rhetoric takich autorów, jak Chaim
Perelman3 oraz Kenneth Burke4. Bodaj najczęściej korzysta się z
opra-cowania o charakterze filozoficznym Traité de l’Argumentation. La
nou-velle rhétorique5, którego współautorami są Chaim Perelman oraz Lucie
Olbrechts-Tyteca.
Niemal równocześnie z zastosowaniem nowej retoryki (new rhetoric) do badań tekstów biblijnych pojawiła się metoda określana jako krytyka
retoryczna (rhetorical criticism)6. Obie metody różnią się między sobą
w wielu punktach. Przedstawiciele rhetorical criticism w badaniach biblij-nych odwołują się do klasycznej retoryki grecko-rzymskiej, którą uznają
2 Współczesna teoria tekstu (także dziedzina interdyscyplinarna) zajmuje się zorganizowaniem
wypowiedzi na poziomie ponadzdaniowym, a co było od dawna przedmiotem zainteresowania retoryki. Niższe poziomy (fonetyka, morfologia, składnia) stanowią domenę gramatyki. Por. J. Z i o m e k, Retoryka opisowa, wyd. 2, Wrocław 2000, s. 13.
3 Do najważniejszych dzieł tego autora można zaliczyć: Traité de l’Argumentation. La nouvelle
rhétorique, Paris 1958 (napisane wraz z L. Olbrechts-Tyteca); Justice et Raison, Bruxelles 1963; Le champ de l’argumentation, Bruxelles 1970; L’empire rhétorique. Rhétorique et l’argumentation, Paris
1977; Logique juridique. Nouvelle Rhétorique, Paris 1979 (wyd. 2; polskie tłum.: Logika prawnicza.
Nowa retoryka, tłum. T. Pajor, Warszawa 1983); The New Rhetoric and The Humanities. Essays on Rhetoric and Its Applications, Dodrecht–Boston–London 1979. Bibliografia prac tego autora zawarta
jest w: „Revue internationale de philosophie” 1979, 127–128, s. 329–342.
4 Jest on autorem dwóch prac przywoływanych w badaniach biblijnych: A Rhetoric of Motives,
Berkeley 1969 oraz The Rhetoric of Religion. Studies in Logology, Berkeley 1970.
5 Pierwsze wydanie: Presses universitaires de France 1958 (wyd. 3: Bruksela 1976). My
ko-rzystamy z tłumaczenia angielskiego The New Rhetoric. A Treatise on Argumentation, trans. J. Wil-kinson–P. Weaver, Notre Dame 1969 (drugie wydanie angielskie w 1971 r.). Dostępne jest także tłumaczenie na język włoski: Trattato dell’argomentazione. La nuova retorica, Torino 1966. W ję-zyku polskim dotąd ukazały się cztery publikacje Chaima Perelmana: O sprawiedliwości (tłum. W. Bieńskowska, Warszawa 1959), Logika prawnicza. Nowa retoryka (tłum. T. Pajor, Warszawa 1983), Analogia i metafora w nauce, poezji i filozofii (tłum. J. Lalewicz, „Pamiętnik Literacki” 1971, z. 3), Imperium retoryki. Retoryka i argumentacja (tłum. M. Chomicz, Warszawa 2002). W dalszej części pracy używamy skrótu: Perelman (z podaniem paragrafu, ewentualnie tytułu rozdziału i stro-ny), odwołując się do angielskiego tłumaczenia The New Rhetoric. A Treatise on Argumentation, trans. J. Wilkinson–P. Weaver, Notre Dame 1969. Natomiast skrót: Logika odnosi się do polskiego tłumaczenia Logika prawnicza. Nowa retoryka, tłum. T. Pajor, Warszawa 1983.
6 Zwana też analizą retoryczną (rhetorical analysis). W języku włoskim używa się określenia
analisi retorica; we francuskim – crithique rhetorique lub analyse rhetorique; w niemieckim – die rhetorische Analyse.
za uniwersalny model sztuki perswazji. Dodatkowo jeszcze uzasadniają jej zastosowanie do interpretacji Biblii faktem, że kultura grecko-rzymska była „retoryczna”, a przynajmniej niektórzy z autorów natchnionych mogli posiąść wykształcenie retoryczne lub przejąć pewne elementy tej sztuki. Natomiast zwolennicy new rhetoric są skłonni korzystać z opracowań re-toryki od starożytności aż do czasów nam współczesnych. Nowa retoryka zakłada, że każda wypowiedź ma charakter perswazyjny, niezależnie od wykształcenia w tej sztuce. Każdy bowiem, kto formułuje jakąkolwiek wy-powiedź, czyni to w celu przekonania innych do zawartych w niej treści.
2. K r y t y k a r e t o r y c z n a
Krytyka retoryczna (rhetorical criticism) stanowi już dopracowaną, choć wciąż dyskutowaną metodę. Jej zasady dla analizy tekstów biblijnych
sformułował amerykański znawca retoryki antycznej, George A. Kennedy7,
bywa zaś zwykle realizowana w pięciu krokach: 1) określenie granic „jednostki retorycznej”,
2) opis „sytuacji retorycznej” i określenie „retorycznego problemu”, 3) badanie zorganizowania materiału,
4) odtworzenie dispositio,
5) ocena „skuteczności retorycznej”.
„Jednostka retoryczna” obejmować może zarówno całe pismo (list, ewangelia), jak i dużą jego partię (np. rozdział), akapit lub jego fragment. Najbardziej problematyczne w tej metodzie jest uzasadnienie zastosowania modelu właściwego dla całej mowy do wyodrębnionego fragmentu, np. do
rozdziału listu8. W praktyce często „jednostkę retoryczną” stanowi
peryko-pa w kategoriach Formgeschichte, rozdział lub kilka rozdziałów.
Opis „sytuacji retorycznej” odpowiada określeniu: Sitz im Leben w me-todzie historyczno-krytycznej. Akcent w analizie retorycznej jest jednak położony na precyzowaniu okoliczności, które sprowokowały analizowaną wypowiedź. Uznaje się przy tym, że można określić „sytuację retorycz-ną” przez proste formułowanie „antytetycznych” stwierdzeń wobec treści
zawartych w analizowanym tekście 9. Określenie bowiem faktycznego
stanowiska adresatów perswazji wymaga uwzględnienia wielu
okolicz-ności10. Problematyczne jest także oddzielanie tak rozumianej „sytuacji
7 Por. G. A. K e n n e d y, New Testament Interpretation Through Rhetorical Criticism, London
1984.
8 Por. H.-J. K l a u c k, Die antike Briefliteratur und das Neue Testament. Ein Lehr- und
Ar-beitsbuch, Padeborn 1998, s. 178 (Urban-Taschenbücher 2022).
9 Wskazuje się przy tym na monografię G. Lyonsa jako szczególnie obciążoną takim właśnie
błędem w odniesieniu do określenia poglądów oponentów Pawła w Galacji. Por. G. L y o n s, Pauline
autobiography. Toward a New Understanding, Atlanta 1985 (SBL Dissertation Series 73).
10 Wskazania metodyczne odnośnie do interpretacji danych zawiera publikacja: J. M. G. B a
r-c l a y, Mirror-Reading a Polemir-cal Letter: Galatians as a Test Case; [w:] The Pauline Writings, ed. E. Porter, C. A. Evans, Sheffield 1995, s. 247–267.
retorycznej” od kontekstu historycznego i teologicznego w analizie tekstów
biblijnych11.
Określenie „problemu retorycznego”, w ujęciu George’a A.
Kenne-dy’ego, oznacza sprecyzowanie στάσις (istota dyskutowanego problemu)12,
obojętne czy idzie o kolejne zagadnienie podejmowane w którymś z Listów Pawła, czy o mowę w Dziejach Apostolskich, czy też którąś z kontrowersji Jezusa z faryzeuszami. Z ustalonego „problemu retorycznego” wynika za-stosowany rodzaj mowy – według klasycznego trójpodziału rozróżnia się
mowę sądową, doradczą i pochwalną13.
„Zorganizowanie materiału” oparł George A. Kennedy na trzech (z pię-ciu) etapach retorycznego postępowania według Arystotelesa: inventio,
di-spositio i elocutio (pomysł, układ, styl). „Pomysł” to przyjęte w
argumenta-cji odwołanie się do LOGOS, PATOS i ETOS. W metodzie amerykańskie-go klasycysty idzie o zbadanie, na czym opiera się siła perswazji: czy na uzasadnieniu logicznym, oddziaływaniu emocjonalnym na słuchaczy, czy
na odwołaniu się do autorytetu (cech osobowych) autora wypowiedzi14.
Zorganizowanie materiału w spójny wywód podlega ocenie w ramach czę-ści badań określonych jako „układ”. Tu także ma miejsce opis zastosowania i realizacji wzorców mowy sądowej, doradczej i pochwalnej. W ramach badania „stylu” omawia się zastosowane w wypowiedzi środki kompozycji (figury mowy i figury myśli).
Wreszcie, określa się strukturę perswazji w jej retorycznych elementach, formułułując tzw. dispositio. Badanie kończy ocena „skuteczności
retorycz-nej”, dokonana ze względu na użyte środki retoryczne15.
3. O c e n a k r y t y k i r e t o r y c z n e j
George A. Kennedy słusznie zwraca uwagę na fakt, że Biblia była słu-chana, a więc argumentacja musiała uwzględniać linearny przekaz kolej-nych „porcji” perswazji. Ten postulat powinien być uwzględniany w analizie tekstów biblijnych. Trudno jednak zgodzić się z tezą amerykańskiego znaw-cy retoryki antycznej, iż opracowana przez niego metoda (rhetorical
criti-cism theory) opisuje uniwersalny (dotyczący wszystkich ludzi i wszystkich 11 To zarzuca się m.in. monografii R. Jewetta (The Thessalonian Correspondence. Pauline
Rhetoric and Millenarian Piety, Philadelphia 1986). Por. C. C. B l a c k, Rhetorical Criticism and Biblical Interpretation, „The Expository Times” [dalej: ET] 1989, 100, s. 255.
12 Por. G. A. K e n n e d y, New Testament Interpretation..., s. 97–156.
13 Tak np. problem podjęty w 2 Kor wymaga „sądowego” uzasadnienia posługi Pawła w
przeszło-ści, przy odwołaniu się do prawdy i sprawiedliwości.
14 M. Black podaje przykłady nowotestamentalne: etos – Mk 1,22, patos – Dz 2,37, logos – Hbr
1,1–2,14. Por. C. C. B l a c k, Rhetorical Criticism and Biblical Interpretation, ET 1989, 100, s. 254–255.
15 Metodę w języku polskim omawia R. B a r t n i c k i, Ewangelie synoptyczne. Geneza i
interpre-tacja, wyd. 2, Warszawa 1996, s. 314; G. R a f i ń s k i, Metoda retoryczna we współczesnej biblistyce,
czasów) fenomen retoryki, tyle że w terminologii starożytnych Greków16.
Same bowiem teksty biblijne zawierają przykłady perswazji zasadniczo różne od grecko-rzymskich zasad retoryki. Rygorystyczne wtłaczanie argu-mentacji semickiej w ramy klasycznej retoryki grecko-rzymskiej sprawia, że ramy te zostają „rozsadzone” przez elementy argumentacji proweniencji
judaistycznej, czy odrębną stylistykę17. Ma to miejsce, gdy np. usiłuje się
określić gatunek jednostki retorycznej w tekście biblijnym w kategoriach trzech rodzajów mowy, czy też wtłoczyć jednostkę retoryczną w sposób sztywny w gotową dispositio mowy.
Zaproponowana przez George’a A. Kennedy’ego metoda jest
podej-mowana przez wielu egzegetów18. Zastosowano ją najpierw do krótkich
tekstów, później do dłuższych fragmentów. Uzasadniano z jej pomocą
brak integralności całej księgi lub fragmentu19. Podjęto próby wiązania
rezultatów analizy retorycznej z uwarunkowaniami socjalnymi
wypowie-dzi20. W analizie retorycznej koncentrowano się na różnych aspektach
wypowiedzi. Badano więc m.in. funkcję antytezy21, pytania
retoryczne-go22, cytatów (Wilhelm Wuellner), czy użytego słownictwa (M. Silva)23.
Klasycznym podręcznikiem dla egzegetów stosujących metodę George’a A. Kennedy’ego stała się pozycja Heinricha Lausberga Handbuch der
lite-rarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der Literaturwissenschaft (Bd. 1–2,
München 1960)24. Ta obszerna i bardzo szczegółowa synteza klasycznej
retoryki grecko-rzymskiej stanowi bowiem doskonałe narzędzie w badaniu
całości procesu perswazji25.
16 Por. G. A. K e n n e d y, New Testament Interpretation..., s. 8–11. 17 Por. Ph. H. K e r n, Rhetoric and Galatians..., s. 55.
18 Do jej rozpowszechnienia przyczyniła się na pewno krytyczna i metodyczna publikacja,
te-stująca metodę w odniesieniu do 1 Kor 9, autorstwa W. Wuellnera. Por. W. W u e l l n e r, Where Is
Rhetorical Criticism Taking Us?, „The Catholic Biblical Quarterly” 1987, 49, s. 448–463. A. H.
Snyman ujmuje podobną metodę w 4 kroki. Por. A. H. S n y m a n, Style and the Rhetorical Situation
of Romans 8,31–39, „New Testament Studies” [dalej: NTS] 1988, 34, s. 218–231. Bardziej
mody-fikuje wskazania G. A. Kennedy’ego E. Schüssler Fiorenza. Por. E. S c h ü s s l e r F i o r e n z a,
Rhetorical Situation and Historical Reconstruction in 1 Corinthians, NTS 1987, vol. 33, s. 386–
403.
19 Fragmentem 1 Kor 8–10 z punktu widzenia retoryki epistolarnej zajmował się w swojej
mono-grafii H. P r o b s t, Paulus und der Brief. Die Rhetorik des antiken Briefes als Form der paulinischen
Korintherkorrespondenz (1 Kor 8–10), Tübingen 1991.
20 Np. S. K. S t o w e r s, Social Status, Public Speaking and Private Teaching. The Circumstance
of Paul’s Preaching Activity, „Novum Testamentum” 1984, 26, 1, s. 59–82.
21 Por. N. S c h n e i d e r, Die rhetorische Eigenart der paulinischen Antithese, Tübingen 1970. 22 Por. W. W u e l l n e r, Paul as Pastor. The Function of Rhetorical Questions in First
Corin-thians; [w:] L’Apôtre Paul. Personalité, style et conception du ministère, par A. Vanhoye etc, Leuven
1986, s. 49–77 (BEThL 73).
23 Por. B. L. M a c k, Rhetoric and the New Testament..., s. 21.
24 We wstępie do jej amerykańskiego wydania (H. L a u s b e r g, Handbook of Literary
Rhe-toric. A Foundation for Literary Study, trans. M. T. Bliss, A. Jansen, D. E. Orton, Leiden 1998)
G. A. Kennedy uznaje ją za klasyczne narzędzie do analizy retorycznej, odwołującej się do zasad retoryki antycznej.
25 Polski biblista ma do dyspozycji dobry podręcznik, który łączy wiedzę starożytnych ze
współ-czesnymi oczekiwaniami wobec sztuki perswazji: M. K o r o l k o, Sztuka retoryki. Przedwodnik
George A. Kennedy zdystansował się od Form- i Redaktionsgeschichte,
które koncentrują się na pracy redaktora i jego intencji teologicznej26.
Odciął się także od krytyki literackiej określanej jako new criticism. Gdy bowiem new criticism (uwzględniający retorykę) zajmuje się interakcją tek-stu ze współczesnym czytelnikiem, rhetorical criticism odczytuje Bi blię tak, jakby była czytana przez chrześcijan antycznych, członków społeczeń-stwa używającego na co dzień języka greckiego, zaznajomionych z kulturą
retoryczną swojej epoki27. Jeden z przedstawicieli metody rhetorical
cri-ticism, Duane Francis Watson, twierdzi, że umożliwia ona odbiór tekstu
zbliżony do tego, jaki był właściwy dla zamierzonego odbiorcy w I w., a samą metodę sytuuje „between ahistorical literary criticism and
histori-cal-criticism”28.
II. ZAŁOŻENIA NOWEJ RETORYKI
Niektóre założenia nowej retoryki omówimy w trzech punktach: kontekst filozoficzny, specyfika nowej retoryki, audytorium i założenia wstępne.
1. K o n t e k s t f i l o z o f i c z n y
Od Arystotelesa bierze swój początek rozróżnienie na rozumowanie
analityczne (zawierające dowodzenie naukowe, apodyktyczne, rzetelne)
oraz dialektyczne29. Pierwsze z nich wychodzi z przesłanek koniecznych
lub przynajmniej niewątpliwie prawdziwych i może (dzięki niezawodnym sposobom wnioskowania) dochodzić do wniosków koniecznych i praw-dziwych. Rozumowanie analityczne zmierza do prawdy materialnej, czyli obiektywnej, a znajduje zastosowanie w różnych dziedzinach wiedzy
(do-wody naukowe)30. Na straży poprawności rozumowania analitycznego stoi
logika formalna.
26 Mimo podobieństwa terminologicznego (rhetorical criticism) nie można utożsamiać nowej
reto-ryki, której twórcą jest J. Muilenburg (uczeń Gunkela), z metodą G. A. Kennedy’ego. J. Muilenburg rozumiał bowiem rhetorical criticism jako rodzaj literary criticism, zajmujący się przede wszystkim kompozycją ze względu na argumentację. Tym samym nie kwestionował Gattungsforschung, ale starał się uzupełnić tę metodę o elementy, które – jego zdaniem – były w niej zapoznane. Metoda J. Muilenburga – przy jej specyfice – jest przydatna w badaniach niektórych tekstów Pisma Świętego (zwłaszcza poetyckie partie ST). Por. J. M u i l e n b u r g, Form Criticism and Beyond, „Journal of Biblical Literature” 1969, 88, s. 1–18; Por. R. D. Jr. A n d e r s o n, Ancient Rhetorical Theory and
Paul..., s. 18–19.
27 Por. G. A. K e n n e d y, New Testament Interpretation..., s. 10; R. D. Jr. A n d e r s o n, Ancient
Rhetorical Theory and Paul..., s. 24.
28 D. F. W a t s o n, Rhetorical Criticism of the New Testament, Leiden 1994, s. 110. 29 Por. A r y s t o t e l e s, Topiki I, 1, 100b oraz Analityki.
30 Logiką, sądem, wnioskowaniem, dowodzeniem i definiowaniem zajmuje się Arystoteles w
pi-smach Organon, z których jedno zatytułowane Topiki mówi o miejscach wspólnych (topoi koinoi,
Rozumowanie dialektyczne opisuje Arystoteles w Retoryce31, Topikach
i Sofizmatach. Znajduje ono zastosowanie w rozważaniach, sporach i w ocenie relacji między faktami a przepisami lub normami powszechnie obo-wiązującymi a prawami i interesami partykularnymi (np. orzecznictwo sądowe). Rozumowanie dialektyczne służy przekonywaniu w dyskusji, tj. z jednej strony jest pomocne w krytyce przekonań przeciwnika, z drugiej
– w obronie i uzasadnianiu własnych racji32. Rozumowanie tego typu jest
także właściwe w procesie nakłaniania do podjęcia pożądanej decyzji. Jeżeli rozumowanie analityczne stosuje sylogizm logiczny (logika for-malna), to dialektyczne – sylogizm dialektyczny, zwany
entymematycz-nym33. W sylogizmie dialektycznym nie wszystkie przesłanki zostają
wy-powiedziane (niektóre pozostają domyślne). Te zaś, które wypowiadamy, są tylko prawdopodobne lub możliwe. Tak zbudowany dyskurs perswazyjny
ma doprowadzić do podjęcia decyzji34. Gdy jednak w sylogizmie
logicz-nym wniosek wynika z przesłanek w sposób konieczny35, to w sylogizmie
dialektycznym przejście od argumentów do decyzji nie jest konieczne36. Po
zapoznaniu się z rozumowaniem zawartym w entymemacie można bowiem podjąć decyzję zgodnie z zawartym wnioskiem, ale możliwa jest także
de-cyzja przeciwna albo brak decyzji37.
Nowa retoryka zajmuje się argumentacją i jej technikami w tekstach filozoficznych, religijnych, etycznych, estetycznych, politycznych i praw-niczych, w których występuje sprzeczność opinii. Dla jej przezwyciężenia w tej grupie tekstów stosuje się techniki perswazji, jak wykazały to bada-nia logiczne Chaima Perelmana i Lucie Olbrechts-Tyteca. Rozstrzygnięcia w dziedzinie sprawiedliwości, piękna, dobra, wartości podejmuje się po-przez spór, dyskusję i rozważanie, używając przy tym dialektyki. Dzięki niej i technikom retorycznym przechodzi się od braku zgody (dissensus) do jej osiągnięcia (consensus) w kwestii wartości i ich uhierarchizowania.
Zgoda dotyczyć może wielu osób, które będą przekonywane, albo jednej
osoby, która sama rozważa spór wewnętrzny. W jaki sposób osiąga się taką
zgodę – jest to kluczowy termin w ujęciu nowej retoryki Chaima Perelmana 31 Pierwsze zdanie Arystotelesowej Retoryki brzmi: „Retoryka jest antystrofą dialektyki”,
a więc obie są podobne i analogiczne wobec siebie. Por. A r y s t o t e l e s, Retoryka-poetyka, tłum. H. Podbielski, Warszawa 1988, s. 369.
32 Por. A r y s t o t e l e s, Topiki. O dowodach sofistycznych, tłum. K. Leśniak, Kraków 1978,
s. 242.
33 Por. tenże, Retoryka I, 2 [1356 b]; Topiki 105a, s. 10–19. 34 Por. tenże, Retoryka II, 18 [1391 b 8].
35 Np. sylogizm typu:
M a P S a M S a P
brzmi: Każdy człowiek jest śmiertelny. Każdy Polak jest człowiekiem. → Każdy Polak jest śmier-telny.
36 Entymemat (en thymô – w umyśle; to enthymêma) jest narażony na niepoprawność z dwóch
powodów: może zawierać ukrytą (w umyśle) przesłankę błędną albo też zawierać błąd logiczny.
– omawia Traktat o argumentacji jego autorstwa i Lucie Olbrechts-Tyteca. Składa się on z trzech części: Pierwsza przedstawia zagadnienia fundamen-talne (strukturalne) dla argumentacji, druga opisuje elementy stanowiące
punkt wyjścia perswazji, trzecia zaś – techniki argumentacji38.
2. S p e c y f i k a n o w e j r e t o r y k i
Chaim Perelman odwołuje się do najbardziej szerokiej definicji retoryki, sformułowanej przez Arystotelesa: „Umiejętność metodycznego odkrywa-nia tego, co w odniesieniu do każdego przedmiotu może być
przekony-wające” (Retoryka I, 2 [1355 b 26–27])39. Rozwijając ją, Chaim Perelman
przedmiotem retoryki czyni analizę technik dyskursywnych, które mają na celu wywołanie lub wzmocnienie poparcia twierdzeń przedkładanych do
akceptacji40. Takie określenie retoryki uzupełnia o cztery uwagi:
1) „Retoryka stara się przekonywać za pomocą dyskursu”41. Idzie więc
o przekonanie osoby do jakiejś decyzji poprzez perswazję słowną, w któ-rej może się znaleźć groźba i obietnica, a także odwołanie się do emocji i autorytetu. Nie jest właściwe dla tego typu przekonywania dowodzenie logiczne, przeprowadzenie doświadczenia, stosowanie przemocy (tortury, szantaż), przekupstwa czy uwodzenia.
2) „Retoryka ma zastosowanie w sytuacji, gdy logika formalna jest bez-silna”, a więc gdy przesłanki nie są przyjmowane za prawdziwe i oczywi-ste, gdy odnoszą się do pojęć dyskutowanych, niejasnych i niewyraźnych.
3) „Stopień akceptacji jakiegoś twierdzenia może być różny”, gdy spór dotyczy nie prawdy (oczywistej), lecz wartości. Fakty i prawdy dają się pogodzić, a dwa zdania oczywiste nie mogą głosić stwierdzeń sprzecznych z sobą. Wartości są natomiast w różny sposób oceniane, a wybierając jedną, poświęca się inną (nie wartość pozorną, ale niżej stojącą w hierarchii war-tości wybierającego). Miarą przekonania do jakiejś warwar-tości jest to, jakie
wartości jest dla niej gotów poświęcić wybierający42.
38 Part I. The Framework of Argumentation; Part II. The Starting Point of Argumentation; Part III.
Techniques of Argumentation.
39 Tłum. H. Podbielski; cyt. za: A r y s t o t e l e s, Retoryka-poetyka..., s. 66. Najbardziej
rozpo-wszechniona w kulturze europejskiej jest definicja Kwintyliana „Ars bene dicendi”, którą formułuje w kontekście omawianych przez siebie przeszło 20 definicji (por. Kształcenie mówcy, II, 15, s. 1– 38). Pozostaje ona w związku z określeniem retora: „vir bonus dicendi peritus”. Por. J. Z i o m e k,
Retoryka opisowa..., s. 10.
40 Logika, s. 145.
41 Por. Perelman § 1 (Demonstration and Argumentation), s. 13–14; Perelman § 13
(Argumenta-tion and Violence), s. 54–59.
42 Abraham przyjmuje życie swego syna Izaaka za wartość, którą jest gotów poświęcić dla
więk-szej wartości, jaką jest posłuszeństwo Bogu (por. Rdz 22,12.16). Męczennicy godzą się na śmierć nie z względu na absolutne odrzucenie wartości życia, ale z powodu przekonania o wyższości innych wartości.
4) „Retoryka odnosi się nie do prawdy (to jest domeną logiki formalnej
i nauki), ale do przekonania”43. Prawda jest bezosobowa, a jej uznanie lub
zakwestionowanie nie zmienia jej charakteru, przekonanie zaś dotyczy
osób, do których jest skierowana argumentacja44.
3. A u d y t o r i u m i z a ł o ż e n i a w s t ę p n e
„Audytorium” należy do pojęć kluczowych w retoryce od
starożytno-ści45. Wszyscy zgadzają się co do tego, że perswazja jest skuteczna pod
warunkiem jej dostosowania do audytorium, do którego jest skierowana46.
Chaim Perelman definiuje audytorium dla nowej retoryki jako
„zgromadze-nie tych, których mówca chciałby przekonywać swoją argumentacją”47.
Nowa retoryka nie przyjmuje żadnych ograniczeń co do audytorium, a więc analizuje perswazję adresowaną zarówno do grupy specjalistów, jak i laików w danej dziedzinie; do nieokreślonego tłumu, jak i pojedynczej osoby; do całej ludzkości i do siebie samego. W przypadku zróżnicowanego adresata perswazji najlepsza jest argumentacja adresowana do
powszech-nego audytorium, a więc taka, która jest do przyjęcia przez wszystkich48.
Możliwe jest jednak podzielenie audytorium i adresowanie perswazji wy-łącznie do wybranej jego części (według różnych kryteriów i różnych
środków)49 albo przekonywanie pojedynczego słuchacza50, albo też ujęcie
argumentacji w formie przekonywania samego siebie51 – wszystko po to,
by zmienić przekonanie faktycznego adresata perswazji.
43 Por. Perelman § 6 (Persuading and Convincing), s. 26–31. 44 Por. Logika, s. 145–47.
45 W przypadku argumentacji można mówić o odbiorcy prymarnym i sekundarnym. Pierwszy jest
realny i sformułowany (czytelnik zamierzony), natomiast drugi jest wtórny, przypadkowy, niezamie-rzony i niebrany pod uwagę ze względu na skutek perswazyjny. W mowie obrońcy w sądzie odbiorcą prymarnym jest sędzia i ława przysięgłych, zaś zgromadzona publiczność, oglądający transmisję z sali sądowej, czy czytelnicy sprawozdania są odbiorcą sekundarnym. Por. J. Z i o m e k, Retoryka
opisowa..., s. 19–20.
46 Starożytni teoretycy wymowy analizowali typy audytorium, przy czym problematycznym nie
było jednorodne i wyspecjalizowane, ale nieokreślone – tłum (démos, populus). Por. M. K o r o l k o,
Sztuka retoryki..., s. 40–42.
47 Perelman § 3 (The Speaker and His Audience), s. 19. 48 Por. Perelman § 7 (The Universal Audience), s. 31–35.
49 Por. Perelman § 4 (The Audience as a Construction of the Speaker). Eliakim, Szebna i Joach
proszą przełożonego dworzan i rabsaka, posłanego przez króla asyryjskiego, by mówił do nich po aramejsku (2 Krl 18,26), gdy wyszli do niego przed mury Jerozolimy (2 Krl 18,17–18). On jednak chce być zrozumiany także przez ludzi przysłuchujących się z murów i mówi po hebrajsku (2 Krl 18,27–35). Paweł, po aresztowaniu w świątyni, do trybuna mówi po grecku (Dz 21,37), a gdy go przekonał, by pozwolił mu przemówić do tłumów, odzywa się po hebrajsku (Dz 21,40).
50 Por. Perelman § 8 (Argumentation Before a Single Hearer), s. 35–40. Pojedynczy słuchacz
zastępuje całe audytorium. Przykładem biblijnym jest przekonywanie Hioba przez Elihu, które ma pomóc innym w zrozumieniu sensu niezawinionego cierpienia (por. Hi 36,1–37,24).
51 Por. Perelman § 9 (Self-Deliberating), s. 40–45. Ch. Perelman zauważa, że „rozważający
pod-miot jest postrzegany często jako wcielenie uniwersalnego audytorium” (tamże, s. 40). Biblijnym przykładem jest refleksja Hioba: „Nagi wyszedłem z łona matki i nagi tam wrócę. Dał Pan i zabrał Pan. Niech będzie imię Pańskie błogosławione!” (Hi 1,21). Paweł w Rz 7,14–24.
Audytorium według nowej retoryki to nie tyle słuchacze
argumenta-cji, ile ta grupa, którą mówca chce przekonać52. Mówca może zwracać
się do grupy swoich zwolenników, którzy podzielają zarówno założenia i ich interpretację, jak i wnioski końcowe. Ten typ argumentacji należy do najłatwiejszych, a jej skutkiem jest wzmocnienie przekonania tej części audytorium do reprezentowanego stanowiska i nowe uzasadnienie braku słuszności poglądów przeciwnych. Dokonuje się wówczas nowa integracja
wokół wartości, które zdają się być zakwestionowane53. Ten typ
argumen-tacji jest typowy dla przemówień politycznych na zjazdach partii, w pro-pagandzie wobec społeczeństwa żyjącego w systemie totalitarnym, czy w indoktrynacji zamkniętych sekt.
Do założeń wstępnych w perswazji należy możliwość porozumienia się autora wypowiedzi i audytorium oraz zrozumienia argumentacji (język i przyjęta frazeologia), możliwość przekazania argumentacji (przemówie-nie i słucha(przemówie-nie, przesła(przemówie-nie i przyjęcie listu), prag(przemówie-nie(przemówie-nie nawiązania i
pod-trzymania kontaktu umysłowego54, pragnienie przekonywania poprzez
sformułowaną argumentację ze strony autora wypowiedzi oraz gotowość
przyjmowania perswazji ze strony audytorium55. O sukcesie perswazji
de-cyduje wybór twierdzeń, do których można się odwołać w argumentacji. Są one związane z wartościami, będącymi podstawą porozumienia między mówcą a audytorium, od których się wychodzi, by osiągnąć zamierzone
zmiany56. Konieczne jest nie tylko rozpoznanie wartości akceptowanych
przez audytorium, lecz także rozpoznanie stopnia ich akceptacji57.
Celem argumentacji i zastosowanych w niej technik jest – wychodząc z przyjętych twierdzeń – wzmocnić lub osłabić akceptację innych twier-dzeń lub przekonać do nowych (mogą je stanowić przeformułowane tezy wyjściowe). Argumenty „za” lub „przeciw” dla tak rozumianych twierdzeń mogą być słabsze lub mocniejsze (ale nie prawdziwe lub fałszywe). Dlatego
52 Przy pełnej sali sądowej prokurator, czy obrońca, zwraca się do ławy przysięgłych i ze względu
na jej skład dobiera sposób argumentacji.
53 Por. Logika, s. 165–166.
54 Por. Perelman § 1 (Demonstration and Argumentation), s. 13–14; Perelman § 3 (The Speaker
and His Audience), s. 17–19.
55 Por. Perelman § 2 (The Contact of Minds), s. 14–17. Paweł, już po aresztowaniu w świątyni
(Dz 21,33–35), stojąc na schodach, „dał znak ręką ludowi, a gdy nastała zupełna cisza, odezwał się po hebrajsku” (Dz 21,40). Zastosował środki, które umożliwiły mu przemówienie, zrozumienie i słuchanie z zainteresowaniem. Autor Dziejów relacjonuje: „Usłyszawszy, że mówi w języku hebraj-skim, uciszyli się jeszcze bardziej” (Dz 22,2). Według relacji Dziejów Apostolskich kilka mów Pawła zostało jednak przerwanych, a tym samym skończyła się możliwość jego oddziaływania perswa-zyjnego (por. Dz 17,32; 22,22; 23,7–10). W Efezie, w związku z rozruchem spowodowanym przez Demetriusza, uniemożliwiono mu wręcz wygłoszenie przemówienia (por. Dz 19,30–31). Wówczas też ani strona chrześcijańska, ani żydowska nie miały możliwości przedstawienia argumentacji, mimo zgromadzenia się mieszkańców miasta dla rozpatrzenia sprawy, która ich dotyczyła (por. Dz 19,32–34).
56 Paweł w mowie po aresztowaniu w świątyni odwołuje się na początku do wspólnoty z
audy-torium: „Ja jestem Żydem urodzonym w Tarsie w Cylicji. Wychowałem się jednak w tym mieście, u stóp Gamaliela otrzymałem staranne wykształcenie w Prawie ojczystym. Gorliwie służyłem Bogu, jak wy wszyscy dzisiaj służycie...” (Dz 22,3).
też wpływają mocniej lub słabiej na stopień przekonania do nich audyto-rium. Pod wpływem argumentacji na rzecz twierdzeń zmienia się hierarchia
wartości u adresata perswazji58.
W każdej argumentacji przyjmuje się, że audytorium posiada pewne poglądy wstępne i jest zintegrowane wokół jakichś wartości. Wynika to z przynależności do określonego kręgu kulturowego, narodu, wspólnoty języka lub dialektu, czy społeczności. Przyjmowane poglądy wstępne wy-nikają z naśladowania rodziców, wychowania, identyfikacji z bohaterami i idolami oraz z planowanego oddziaływania wobec tak pojętego
audy-torium59. Zmiany wobec poglądów wstępnych mogą dokonywać się na
podstawie różnych argumentów, poczynając od groźby i obietnicy nagrody poprzez odwołanie się do miłości własnej, zasady przyjemności, poczucia honoru, szacunku wobec tradycji, czy zasad religii oraz instytucji obdarza-nych autorytetem.
III. PUNKT WYJŚCIA ARGUMENTACJI
Druga część rozprawy Chaima Perelmana i Lucie Olbrechts-Tyteca oma-wia zagadnienia, które grupuje pod tytułem „Punkt wyjścia argumentacji”. W nich zaś określa bliżej charakter argumentacji, a następnie użyte fakty, wartości i loci communes oraz ich retoryczne wykorzystanie.
1. C h a r a k t e r a r g u m e n t a c j i
Arystoteles jedynie mowie sądowej i doradczej przypisywał
dopro-wadzenie do podjęcia decyzji60. Tymczasem według Chaima Perelmana
to trzeci rodzaj mowy, epideiktyczny61, nie tylko zawiera duży potencjał
perswazyjny, ale wręcz – po jego nowym zdefiniowaniu – może stanowić
jedyny rodzaj argumentacji opisywany przez retorykę62. Rodzaj
epideik-tyczny sprawia bowiem nową łączność duchową audytorium wokół
war-tości, które są przedmiotem perswazji63. Najbardziej zgodnym z antyczną
58 Por. tamże, s. 150.
59 Paweł, broniąc się przed Sanhedrynem, świadomie odwołał się do poglądów, które różniły
faryzeuszy od saduceuszy: „Wiedząc zaś, że jedna część składa się z saduceuszów, a druga z faryze-uszów, wołał Paweł przed Sanhedrynem: »Jestem faryzeuszem, bracia, i synem faryzefaryze-uszów, a stoję przed sądem za to, że spodziewam się zmartwychwstania umarłych«” (Dz 23,6).
60 Por. A r y s t o t e l e s, Retoryka I, 3 [1358 b 1–7].
61 W języku polskim jest on określany jako: pochwalny, demonstratywny, okazjonalny, pokazowy,
popisowy.
62 Przyjmując klasyczny podział na trzy rodzaje mowy, najłatwiej jest osiągnąć consensus w
ro-dzaju pokazowym, zaś najtrudniej w doradczym, gdy decyzja ma zapaść przez głosowanie upraw-nionych do tego osób. Rzadko bowiem ma miejsce jednomyślność. W przypadku rodzaju sądowego
consensus dotyczy jednej ze stron, gdy druga (niezadowolona) – może dochodzić swoich racji przez
odwołanie się do wyższej instancji. Por. J. Z i o m e k, Retoryka opisowa..., s. 93.
klasyfikacją przykładem rodzaju epideiktycznego są uroczystości rocznico-we i przypominanie, poprzez świętowanie, wydarzeń wspólnych dla okre-ślonej społeczności, ale także przywoływanie legend i tradycji związanych z własnym kręgiem kulturowym. Podobny skutek retoryczny sprawia także propagowanie wartości uniwersalnych i twierdzeń akceptowanych przez wszystkich. Oba typy perswazji sprawić mogą nową integrację audytorium
i określone zmiany w hierarchii wartości64.
Argumentacja dokonuje się albo za pomocą języka audytorium, albo języka zrozumiałego dla audytorium. Taki stan jest przejawem wspólnoty kulturowej, językowej, zawodowej lub przynależności do jakiejś grupy. Praktycznie to język potoczny przekonuje na rzecz twierdzeń i wartości przedstawianych audytorium. Nim też – a nie językiem sformalizowanym, czy zawodowym żargonem – posługują się pisarze i poeci, politycy i dzien-nikarze, prawnicy i krytycy, popularni teologowie i kaznodzieje, a więc
ludzie oddziałujący w sposób realny na audytorium65.
Argumentacja – jak ją pojmuje Chaim Perelman – nie stara się prze-konać do jakiegoś twierdzenia wyłącznie dlatego, że jest ono prawdziwe. Jedno z kilku przedstawionych twierdzeń zostaje wybrane, bo w danej sytuacji ono jest bardziej słuszne, bardziej przydatne, bardziej dogodne
lub rozsądne, czym bardziej odpowiada aktualnym uwarunkowaniom66.
Argumentacja retoryczna, w odróżnieniu od sformułowań logiki formal-nej, musi liczyć się ze zdolnością akceptacji i możliwą reakcją audytorium. Nie może także dopuścić do błędu petitio principii, w sensie uchybienia
zasadom perswazji67, a więc zakładać akceptacji dla tezy, do której chce się
przekonywać w argumentacji. Z tym wiąże się problem trafnego określenia przez mówcę opinii i przekonań audytorium, do którego się zwraca. Można zakładać, że sędzia i ława przysięgłych akceptują obowiązujący porządek prawny. Mówca na zjeździe partii przyjmuje, że zgromadzeni członkowie
utożsamiają się przynajmniej z założeniami programowymi tej partii68.
O faktycznym przekonaniu audytorium można wnioskować z odpowiedzi na umiejętnie sformułowane pytania, zaś o stopniu akceptacji jakichś war-tości lub ocen moralnych w danej grupie społecznej informują np. badania
opinii publicznej69.
Autor perswazji znajduje się w stanie chwiejnej równowagi „między
informacją a redundancją”, jak to określa w swoich badaniach U. Eco70.
64 Por. Logika, s. 150–152. 65 Por. tamże, s. 157–158.
66 W wyjątkowych przypadkach pierwszeństwo mają inne wartości niż prawda. Ch. Perelman
po-daje jako przykład dobre imię osoby prywatnej, przedawnienie, ograniczenie zdolności procesowych ze względu na przynależność religijną lub sytuację społeczną. Por. Logika, s. 59–60.
67 Por. Perelman § 28 (Argumentation ad Hominem and Begging the Question), s. 110–114. 68 Por. Perelman § 26 (Agreements of Certain Special Audiences), s. 99–104.
69 Por. Logika, s. 158–159.
70 Tekst redundantny to zbyt długi w stosunku do ilości zawartej w nim informacji (może być
piękny i poprawny literacko). Tekst nieredundantny to np. telegram, co wynika z jego funkcji (wy-łącznie informacja wobec adresata, który zrozumie skrócony zapis).
Z jednej strony bowiem musi odwołać się do wiedzy, wartościowania i do-tychczasowych decyzji audytorium (redundancja), z drugiej – pragnie on
przekonać audytorium do nowych treści (informacja)71. Te stwierdzenia
włoskiego uczonego uzupełniają analizy Chaima Perelmana.
2. F a k t y, w a r t o ś c i i l o c i c o m m u n e s
W przypadku zróżnicowanego lub trudnego do określenia audytorium nie pozostaje nic innego jak przyjąć za twierdzenia wyjściowe takie, jakie zdają się być powszechne, a więc przyjmowane przez wszystkich ludzi.
Tzw. loci communes (locus communis)72 to takie wartości i przekonania,
które należy przyjmować i brać pod uwagę w każdej dyskusji73. Stanowią
one punkty oparcia w argumentacji, treściowe lub formalne. Treściowe przynależą przede wszystkim do sztuki wynajdywania (inventio), a
for-malne bardziej do argumentacji74. Mogą one być wyzyskane przez mówcę
w formie dostosowanej do dyskusji, np. jako maksyma czy zasada, by
były użyteczne jako punkt wyjścia w argumentacji75. Loci communes
pełnią w argumentacji podobną rolę jak aksjomaty w logice formalnej. O ile jednak aksjomaty są jednoznaczne i oczywiste (przynajmniej w kon-cepcji Arystotelesa), o tele loci communes są powszechnie przyjmowane ze względu na ich wieloznaczność i możliwość różnej wykładni. Podobnie bowiem jak uznanie dla tych samych faktów i wartości nie oznacza zgody na ich interpretację, tak i przyjęcie loci communes nie oznacza zgody na sposób ich zastosowania i na wnioski z nich wypływające. Te same terminy, fakty, wartości i loci communes mogą być różnie rozumiane i
interpreto-wane76.
Mówca z wielu faktów, wartości i loci communes wybiera tylko niektóre, by uczynić z nich punkt wyjścia dla prowadzonej argumentacji. Ich wagę
może podkreślić poprzez różne techniki prezentacji i figury retoryczne77.
71 Por. U. E c o, Pejzaż semiotyczny, tłum. A. Weinsberg, Warszawa 1972, s. 128. Tenże autor
wskazuje trzy różne znaczenia terminu „retoryka”: 1) badanie ogólnych warunków dowodzenia perswazyjnego; 2) technika generatywna, czy dysponowanie mechanizmami argumentacyjnymi; 3) zasób sprawdzonych już technik argumentacyjnych. Por. J. Z i o m e k, Retoryka opisowa..., s. 11.
72 Odpowiednikiem w dyskusji specjalistów w jakiejś dziedzinie są loci specifici.
73 Opisuje je Arystoteles w Topikach i Retoryce, określając jako „wspólne punkty odniesienia” dla
różnych dziedzin, nie mających nic wspólnego z sobą (por. Retoryka I, 2 [1358 a 13–21]).
74 Por. Perelman § 21 (Loci), s. 83–85.
75 Ch. Perelman omawia loci communes i ich użycie w paragrafach 21–25: Loci of Quantity
(§ 22), Loci of Quality (§ 23), Inne loci (§ 24). Tam też odnośniki do dzieł innych autorów. Przykładem toposu ilości jest sformułowanie: „lepsze jest to, co jest korzystne dla większej liczby”, a jego zastosowanie znajdujemy w argumentacji Kajfasza: „lepiej jest dla was, gdy jeden człowiek umrze za lud, niż miałby zginąć cały naród” (J 11,50). Topos jakości może być sformułowany jako zasada: „lepiej jest czynić dobro niż zło” oraz „lepiej jest ocalić komuś życie niż kogoś go pozba-wić”, a odwołuje się do niej Chrystus, gdy zwraca się z pytaniem retorycznym do faryzeuszy po uzdrowieniu w szabat człowieka z uschłą ręką: „Co wolno w szabat: uczynić coś dobrego czy coś złego? Życie ocalić czy zabić?” (Mk 3,4; Łk 6,9).
Może więc wybrane dane powtarzać78 albo wzmacniać ich znaczenie przez
rozwinięcie tematu79, wyliczenie części całości80, wprowadzenie mowy
pozornie zależnej81, unaocznienie82, zmianę formy czasu – wbrew regułom
gramatycznym83. W odróżnieniu od logiki formalnej w retoryce ważną
rolę pełni pojęcie „obecności”84. Figury retoryczne można traktować
ja-ko ozdobniki, jeżeli nie pełnią funkcji perswazyjnej. Gdy natomiast służą argumentacji i są skuteczne, często nie zauważa się ich retorycznego
cha-rakteru85.
Język służy argumentacji, bo pozwala w różny sposób ująć fakty86,
wartości87 i loci communes88. Można więc ujmować fakty przez dobór
terminów89 i wyrażeń90, tworzenie neologizmów91 i określeń złożonych92.
77 Por. Perelman § 37 (Techniczne problemy w przedstawieniu danych), s. 143–149.
78 W relacji z „decyzji cezarejskiej Piotra” wizja przeżywana przez Korneliusza jest powtórzona
trzy razy (Dz 10,3–6; por. 10,22–23.30–32), podobnie jak i wizja, którą miał Piotr (Dz 10,11–16; por. 10,28; 11,5–10). Także postanowienia „Soboru Jerozolimskiego” są powtórzone dwukrotnie: raz jako propozycja Jakuba, drugi raz w formie listu (por. Dz 15,20.29).
79 Takie rozwinięcie stanowią słowa Boga skierowane do Abrahama: „Weź swego syna jedynego,
którego miłujesz, Izaaka, idź do kraju Moria i tam złóż go w ofierze na jednym z pagórków, jakie ci wskażę” (Rdz 22,2). Początek zdania służy wzmocnieniu wartości gotowości Abrahama do złożenia ofiary z syna (syn, jedyny, umiłowany). To wszystko służy uzasadnieniu wartości posłuszeństwa Abrahama. Por. Perelman § 58 (Argument przez ofiarę), s. 248–255. Podobnie w odniesieniu do córki Jeftego (por. Sdz 11,34).
80 W mowie wygłoszonej w świątyni Paweł najpierw stwierdza fakt prześladowania „drogi”
wy-znawców Jezusa jako Mesjasza (Dz 22,4a), a następnie wylicza akty prześladowcze: „głosując nawet za karą śmierci, wiążąc i wtrącając do więzienia mężczyzny i kobiety...” (Dz 22,4bc).
81 Autor Dziejów Apostolskich uzasadnia niewinność Pawła wobec prawa rzymskiego,
przytacza-jąc dwie wypowiedzi stwierdzaprzytacza-jące ten fakt: „Kiedy odeszli, mówili jedni do drugich: ‘Ten człowiek nie czyni nic podpadającego pod karę śmierci lub więzienia’. A Agryppa powiedział do Festusa: ‘Można by zwolnić tego człowieka, gdyby się nie odwołał do Cezara’” (Dz 26,31–32).
82 Czyli takie przedstawienie wydarzeń jakby się rozgrywały aktualnie przed naszymi oczyma. 83 Np. „Jeśli powiesz słowo, jesteś martwy”. Por. Logika, s. 162.
84 Por. Logika, s. 161. Zasadę tę ilustruje dobrze przykład z epoki kolektywizacji: „Wojciechu,
robimy spółdzielnię rolniczą i każdy daje swoje, abyśmy mieli wszystko razem. Tak więc, dacie ko-nia?” Wojciech: „Dam”. „Dacie krowę?”. Wojciech: „Dam”. „Dacie kozę?”. Wojciech: „Nie dam”. „Wojciechu, a czemuż to?”. Wojciech: „Bo kozę mam”.
85 Por. Perelman § 41 (Figury retoryczne i argumentacja), s. 167–171.
86 Działalność wywiadowczą na korzyść wroga prowadzą „szpiedzy”, na naszą korzyść –
„agen-ci”.
87 W propagandzie realnego socjalizmu pojawiło się określenie „demokracja ludowa”, które miało
wyrażać wyższości tego rodzaju demokracji nad innymi.
88 Zasada „lepsza jest równość niż nierówność między ludźmi” jest przyjmowana powszechnie.
W subtelnej krytyce systemu społecznego, który gwarantował równość obywateli, ludzie przynale-żący do klasy uprzywilejowanych zostają określeni jako „równiejsi”.
89 Por. Perelman § 33 (On the Use of Notions), s. 130–133. W literaturze apologetycznej judaizmu
bóstwa pogańskie to „cielce” (Ps 68,31), „idole”, „bożki” (Syr 30,19), „bałwany” (Ps 106,3). Por. F. S i e g e r t, Argumentation bei Paulus gezeigt an Röm 9–11, Tübingen 1985, s. 43–44, (WUNT 34).
90 Por. Perelman § 32 (Choice of Qualifiers), s. 126–130. Przykładem z Ewangelii jest
charakte-rystyka Jana Chrzciciela, wypowiedziana przez Chrystusa w Mt 11,7–11a.
91 Badający neologizmy w Corpus Paulinum R. Popowski stwierdza, że w tej grupie pism
wystę-puje aż 107 wyrazów, których użycie nie zostało poświadczone we wcześniejszych z zachowanych pism ze starożytności. Por. R. P o p o w s k i, Struktura semantyczna neologizmów w Listach świętego
Pawła z Tarsu, Lublin 1978, s. 22.
92 W Corpus Paulinum termin „nomos” otrzymuje różne określenia. Pozytywne jest „Prawo
Działanie osób można wartościować przez proste zaliczenie do jakiejś
grupy93, czy przez techniki przerwania albo osłabienia wzajemnego
od-działywania miedzy osobą a działaniem94. Syntaksa pozwala także na
pod-kreślenie terminów, okoliczności, osób95. Łączenie zdań (współrzędnie,
podrzędnie) umożliwia wpływ na kolejność zapoznawania się z kolejnymi treściami, ale i odbiór opisywanych faktów jako ułożonych według pewnej hierarchii. Wreszcie, przedstawienie faktów i wydarzeń może być na
róż-nych poziomach ogólności96.
3. R e t o r y c z n e w y k o r z y s t a n i e f a k t ó w, w a r t o ś c i i l o c i c o m m u n e s
Zgoda na podstawowe zasady jest pozorna, faktycznie bowiem przy przyjęciu określonych sformułowań pojawia się problem ich interpretacji. Przykładem locus communis są trzy zasady sformułowane przez Patrice’a
Daya. Określa je jako zasada konserwatywna, liberalna i socjalistyczna97.
Zasada konserwatywna zakłada wyższość istniejącego stanu rzeczy, trady-cji, zwyczajów, norm i instytucji. Kontynuacja przyjmowana jest za
oczy-wistość, zaś zmiana wymaga uzasadnienia98. Zasada konserwatywna pełni
ważną rolę w argumentacji biblijnej99 i praktyce życia Kościoła100.
wyzwala spod „prawa grzechu i śmierci” (por. Rz 8,2).
93 Por. Perelman § 73 (Grupa i jej członkowie), s. 321–327. W Liście do Galatów
zdyskwalifiko-wane zostaje działanie nieznanych oponentów Pawła przez zaliczenie ich do „pseudobraci” (por. Ga 2,4–5).
94 Można bowiem wartościować działanie osoby przez zakwestionowanie wolności jej decyzji lub
wskazanie wpływu innej osoby (por. Ga 2,12). Por. Perelman § 71.
95 W Rdz 3,13 dla podkreślenia winy węża zostaje zmieniony szyk zdania w wypowiedzi kobiety:
„Wąż zwiódł mnie i zjadłam”.
96 Praca rolnika może być określona w kategorii walki między dwoma systemami politycznymi:
„Każda kupa gnoju, wywieziona na pole, to cios wymierzony w system imperialistyczny”. W poda-niu o dotację lub umorzenie części pożyczki na inwestycję związaną z wymianą kotła CO z węglo-wego na gazowy jako uzasadnienie podaje się „uzyskanie efektu ekologicznego”.
97 Opublikowane w P. D a y, Presumption, [w:] Actes du XIIIe Congrès international de
philoso-phie, Bd. 5, Wien 1970, s. 137–143.
98 Por. Logika, s. 168.
99 Zasada konserwatywna wyrażana jest w Biblii w różny sposób: „A teraz, Izraelu, słuchaj
praw i nakazów, które uczę was wypełniać, abyście żyli i doszli do posiadania ziemi, którą wam daje Pan, Bóg waszych ojców. Nic nie dodacie do tego, co ja wam nakazuję, i nic z tego nie odej-miecie [podkr. R.P.], zachowując nakazy Pana, Boga waszego, które na was nakładam” (Pwt 4,1–2); „Dopóki niebo i ziemia nie przeminą, ani jedna jota, ani jedna kreska nie zmieni się w Prawie, aż się wszystko spełni” (Mt 5,18). Teologia biblijna wypracowała prawa ciągłości, rozwoju i transpozycji w odniesieniu do wielkich tematów podejmowanych w różnych księgach, a które to prawa uza-sadniają jedność orędzia biblijnego. Por. T. J e l o n e k, Biblijna historia zbawienia, Kraków 1982, s. 23–24.
100 W myśleniu teologicznym ogromną rolę odgrywa „rozwój dogmatów”, który uzasadnia
nie-zmienność objawienia Bożego. Idzie o uzasadnienie tożsamości pomiędzy „rozwiniętym wykładem wiary” z „apostolskim wykładem objawienia” głoszonym w Jezusie Chrystusie. Por. Rozwój
do-gmatów, [w:] K. R a h n e r, H. Vo r g r i m l e r, Mały słownik teologiczny, Warszawa 1987, kol. 395–
Druga, z trzech zasad podstawowych, liberalna, brzmi: „lepiej jest raczej zawsze pozostawiać ludziom swobodę podejmowania decyzji niż
podda-wać ich przymusowi”101. Wszystko, co nie jest zabronione, jest dozwolone
(domniemanie działa na korzyść wolności), a wszelkie ograniczenie
wolno-ści wymaga uzasadnienia102. Wreszcie, zasadę socjalistyczną można
sfor-mułować: „równość nie wymaga uzasadnienia, natomiast nierówność po-winna je posiadać”. Każda z tych zasad z osobna stanowi locus communis, a więc jako twierdzenie oczywiste, nie wymagające uzasadnienia. Jednak każda z nich może stanowić podstawę do zakwestionowania dwu
pozosta-łych103. Ale także każda z nich, jeżeli ma stanowić podstawę argumentacji,
wymaga bliższego określenia jej treści i uwzględnienia aktualnej jej
inter-pretacji w audytorium, do którego ma być adresowana perswazja104.
O ile aksjomaty i rozumowanie logiczne można rozpatrywać jako sys-tem ponadczasowy i niezależny od jakiegokolwiek kontekstu, o tyle argu-mentacja jest zawsze w odniesieniu do konkretnego audytorium, w określo-nym kontekście psychospołeczokreślo-nym. Ten ostatni tworzą: faktyczna wolność
wypowiedzi105, uwarunkowania polityczne, ekonomiczne, kulturowe,
ideo-logiczne106 i inne107.
Po ustaleniu aksjomatów i zaakceptowaniu reguł dedukcji wystarczy je poprawnie stosować, by dowodzić twierdzeń, które są niepodważalne i do przyjęcia przez wszystkich. Inaczej jest w argumentacji. W niej fakty, wartości i loci communes mogą być w różny sposób interpretowane, zaś argumenty mogą być silniejsze lub słabsze, trafne w odniesieniu do danego audytorium lub nieodpowiednie, albo też prowadzące do różnych (niekiedy
przeciwstawnych) wniosków108. Zastosowane argumenty mogą wzajemnie
się wzmacniać lub osłabiać109. Dlatego też argumentacja, w odróżnieniu od
101 Sformułował ją J. Stuard Mill (On Liberty, rozdz. I).
102 Por. Logika, s. 168. Paweł ustosunkowuje się do tego typu zasady, dominującej w Koryncie:
„wszystko wolno” (por. 1 Kor 6,12.12; 10,23.23), uzasadniając jej ograniczenia.
103 Tak np. opierając się na zasadzie socjalistycznej, dla zrealizowania równości społecznej trzeba
zakwestionować zasadę konserwatywną (status quo w dziedzinie posiadania) i liberalną (wolność ciągłego bogacenia się).
104 Por. Logika, s. 168–169.
105 S. Mrożek mógł zakwestionować wszechwładne w propagandzie pojęcie postępu jedynie na
sposób żartu semantycznego, dowodząc (w formie rozważania wewnętrznego), że forma gramatycz-na „robię postęp” nie funkcjonuje w języku potocznym. Zob. S. M r o ż e k, Rano, rano, raniutko, [w:] Małe prozy, Kraków 1990, s. 115.
106 Przejawem ograniczenia w wypowiedzi jest autocenzura będąca przejawem tzw. politycznej
poprawności (political correctness).
107 Por. Logika, s. 167.
108 Można ustalony fakt, dotąd zinterpretowany na korzyść adwersarza, wyzyskać na rzecz tezy
przeciwnej. Jest to tzw. retorsio argumenti. Gdy ktoś uzasadnia zaniechanie kary młodym wiekiem sprawcy, można odwrócić argumentację, uzasadniając: właśnie dlatego, że jest młody, trzeba go ukarać, by na przyszłość nie czynił rzeczy gorszych. Tego typu chwyty użyteczne w prowadzeniu sporu zawiera dziełko A. Schopenhauera pt. Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów (wyd. 5, Warszawa 2001).
109 Por. Perelman § 99 (Interakcja przez konwergencje), s. 471–474. Argumenty wzmacniają się,
gdy wszystkie zmierzają ku wspólnemu celowi (konwergencja) lub wręcz zgadzają się i pokrywają ze względu na ten cel, a nie ma napięcia między nimi (kongruencja). Przykładem kongruencji jest
dowodzenia, nie jest nigdy niepodważalna, a zgoda panuje częściej w
od-niesieniu do jej punktu wyjścia niż do wniosków110.
IV. TECHNIKI ARGUMENTACJI
Ostatnia z trzech części filozoficznej rozprawy o argumentacji poświę-cona jest sposobom argumentowania, ich klasyfikacji i ich wzajemnemu oddziaływaniu.
1. T e c h n i k i ł ą c z e n i a i r o z s z c z e p i a n i a p o j ę ć
Chaim Perelman przeanalizował prawie 100 rodzajów argumentacji
i omówił je w III części swego monumentalnego traktatu111, dzieląc je na
techniki łączenia i rozszczepiania pojęć112. Techniki łączenia obejmują trzy
grupy argumentów:
1) argumenty quasi-logiczne (§ 46–59),
2) argumenty oparte na strukturze rzeczywistości (§ 61–77)113,
3) argumenty fundujące strukturę rzeczywistości (§ 78–88)114.
Techniki rozszczepiania pojęć omawia Chaim Perelman w czwartej grupie argumentów, której nadaje tytuł: The Dissiociation of Concepts (§ 89–96).
Argumenty quasi-logiczne (§ 46–59) przypominają w swej konstrukcji
argumentację logiczną. Posługują się np. definicją i analizą115, odwołują się
do zasady równości116, tożsamości lub sprzeczności, argumentują przez
po-święcenie117 itd. Zawsze jednak mogą być podważone lub przeciwstawione
im argumenty dowodzące racji przeciwnych118.
argumentacja w perykopie Syr 38,25–30, w której autor dowodzi poprzez opis zaangażowania w róż-nych zawodach, że wszelka aktywność zawodowa uniemożliwia zdobycie mądrości właściwej dla uczonych w Piśmie. Por. F. S i e g e r t, Argumentation bei Paulus..., s. 81.
110 Por. Logika, s. 169.
111 Por. Perelman, Part III, (Techniques of Argumentation), s. 185–514. 112 Por. Logika, s. 170.
113 Perelman, Part III, 2 (Arguments Based on the Structure of Reality), s. 261–350. 114 Perelman, Part III, 3 (The Relations Establishing the Structure of Reality), s. 350–411.
115 Por. Perelman § 51 (Analycity, Analysis, and Tautology), s. 214–218. F. Siegert twierdzi,
że w Septuagincie nie ma ani jednej definicji w rozumieniu Arystotelesa. Por. F. S i e g e r t,
Ar-gumentation bei Paulus..., s. 54. Rodzajem definicji jest natomiast wyliczenie cech miłości w 1 Kor
13,4–8.
116 Por. Perelman § 52 (Zasada sprawiedliwości), s. 218–221. W Biblii przejawem tego typu
argu-mentacji jest ius talionis: „oko za oko, ząb za ząb, rękę za rękę, nogę za nogę, oparzenie za oparzenie, ranę za ranę, siniec za siniec” (Wj 21,24–25).
117 Por. Perelman § 58 (Argument przez ofiarę), s. 248–255. Biblijnym przykładem tej
argumen-tacji jest prośba Mojżesza do Boga po sporządzeniu posągu cielca przez Izraelitów na pustyni: „Przebacz jednak im ten grzech! A jeśli nie, to wymaż mię natychmiast z Twej księgi, którą napisa-łeś” (Wj 32,32).
Argumenty oparte na strukturze rzeczywistości to m.in. odwołanie się
do związków następstwa119, przyczynowości120 i współistnienia121. Z tej
grupy znajdujemy w Biblii m.in. argument pragmatyczny (np. w perswazji
skierowanej do Boga)122, argument z autorytetu oraz z autorytetu osoby
trzeciej123, a także argumentację eksponującą cele i środki124. Do
najczę-ściej wyzyskiwanych technik argumentacji należy argument podwójnej
hierarchii wartości125.
Argumenty fundujące strukturę rzeczywistości to m.in. przykład
(exem-plum)126, wzór (model, paradygmat)127 i analogia128 – by wymienić
najważ-niejsze z tej grupy. Pierwszy z nich, przykład, ma miejsce, gdy pojedynczy przypadek zostaje wyzyskany dla uogólnienia. Odwołuje się argumentujący do tego, co jest, i wskazuje na podobieństwo z sytuacją będącą
przedmio-tem sporu129. Wymagane jest przy tym, by zestawiane przypadki były
wystarczająco podobne, a różnice nieistotne130. W odróżnieniu od
przykła-du, który dotyczy tego, co jest, wzór odnosi się do tego, co powinno być.
Przywołany model (paradygmat) może być przedstawiony jako wzór do
119 Por. Perelman § 61 (Powiązanie przyczynowe i argumentacja), s. 263–266. Kauzalne
powią-zanie dwóch wydarzeń zawiera argumentacja w Am 3,3–5. Por. F. S i e g e r t, Argumentation bei
Paulus..., s. 60.
120 Por. Perelman § 63 (The Causal Link as the Relation of a Fact to Its Consequens or of
a Means to Its End), s. 270–273. Rzeczy pozwalają się oceniać na podstawie jednego faktu lub celu (np. Jr 51,7–8; Za 7,5–6). Por. F. S i e g e r t, Argumentation bei Paulus..., s. 61–62.
121 Por. Logika, s. 170.
122 Por. Perelman § 62 (Argument pragmatyczny), s. 266–270. Mojżesz argumentuje na rzecz
odwrócenia gniewu Boga od ludu, który uczynił cielca: „Czemu to mają mówić Egipcjanie: W złym zamiarze wyprowadził ich, chcąc ich wygubić w górach i wygładzić z powierzchni ziemi? Odwróć zapalczywość Twego gniewu i zaniechaj zła, jakie chcesz zesłać na Twój lud” (Wj 32,12). Podobnie psalmista zwraca się do Boga: „Dlaczego mają mówić poganie: »Gdzie jest ich Bóg?« Niech na na-szych oczach rozejdzie się wśród pogan wieść o pomście za przelaną krew Twoich sług (Ps 79,10).
123 Por. Perelman § 70 (Argument z autorytetu), s. 305–310.
124 Por. Perelman § 64 (Cele i środki), s. 273–279. Dla uzasadnienia braku karania grzeszników ze
strony Boga autor natchniony argumentuje: „Nad wszystkim masz litość, bo wszystko w Twej mocy, i oczy zamykasz na grzechy ludzi, by się nawrócili” (Mdr 11,23). Por. F. S i e g e r t, Argumentation
bei Paulus..., s. 62.
125 Por. Perelman § 76 (The Double Hierarchy Argument as Applied to Sequential Relations and
Relations of Coexistence), s. 337–345. Tu należą argumenty a fortiori (ze wzmocnienia), zarówno
a minori ad maius, jak i a maiori ad minus. Pierwsza znajduje zastosowanie w regule negatywnej:
jeżeli nie wolno mniej, tym bardziej nie wolno więcej, druga w odniesieniu do reguły pozytywnej: jeżeli wolno więcej, to tym bardziej wolno mniej. Przykład biblijny a minori ad maius: „Mozolnie odkrywamy rzeczy tej ziemi, z trudem znajdujemy, co mamy pod ręką – a któż wyśledzi to, co jest na niebie?” (Mdr 9,16) oraz a maiori ad minus w argumentacji Rz 5,6–11.
126 Por. Perelman § 78 (Argumentation by Example), s. 350–357. 127 Por. Perelman § 80 (Model and Anti-Model), s. 362–368. 128 Por. Perelman § 81 (What Is Analogy?), s. 371–375.
129 Ściśle mówiąc, exemplum nie wymaga dowodzenia, bo do faktów odnosi się jedynie przez
po-dobieństwo. Exemplum może mieć różną długość i formę, a najkrótszą jest antonomazja, czyli użycie imienia dla wyrażenia określonej cechy, np. to Ksantypa. Por. J. Z i o m e k, Retoryka opisowa..., s. 107.
130 Przypowieść o przewrotnych rolnikach (Mt 21,33–44 i par.) została zrozumiana przez
naśladowania lub jako antymodel, którego nie należy naśladować. Modelem
może być sam argumentujący, osoba trzecia lub Istota Doskonała131.
Analogia, wraz z powiązaniem symbolicznym132, należy do najczęstszych
narzędzi opisu relacji między rzeczami. Ogólny schemat analogii można
zapisać następująco: A ma się do B jak C do D 133. Analogia ma objaśnić
mniej znaną relację (A do B) za pomocą bardziej znanej (C do D), zwanej
phore. O ile w proporcji matematycznej równość stosunków jest
syme-tryczna (2 : 3 = 4 : 6), o tyle w analogii stosunek między tematem dyskursu
(A do B) a phore (C do D) jest asymetryczny134. Obszar, z którego bierze się
obrazy, jest charakterystyczny dla danej kultury, z tendencją do poszukiwań
w przeszłości, wśród odniesień obowiązujących już dawniej135.
Siła dowodowa analogii zależy od tego, czy jest ona weryfikowalna. Możliwość jej weryfikacji przez doświadczenie pozwala określić, w jakiej
mierze można z niej wnioskować136. Brak możliwości weryfikacji jednej
analogii daje okazję, by przeciwstawić jej inną137. Z kilku możliwych
ana-logii powinno się wybrać najlepiej uzasadnioną138. W takiej jednak sytuacji,
bez obiektywnej weryfikacji, zastosowana analogia kształtuje filozoficzną
lub teologiczną koncepcję rzeczywistości139. Równocześnie można
zauwa-żyć, że każda oryginalna filozofia dla wprowadzenia nowej wizji świata używa nowej dominującej analogii, którą może uzasadnić tylko na drodze
argumentacji140.
Odmianą „narracyjną” analogii jest przypowieść. Zostaje w niej opowie-dziana część obrazowa jakiejś analogii. Część rzeczowa może być przez pewien czas ukryta, jak to miało miejsce w przypadku bajki opowiedzianej przez Natana wobec Dawida (por. 2 Sm 12). Alegoria zaś to rodzaj analogii,
131 Por. Perelman § 81 (The Perfect Being as Model), s. 368–371. Bóg odpoczywający w szabat,
po sześciu dniach stwarzania, stanowi paradygmat świętowania tego dnia (por. Rdz 2,2–3).
132 Por. Perelman § 75 (Powiązanie symboliczne), s. 331–337.
133 Biblijny przykład analogii: „Skorupy klei, kto głupiego poucza” (Syr 22,9).
134 To dlatego w metodologii naukowej analogia może stanowić co najwyżej narzędzie do
budo-wania hipotez, ale nie dowodzenia. Por. Logika, s. 174.
135 To dlatego wciąż chętnie są wykorzystywane naturalne analogie, zauważone i zastosowane już
dawniej. W starożytności w ogóle odwoływano się do życia rolniczego, mitologii, religii i obserwa-cji ludzkich zachowań. Współczesne nowe analogie tworzy się m.in. z wyników badań naukowych i zachowań ludzkich. Por. F. S i e g e r t, Argumentation bei Paulus..., s. 72–73.
136 Tak np. gdy chce się wnioskować o właściwościach prądu elektrycznego na podstawie analogii
do prądu rzeki.
137 W Biblii relacja człowieka do Boga jest określona przez liczne analogie: człowiek wobec Boga
jest jak obraz do rzeczywistości (Rdz 1,27), jak dziecko do Ojca (Pwt 14,1; Jr 4,22; Mdr 2,13; Ef 5,1; Ga 4,6), jak garnek do garncarza (Iz 29,16), jak sługa do Pana, jak poddany do króla itd. Odwołanie się do jednej analogii tworzy jedną z możliwych antropologii.
138 Tak Biblia podsuwa szereg analogii do opisu działania Ducha Świętego na człowieka. Cyryl
Jerozolimski w Katechezie 16 O Duchu Świętym odwołuje się do tekstu J 7,37–39 i wyciąga wnioski odnośnie do działania Ducha Świętego na podstawie analogii do dobroczynnego działania wody.
139 Choć zawsze może być postawiony zarzut: „to tylko analogia” i choć wszystkie porównania
kuleją, bo dostrzegają jeden aspekt sprawy, to jednak analogie można wzmocnić przez mnożenie poprzecznych powiązań między częścią obrazową a rzeczową. Por. Perelman § 86 (The Status of Analogy), s. 393–398; F. S i e g e r t, Argumentation bei Paulus..., s. 75–76.
