231
Copyright 2008 Psychologia Spo ecznaMakiawelista w!ród ludzi. Nowe badania
Irena Pilch
Instytut Psychologii, Uniwersytet !l"ski
Makiawelizm opisuje wymiar osobowo!ci lub strategi" spo ecznego zachowania, która zak ada manipu-lowanie lud#mi dla osi$gni"cia osobistego zysku. Poj"cie to zosta o wprowadzone przez psychologów Richarda Christiego i Florence Geis w monograÞi Studies in Machiavellianism (1970). Od roku 1970 opu-blikowano kilkaset prac badawczych po!wi"conych makiawelizmowi. Prezentowany artyku dokonuje przegl$du literatury na ten temat, obejmuj$cego lata 1991–2008, akcentuj$c te wyniki bada%, które s$ nie-zgodne z portretami makiawelistów i niemakiawelistów, nakre!lonymi przez Christiego i Geis.
S owa kluczowe: makiawelizm, osobowo!& makiaweliczna, strategia makiaweliczna
Poj cie makiawelizmu
Poj"cie „makiawelizm”, wprowadzone do psychologii spo ecznej przez Richarda Christiego, wywiedzione o z bada% nad osobowo!ci$ przywódcy, podejmuj$cego próby kontrolowania zachowania podw adnych. Liderowi takiemu przypisano cztery cechy: brak uczu& w kontak-tach interpersonalnych – co umo'liwia o mu instrumental-ne traktowanie partinstrumental-nerów, przyzwolenie na amanie norm moralnych – dzi"ki czemu móg wprowadza& w czyn zasad" „cel u!wi"ca !rodki”, brak ideologicznego zaan-ga'owania – by móg wybiera& jedynie realistyczne cele, oraz brak wyra#nej psychopatologii – by nie utraci kon-taktu z rzeczywisto!ci$. W a!ciwo!ci te uznano nast"pnie za podstaw" syndromu osobowo!ci przypisanego osobie osi$gaj$cej cele drog$ manipulacji interpersonalnej.
Christie doszed do wniosku, 'e dwa za o'enia przyj-mowane przez osoby skutecznie, jego zdaniem, uj$ce na innych: opinia o ludziach jako istotach s abych i niegodnych zaufania oraz motywacja do wykorzystania owej ludzkiej s abo!ci dla w asnego dobra, najpe niej uwidaczniaj$ si" w Ksi#ciu i w Rozprawach, dzie ach w oskiego pisarza politycznego Niccolo Machiavellego (1469–1527). Z tego powodu charakteryzowany syndrom osobowo!ci nazwa nazwiskiem Machiavellego, a narz"-dzia do jego diagnozy (skale Mach) zbudowa , zestawiaj$c stwierdzenia (dotycz$ce opinii o naturze ludzkiej, zdania na temat dopuszczalnych strategii wywierania wp ywu
oraz akceptacji powszechnie przyjmowanych zasad mo-ralnych) zaczerpni"te wprost z ksi$'ek Machiavellego. Grup" makiawelistów (Machiavellians, high Machs), do której klasyÞkowano osoby akceptuj$ce te stwierdzenia w du'ym stopniu, przeciwstawiono grupie odrzucaj$cych takie opinie niemakiawelistów (non-Machiavellians, low
Machs), badania za! by y po!wi"cone wyszukiwaniu
ró'-nic w funkcjonowaniu tak zdeÞniowanych grup ludzi. Przez lata deÞnicja makiawelizmu – traktowanego jako zmienna dyspozycyjna – podlega a niewielkim modyÞ-kacjom. Okre!lano makiawelizm jako tendencj" do od-cinania si" od wzgl"dów etycznych i dzia ania na rzecz egoistycznych celów (Schepers, 2003), pesymistyczn$ „prywatn$ teori"” natury ludzkiej i 'ycia spo ecznego (Szmajke, 2001), sceptycyzm dotycz$cy potrzeby praw-domówno!ci po $czony ze zgeneralizowanym brakiem zaufania (Watson, Milliron i Morris, 1995) lub form" braku zaufania cechuj$c$ si" wrogo!ci$ (Gurtman, 1992). DeÞnicje tego typu – koncentruj$ce si" na pogl$dach ma-kiawelisty lub na jego zachowaniu – by y spójne z zamy-s em Chrizamy-stiego, badacze za! nadal u'ywali zamy-skal makia-welizmu jego autorstwa.
Rozszerzenie poj"cia „makiawelizm” zaproponowali Wilson, Near i Miller (1996): by by on traktowany jako strategia spo ecznego zachowania – egoistyczna, eczna, manipulacyjna, a jednocze!nie jako mierzalna cecha, b"d$ca w a!ciwo!ci$ osoby, która t" strategi" wy-korzystuje. Z kolei McHoskey, Worzel i Szyatro (1998) uto'samili makiawelizm z subkliniczn$ psychopati$, od-bieraj$c tym samym osobowo!ci makiawelicznej jej spe-cyÞk".
Irena Pilch, Instytut Psychologii, Uniwersytet (l$ski, ul. Gra-'y%skiego 53, 40-126 Katowice, e-mail: pilchirena@gmail.com
Sylwetki makiawelistów i niemakiawelistów w !wietle wczesnych bada"
Podsumowanie wieloletnich bada% Christiego i wspó -pracowników stanowi a monograÞa Studies in
Machia-vellianism (Christie i Geis, 1970), w której
zaprezento-wano wyniki dziesi$tków eksperymentów, potwierdzaj$-ce wst"pne za o'enie, 'e makiaweli!ci i niemakiaweli!ci w wielu sytuacjach zachowuj$ si" odmiennie, oraz przed-stawiono charakterystyki obydwu grup. Typowe dla ma-kiawelistów: uogólniona negatywna ocena ludzi (s abych, leniwych, naiwnych i tchórzliwych egoistów, niegodnych zaufania, lecz podatnych na manipulacj") oraz obraz !wia-ta spo ecznego jako areny walki o wp ywy, przeciws!wia-ta- przeciwsta-wione zosta y kra%cowo ró'nym opiniom niemakiaweli-stów. W kontakcie z partnerem makiaweli!ci koncentruj$ si" na osobistych celach, których realizacja jest wa'niej-sza ni' respektowanie norm moralnych, nie anga'uj$ si" w relacj" i nie wykazuj$ empatii, partner traktowany jest przedmiotowo, a jego cele i potrzeby s$ pomijane („syn-drom ch odu” – cool syn(„syn-drom). Natomiast niemakiaweli-!ci s$ empatyczni, zainteresowani kontaktem i partnerem, licz$ si" z jego uczuciami i potrzebami, zachowuj$ si" zgodnie z normami wspó 'ycia i tego samego oczekuj$ od partnera. Oprócz tego makiawelistom przypisywano przewag" orientacji poznawczej nad emocjonaln$, co wi$'e si" z odporno!ci$ emocjonaln$ w sytuacji konßik-towej, a tak'e z odporno!ci$ na wp yw spo eczny, nato-miast niemakiawelistom – podatno!& na presj" oraz brak odporno!ci emocjonalnej w sytuacji konßiktu. Ró'nice w zachowaniu osób o odmiennym poziomie makiawe-lizmu uwidacznia y si" najwyra#niej w sytuacjach, gdy mo'liwy by bezpo!redni kontakt z partnerem, gdy brak okre!lonych regu post"powania zapewnia makiaweli-!cie wystarczaj$c$ swobod" dzia ania oraz gdy pojawia y si" niezwi$zane z problemem emocje, rozpraszaj$ce uwa-g" partnera.
Zaproponowany przez Christiego konstrukt wzbudzi spore zainteresowanie badaczy. W Polsce koncepcj" ma-kiawelizmu spopularyzowa y prace Marii Jarymowicz (1976) oraz Anny Potockiej-Hoser (1985). Badania em-piryczne, maj$ce charakter korelacyjny lub eksperymen-talny, wzbogaca y obrazy makiawelisty i niemakiawelisty o nowe w a!ciwo!ci, a czasem tak'e uwidacznia y luki i b "dy w rozumowaniu pierwszych badaczy makiawe-lizmu. Dwadzie!cia lat po opublikowaniu monograÞi
Studies in Machiavellianism – Beverley Fehr, Deborah
Samsom i Delroy Paulhus (1992) podj"li prób" syntezy nagromadzonych wyników bada%, a tak'e obrony zarów-no samego konstruktu, który w latach osiemdziesi$tych by krytykowany za brak szerszych ram teoretycznych,
jak i narz"dzia pomiaru, któremu zarzucano nisk$ zgod-no!& wewn"trzn$, niejasn$ struktur" czy te' brak trafno!ci teoretycznej. Mimo tych zarzutów, tre!& poj"cia nie uleg a zasadniczej zmianie. Cho& konstruowano nowe narz"dzia badawcze (Allsopp, Eysenck i Eysenck, 1991), badacze zainteresowani makiawelizmem nadal najcz"!ciej stosuj$ skale Mach. W ostatnim pi"tnastoleciu ponownie wzro-s a liczba bada% nad makiawelizmem, prowadzonych nie tylko w ramach psychologii spo ecznej, lecz tak'e w ob-r"bie psychologii klinicznej, teorii zarz$dzania, psycho-logii ewolucyjnej, teorii gier czy psychopsycho-logii rozwojo-wej. Wyniki tych bada% sk aniaj$ do przyj"cia bardziej zdecydowanej postawy wobec zwi$zanych z orientacj$ makiaweliczn$ problemów i zagro'e%. Poni'szy przegl$d prezentuje wyniki tych bada%, które obraz makiawelisty i niemakiawelisty, wy aniaj$cy si" z wczesnych bada%, wzbogaci y lub zmodyÞkowa y, czasami przecz$c opi-niom utrwalonym dzi"ki pracy Christiego i Geis.
Zwi#zki makiawelizmu z cechami opisuj#cymi ró$nice indywidualne
Wiele bada% po!wi"cono szukaniu zwi$zków makia-welizmu z innymi zmiennymi opisuj$cymi ró'nice indy-widualne. Mimo silnej egocentrycznej motywacji makia-weli!ci nie ró'ni$ si" od niemakiawelistów si $ badanej kwestionariuszowo potrzeby osi$gni"& (Fehr, Samsom i Paulhus, 1992), natomiast ró'ni$ si" orientacj$ moty-wacyjn$ – makiaweli!ci preferuj$ cele zewn"trzne (ma-terialne), a niemakiaweli!ci – wewn"trzne (McHoskey, 1999). Emocjonalno!& makiawelistów cechuje si" cz"st-szym prze'ywaniem emocji negatywnych: l"ku (Watson, Milliron i Morris, 1995), wrogo!ci (Fehr i in., 1992), za-zdro!ci (Vecchio, 2005) oraz rzadszym odczuwaniem po-czucia winy (Wastell i Booth, 2003) i ni'szym poczuciem szcz"!cia (Pilch, 2008a). Osoby makiaweliczne lepiej toleruj$ wieloznaczno!& (Van Kenhove, Vermeir i Ver-niers, 2000) i nie do!wiadczaj$ dysonansu poznawczego w sytuacjach, gdy zachowuj$ si" niezgodnie z w asnymi przekonaniami (Shultz i Lepper, 1998).
Makiawelizm jest zwi$zany z wymiarami osobowo-!ci: w trójczynnikowym modelu osobowo!ci w ka'dym wypadku koreluje z psychotyzmem, za! w niektórych badaniach z neurotyzmem (Ramanaich, Byravan i De-twiler, 1994; Sutton i Keogh, 2001). W modelu Wielkiej Pi$tki makiawelizm koreluje z ugodowo!ci$ i sumienno-!ci$ (ujemnie) oraz z neurotyzmem (Jakobwitz i Egan, 2006), natomiast w modelu sze!cioczynnikowym dodat-kowo koreluje ujemnie z uczciwo!ci$ (honesty; Paulhus i Williams, 2002). Wysoki makiawelizm $czy si" z ze-wn$trzsterowno!ci$ (Fehr i in., 1992) i nisk$ samoocen$ (Vecchio, 2005; Valentine i Fleischman, 2003). Oprócz
jednego wyj$tku (Paulhus, Williams i Harms, 2001) nie zaobserwowano zwi$zków makiawelizmu z inteligencj$ formaln$ (por. Wilson i in., 1996), natomiast wy'sza in-teligencja emocjonalna i spo eczna cechuje niemakiawe-listów ((mieja, 2005; Austin, Farrelly, Black i Moore, 2007). Makiawelizm koreluje ujemnie z dyspozycyj-n$ empati$ (Wastell i Booth, 2003) oraz ze zdolno!ci$ do rozpoznawania niewerbalnych wska#ników emocji (McIllwain, 2003).
Mimo i' istot" strategii makiawelicznej stanowi osi$-ganie celów poprzez manipulacj", co wymaga nawi$za-nia kontaktu z partnerem i sk onienawi$za-nia go do po'$danego przez manipulatora zachowania, nie wszystkie zwi$zane z makiawelizmem cechy zdaj$ si" sprzyja& skuteczno!ci tego typu zachowa%. Szczególnie ciekawy jest wy ania-j$cy si" z bada% obraz emocjonalno!ci osoby o wysokim makiawelizmie, targanej negatywnymi emocjami, chwiej-nej emocjonalnie, l"kliwej i nieszcz"!liwej, o zani'ochwiej-nej samoocenie – niezgodny ze stereotypem cynicznego, po-zbawionego emocji manipulanta. Problem ten próbowa rozwi$za& Draheim (2004), wyró'niaj$c dwa typy makia-welizmu u dzieci: gor$cy (impulsywny, l"kowy) i zimny (nieempatyczny, bez poczucia winy); trudno!& polega na tym, 'e wiele osób badanych kwaliÞkuje si" do typu mie-szanego.
Najnowsze badania nie wykaza y zwi$zku poziomu makiawelizmu z umiej"tno!ci$ „odczytywania” stanów umys u innych ludzi (mindreading) u doros ych (Paal i Bereczkei, 2007) i u dzieci (Repacholi, Slaughter, Pritchard i Gibbs, 2003), co potwierdza brak ponadprze-ci"tnych umiej"tno!ci interpersonalnych u osób makia-welicznych.
Zwi#zki makiawelizmu z psychopatologi#
Makiawelizm koreluje z cechami osobowo!ci, które w swym najwy'szym nat"'eniu s$ to'same z zaburze-niem (jak psychotyzm i neurotyzm), a tak'e z miarami wielu konstruktów opisuj$cych psychopatologi". Badania z uwzgl"dnieniem zaburze% DSM-IV wykaza y zwi$zki makiawelizmu z ogólnym wska#nikiem dysfunkcji oso-bowo!ci, jak i ze specyÞcznymi skalami: osobowo!ci pogranicznej, paranoidalnej, pasywno-agresywnej i anty-spo ecznej, niezale'ne od p ci osób badanych, przy czym najlepszymi predyktorami makiawelizmu okaza y si" cechy osobowo!ci pogranicznej (borderline; McHoskey, 2001a).
Makiawelizm koreluje z tendencjami paranoidalny-mi (Christoffersen i Stamp, 1995) i z depresj$ (Watson i in., 1995), a tak'e z aleksytymi$ (Wastell i Booth, 2003; Loas, Verrier i Romney, 2007). Makiaweli!ci odczuwaj$ liczne problemy w kontaktach interpersonalnych,
zwi$-zane m.in. z m!ciwo!ci$, rywalizacyjno!ci$, brakiem za-ufania, podejrzliwo!ci$, egoizmem, nerwowo!ci$, napi"-ciem oraz nieumiej"tno!ci$ wyra'ania uczu&, okazywania przywi$zania i odczuwania blisko!ci (Gurtman, 1992).
Szczególnie silny zwi$zek $czy makiawelizm z psy-chopati$. Niektórzy badacze twierdz$ wr"cz, 'e oba kon-strukty s$ to'same, a jedyna ró'nica polega na tym, 'e by y dotychczas badane w obr"bie dwóch ró'nych dyscy-plin (psychologii spo ecznej i klinicznej) oraz na dwóch ró'nych grupach ludzi (w wypadku makiawelizmu byli to studenci, w wypadku psychopatów wi"#niowie i pacjen-ci psychiatryczni) (McHoskey i in., 1998). Makiawelizm wykazuje cechy wspólne zarówno z psychopati$ pier-wotn$ ( atwo!& wypowiadania si", powierzchowny urok osobisty, zawy'one poczucie warto!ci, patologiczne k amstwo, manipulacja, brak poczucia winy i empatii, od-rzucanie odpowiedzialno!ci), jak i z psychopati$ wtórn$ (pozytywny zwi$zek z l"kiem, podatno!& na nud", brak d ugoterminowych celów z wyj$tkiem materialnych). McHoskey i wspó pracownicy (1998) uwa'aj$, 'e ma-kiaweli!ci to psychopaci, którzy odnie!li 'yciowy suk-ces, a osoby uzyskuj$ce wysokie wyniki w skali Mach zajmuj$ !rodkowy zakres kontinuum psychopatii. Jednak wi"kszo!& badaczy uwa'a makiawelizm i psychopati" za odr"bne konstrukty. Czasem s$ one badane wraz ze skorelowanym z nimi narcyzmem jako „ciemna triada” osobowo!ci (Paulhus i Wiliams, 2002; Jakobwitz i Egan, 2006).
Niezbyt wiele bada% po!wi"cono bezpo!rednim zwi$z-kom makiawelizmu z patologicznymi formami zachowa-nia. W studium Natansona, Paulhusa i Williamsa (2006a) makiawelizm przewidywa zn"canie si" i przest"pstwo. W badaniach dzieci makiawelizm wi$za si" zarówno ze zn"caniem si" (bullying), jak i z byciem oÞar$ przemocy (Andreou, 2004; Giampietro i Caravita, 2006). Analiza odmienno!ci postaw i zachowa% seksualnych wykaza a powi$zania makiawelizmu z wymuszaniem seksu si $ u obu p ci (McHoskey, 2001b).
Rozliczne zwi$zki $cz$ce makiawelizm z psychopato-logi$ nie by y znane, gdy powstawa a monograÞa Studies
in Machiavellianism (Christie i Geis, 1970). Cho& nie
jeste!my dzi! w stanie okre!li& natury tych zwi$zków, sama ich obecno!& nakazuje ostro'no!& w rozpatrywaniu makiawelizmu jako w a!ciwo!ci neutralnej z punktu wi-dzenia dobra jednostki. Fakt, 'e postawa makiaweliczna w du'ej mierze kszta tuje si" na gruncie patologii i/lub patologi" prowokuje, w zasadzie czyni ma o sensow-n$ dyskusj" o dobrych i z ych stronach makiawelizmu, kieruj$c zainteresowanie na sposoby zapobiegania roz-wojowi i ekspresji tej postawy. Gdy spojrzymy na skutki makiawelizmu z punktu widzenia grupy, w której dzia a
makiawelista, takie podej!cie do problemu wydaje si" jeszcze bardziej celowe.
Makiawelizm a kontakty interpersonalne
Osoby o odmiennym poziomie makiawelizmu ró'ni-cuj$ przyjmowane przez nie postawy wobec spo ecznej wymiany. Makiawelistów cechuje wysoka orientacja na wymian" i niska na wspólnot" (Chen, Lee-Chai i Bragh, 2001), w wymianie koncentruj$ si" bardziej na zyskach ni' na wk adach jako tzw. biorcy (entitles; Sauley i Bede-ian, 2000), wobec partnerów nastawieni s$ rywalizacyjnie (Paal i Bereczkei, 2007). Eksperymentalnie potwierdzo-no, 'e w kontaktach spo ecznych cechuje ich zarówno brak wzajemno!ci (Gunnthorsdottir, McCabe i Smith, 2002), jak i brak zaufania (Burks, Carpenter i Verhoogen, 2003). Makiaweli!ci spostrzegaj$ !wiat jako mniej spra-wiedliwy, maj$ s absze poczucie wspó zale'no!ci i pod-porz$dkowania grupie, a jednocze!nie ni'sz$ niezale'-no!& i asertywniezale'-no!& (Szmajke, 2001).
Makiaweli!ci w wi"kszym stopniu akceptuj$ stoso-wanie ró'nych sposobów wp ywu spo ecznego (Pilch, 2004), w tym technik autoprezentacji (Lopes i Fletcher, 2004), i deklaruj$ cz"stsze ich u'ywanie (Zaidman i Dro-ry, 2001), ale nie czyni$ tego, by zadowoli& innych, lecz jedynie dla osi$gni"cia korzy!ci (Bolino i Turnley, 2003). Istotnym elementem strategii makiawelicznej jest perfek-cjonistyczna autoprezentacja, polegaj$ca na podkre!laniu w asnej perfekcji i ukrywaniu braków, u'ywana w celu zdobycia przewagi nad partnerem (Sherry, Hewitt, Besser, Flett i Klein, 2006). Natomiast okazywanie s abo!ci – na-wet stosowane manipulacyjnie – sprawia makiawelistom trudno!& (Shepperd i Socherman, 1997).
Christie by przekonany, 'e makiaweli!ci s$ uzdolnio-nymi przywódcami, lecz nawet wczesne badania nie po-twierdza y tej opinii przekonuj$co, cho& jest oczywiste, 'e ludzie o odmiennym makiawelizmie kieruj$ inaczej (por. Fehr i in., 1992). Wspó czesne opinie o makiawe-li!cie w roli przywódcy s$ rozbie'ne tak'e dlatego, 'e wyniki niektórych bada% !wiadcz$ na rzecz wysokiej skuteczno!ci makiawelisty w roli przywódcy (Deluga, 2001). Jednak inne badania – bior$ce pod uwag" d ugo-falowe skutki dzia a% przywódcy – prowadz$ do prze-ciwnych wniosków (Bedell, Hunter, Angie i Vert, 2006). Wielu teoretyków zarz$dzania zauwa'a destrukcyjny wp yw makiawelicznego przywódcy na kierowan$ przez niego grup", wynikaj$cy zarówno z jego egocentryzmu, jak i z braku skrupu ów (Ashkanasy i Dasborough, 2003; Sankar, 2003). Makiawelista mo'e pracowa& „dla dobra wspólnego” jedynie wówczas, gdy wspólny cel jest zgod-ny z jego zamierzeniami.
Makiawelizm a zachowania nieetyczne
Sam akt manipulacji interpersonalnej, podejmowany dla osi$gni"cia w asnego zysku, nawet je!li nie amie norm moralnych, zwykle zostanie uznany za zachowanie nieetyczne. Christie i Geis (1970) nie mieli jednak dowo-dów na to, 'e makiaweli!ci k ami$ czy oszukuj$ cz"!ciej, s$dzili natomiast, 'e robi$ to skuteczniej, z racjonalnych powodów i jedynie wtedy, gdy korzy!ci przewy'szaj$ straty. Dzi! dysponujemy wynikami bada% podwa'aj$cy-mi t" opini".
S$dy etyczne makiawelistów (opinie o tym, co dopusz-czalne lub s uszne) s$ niedojrza e, wskazuj$c na ni'szy poziom moralnego rozumowania (Latif, 2000). Sk onno!& do nieetycznych zachowa% uwidacznia si" w tendencjach behawioralnych (Beu, Buckley i Harvey, 2003), bada-nych tak'e odno!nie do !rodowiska pracy (Granitz, 2003) czy te' w kontek!cie zachowa% konsumenckich (Van Kenhove i in., 2000; Wirtz i Kum, 2004). Tak'e bada-nia w warunkach naturalnych (za pomoc$ dzienniczków samoobserwacji) dowodz$, 'e makiaweli!ci k ami$ cz"-!ciej, robi$ to dla w asnej korzy!ci i uwa'aj$ siebie sa-mych za skutecznych k amców (Kashy i DePaulo, 1996), k amanie za! jest dla nich atwe i sprawia im przyjemno!& (Gozna, Vrij i Bull, 2001). W badaniach studentów uni-wersytetu makiawelizm by istotnym predyktorem oszu-kiwania na egzaminie (Nathanson, Paulhus i Williams, 2006b). Natomiast na pytanie, czy osoby makiaweliczne s$ skuteczniejszymi k amcami, Frank i Ekman (2004) od-powiedzieli przecz$co: w warunkach eksperymentalnych oceny prawdomówno!ci osób k ami$cych nie by y zwi$-zane z ich poziomem makiawelizmu.
SpecyÞczne poczucie sprawiedliwo!ci makiawelistów dobrze oddaj$ wyniki bada%, w których makiawelizm korelowa dodatnio z wra'liwo!ci$ na niesprawiedliwo!& ocenian$ z perspektywy „oÞary” (czyli osoby badanej, która „dozna a niesprawiedliwo!ci”) oraz korelowa ujemnie wtedy, gdy osoba badana by a odpowiedzialna za akt niesprawiedliwo!ci wobec osoby trzeciej (Schmitt, Gollwitzer, Maes i Arbach, 2005). Podobna asymetria s$dów etycznych pojawi a si" w badaniach Richmond (2001).
)atwo!& podejmowania nieetycznych zachowa% oraz nieuto'samianie si" ze wspólnymi celami sprawiaj$, 'e makiaweli!ci mog$ by& k opotliwymi pracownikami na ka'dym stanowisku pracy. Je!li jednak stworzone przez organizacj" warunki zewn"trzne nie sprzyjaj$ nieetycz-nym zachowaniom, czyni$c je nieop acalnieetycz-nymi, makiawe-lista nie b"dzie anga'owa si" w takie dzia ania w wi"k-szym stopniu ni' niemakiawelista (Marcus i Schuler, 2004).
Makiawelizm a biologia i psychologia ewolucyjna
Christie nie umie!ci konstruktu makiawelizmu w obr"-bie ogólniejszej teorii psychologicznej, co uniemo'liwia lub powa'nie utrudnia integracj" i ca o!ciow$ interpre-tacj" wyników bada%. Widz$c t" niedogodno!&, Wilson i wspó pracownicy (1996) zaproponowali, by syntezy tej dokona& na gruncie biologii ewolucyjnej. Makiawelizm mo'e by& – ich zdaniem – traktowany jako jedna ze stra-tegii spo ecznego wspó 'ycia, polegaj$ca na manipulowa-niu innymi dla osobistego zysku, lub te' jako wzgl"dnie trwa a w a!ciwo!&, charakteryzuj$ca jednostk" stosuj$c$ t" strategi". Tak rozumiany makiawelizm nie jest to'sa-my z inteligencj$ makiaweliczn$ – poj"ciem spopulary-zowanym przez Bryne’a i Whitena (1988), obejmuj$cym wszelkie formy inteligencji spo ecznej – lecz jest jej ro-dzajem. Badanie strategii makiawelicznej w!ród innych strategii spo ecznego zachowania pozwala oceni& jej u'yteczno!& z punktu widzenia jednostki i grupy, okre-!li& jej mocne i s abe punkty. Wilson i wspó pracownicy (1996) s$dz$, 'e makiaweli!ci osi$gaj$ przewag" w krót-kotrwa ych kontaktach, eksploatuj$c niemakiawelistów, natomiast w relacjach d ugoterminowych ponosz$ po-ra'k" lub te' unikaj$ jej, staj$c si" fenotypowo podobni do niemakiawelistów. Ta specyÞczna mimikra powinna by& wyra#niejsza w!ród kobiet, którym bardziej ni' m"'-czyznom zale'y na utrzymywaniu w asnej atrakcyjno!ci w d ugotrwa ych zwi$zkach. Niemakiaweli!ci natomiast zyskuj$ w d u'szych relacjach, osi$gaj$c korzy!ci z ko-operacji.
W ostatnim czasie badacze podejmowali próby empi-rycznej weryÞkacji hipotez ewolucyjnych dotycz$cych makiawelizmu. W badaniach Figueredo i wspó pracow-ników (Figueredo, Vasquez, Brumbach, Sefcek, Kirsner i Jacobs, 2005) wykorzystano skal" Mach IV jako miar" egoistycznej i aspo ecznej strategii zachowania i wykaza-no silny pozytywny zwi$zek makiawelizmu ze strategi$ reprodukcyjn$ nastawion$ na liczb", a nie jako!& potom-stwa, charakteryzuj$c$ si" niskimi inwestycjami rodziciel-skimi. Linton i Weiner (2001) uzyskali korelacj" poziomu makiawelizmu z sukcesem reprodukcyjnym (okre!lanym na podstawie aktywno!ci seksualnej) m"'czyzn 18-40-let-nich, jednak wyst$pi a ona tylko dla osób niezaanga'owa-nych w sta y zwi$zek. Sullivan i Allen (1999) wykazali, 'e m"'czy#ni schizofrenicy s$ mniej makiaweliczni ni' ludzie zdrowi, w zwi$zku z tym ich problemy spo eczne mog$ by& skutkiem zbytniej atwowierno!ci.
Jednym z celów badania poszukuj$cego zwi$zków ma-kiawelizmu z w a!ciwo!ciami przyja#ni (Pilch, 2008b) by o ustalenie, czy osoby o ró'nych proÞlach cech osobo-wo!ci, z których jedn$ jest makiawelizm, ró'ni$ si"
ocena-mi swych przyja#ni. Analiza skupie%, przeprowadzona na wynikach kwestionariuszy mierz$cych w a!ciwo!ci oso-bowo!ciowe (makiawelizm, samoocena, Wielka Pi$tka), ujawni a trzy skupienia, z których jedno $czy osoby ma-kiaweliczne, a dwa pozosta e – niemakiawelistów (Pilch, 2008b, s. 176-180). Uzyskane t$ drog$ wyniki mo'na interpretowa& przy u'yciu poj"& zaczerpni"tych z ewolu-cyjnej teorii gier. Pierwsza wi$zka skupia osoby makia-weliczne o !redniej samoocenie i !rednim neurotyzmie, a jednocze!nie introwertyczne i ma o ugodowe. Wi$zka druga $czy osoby niemakiaweliczne, ambiwertyczne, neurotyczne, ugodowe, z nisk$ samoocen$. Natomiast wi$zka trzecia równie' skupia niemakiawelistów, ra-czej ugodowych, lecz równocze!nie ekstrawertycznych, nieneurotycznych, z wysok$ samoocen$. Pos uguj$c si" ewolucyjnym modelem pochodz$cym od Maynarda Smitha i Price’a (Dawkins, 1996), mo'na zidentyÞkowa& pierwszy z opisanych typów jako osobnika stosuj$cego wobec innych strategi" agresywn$ („jastrz$b”), typ drugi odpowiada osobie stosuj$cej strategi" pokojow$, zdolnej do wspó pracy, lecz niezdolnej do obrony („go $b”), typ trzeci za! przypomina osobnika u'ywaj$cego strategii „wet za wet”, ch"tnie kooperuj$cego, lecz na agresj" od-powiadaj$cego agresj$ („m!ciciel”). Obydwa typy nie-makiaweliczne s$ nieagresywne i sk onne do kooperacji, jednak jedynie „m!ciciel” ma zestaw cech sprzyjaj$cych dobremu spo ecznemu przystosowaniu, umo'liwiaj$cych stosowanie strategii zabezpieczaj$cej przed eksploatacj$ ze strony makiawelistów.
Analiza ocen przyja#ni, dokonywanych w opisywa-nym badaniu przez „jastrz"bie”, „go "bie” i „m!cicie-li” wykaza a, 'e jako!& przyja#ni „go "bi” i „m!cicie„m!cicie-li” jest podobna, natomiast przyja#nie „jastrz"bi” cechuje mniejsze zaufanie – niezale'nie od p ci, a tak'e wi"ksza kontrola i mniejsza blisko!& w!ród m"'czyzn i problemy w dawaniu i otrzymywaniu wsparcia w!ród kobiet (Pilch, 2008b, s. 179). W badaniach makiawelizmu napotka& mo'na próby wydzielenia kategorii w obr"bie grupy ma-kiawelistów (Draheim, 2004). Opisywana analiza pozwa-la przypuszcza&, 'e poszukiwanie typów osób o niskim makiawelizmie tak'e mo'e by& celowe, gdy' konstelacja pozosta ych cech, towarzysz$cych postawie niemakiawe-licznej, mo'e decydowa& o zdolno!ciach adaptacyjnych osoby i o sposobach przystosowania.
Makiawelizm w zwi#zku przyjacielskim
Jedn$ z charakterystycznych cech makiawelisty jest koncentrowanie si" w sytuacjach spo ecznych na w a-snych celach, maj$cych zwykle charakter material-ny (McHoskey, 1999), nie za! na relacji czy partnerze. Wilson i wspó pracownicy (1996) s$dz$, 'e makiaweli!ci
gorzej radz$ sobie w d ugotrwa ych relacjach tak'e dlate-go, 'e stosowana przez nich strategia w d u'szym czasie prawdopodobnie zostanie ujawniona, jednak ta hipote-za nie by a przez badaczy weryÞkowana. Makiawelizm jest zwi$zany z w a!ciwo!ciami utrudniaj$cymi nawi$-zywanie ciep ych, serdecznych wi"zi: psychotyzmem, psychopati$, aleksytymi$, narcyzmem, oraz negatywnie – z empati$, kooperatywno!ci$, inteligencj$ emocjonaln$ i inteligencj$ spo eczn$, co powinno znale#& odzwiercie-dlenie w ró'nicach jako!ci bliskich zwi$zków (przyja#ni, mi o!ci) osób o odmiennym poziomie makiawelizmu. Mimo wa'ko!ci zagadnienia brakuje dost"pnych bada% po!wi"conych funkcjonowaniu makiawelistów i niema-kiawelistów w bliskich zwi$zkach interpersonalnych1.
Poni'ej zaprezentowano wyniki bada% w asnych po!wi"-conych temu problemowi.
W badaniach przeprowadzonych w celu okre!lenia zwi$zków makiawelizmu (mierzonego skal$ Mach IV) z ocenami wybranych w a!ciwo!ci przyja#ni (mierzonych kwestionariuszowo) wzi" y udzia pary przyjació jed-nej p ci, kobiety i m"'czy#ni (Pilch, 2008b, s. 137–184). Makiawelizm przyjació by skorelowany w stopniu umiarkowanym, co sugeruje, 'e ludzie cz"!ciej nawi$-zuj$ przyja#% z osobami podobnymi pod tym wzgl"dem do siebie. Wynik ten nie musi jednak oznacza&, 'e ma-kiaweli!ci preferuj$ bliskie kontakty z innymi makiawe-listami. Zgodnie ze stwierdzeniami biologii ewolucyjnej (Wilson i in., 1996), niemakiaweli!ci – „go "bie” chroni$ si" przed eksploatacj$ ze strony „jastrz"bi” – makiaweli-stów, sprzymierzaj$c si" z innymi „go "biami”, co prowa-dzi do segregacji osobników nastawionych rywalizacyjnie i kooperacyjnie. By& mo'e zarówno makiaweli!ci, jak i niemakiaweli!ci preferuj$ przyja#% z niemakiawelista-mi, cho& z odmiennych powodów, jednak niemakiaweli-!ci rozpoznaj$ makiawelistów i odrzucaj$ ich propozycje, obawiaj$c si", 'e zostan$ wykorzystani.
W grupie m"'czyzn poziom makiawelizmu osoby oceniaj$cej korelowa ujemnie z ocenami wi"kszo!ci uwzgl"dnionych w badaniu w a!ciwo!ci przyja#ni (ko-relacje od niskiej do umiarkowanej). Im wy'szy by makiawelizm, tym ni'sze oceny blisko!ci odczuwanej wobec przyjaciela, wsparcia udzielanego przyjacielowi i otrzymywanego od przyjaciela, stopnia ulegania wp y-wowi przyjaciela, satysfakcji z przyja#ni, atrakcyjno!ci partnera w roli przyjaciela i zaufania w zwi$zku oraz tym wy'sze oceny niepo'$danych form kontroli, sprawowa-nej przez partnera w zwi$zku. Natomiast w grupie kobiet makiawelizm osoby oceniaj$cej korelowa ujemnie jedy-nie z ocenami trzech w a!ciwo!ci przyja#ni (korelacja ni-ska): im wy'szy makiawelizm, tym ni'sze oceny zaufania wobec partnerki oraz tym wy'sze oceny niepo'$danych
form kontroli, sprawowanej przez partnerk" w zwi$zku i wp ywu wywieranego na partnerk".
Oceny w a!ciwo!ci przyja#ni by y tak'e zwi$zane z ma-kiawelizmem partnera osoby oceniaj$cej. W grupie m"'-czyzn im wy'szy by makiawelizm partnera, tym ni'sze oceny blisko!ci odczuwanej wobec niego, zadowolenia z udzielanego przez niego wsparcia, poczucia ulegania jego wp ywowi, poczucia wywierania na niego wp ywu, satysfakcji z przyja#ni, atrakcyjno!ci partnera i zaufania wobec niego oraz tym wy'sze by y oceny niepo'$danych form kontroli sprawowanej przez partnera. W grupie ko-biet im wy'szy by makiawelizm partnerki, tym wy'sze oceny niepo'$danych form kontroli sprawowanej przez partnerk" w zwi$zku.
Analiza regresji, szukaj$ca odpowiedzi na pytanie, które dyspozycje osobowo!ciowe osoby oceniaj$cej i jej partnerki/partnera (makiawelizm, samoocena, Wielka Pi$tka) s$ istotnymi predyktorami ocen przyja#ni, wy-kaza a, 'e makiawelizm (zarówno osoby oceniaj$cej, jak i jej partnerki/partnera) w istotny sposób wp yn$ na oce-ny zwi$zku (Pilch, 2008b, s. 168-175). W!ród m"'czyzn makiawelizm osoby oceniaj$cej i makiawelizm partnera okaza y si" najwa'niejszymi predyktorami tych ocen, w!ród kobiet za! – najlepszym predyktorem ocen przy-ja#ni by a ekstrawersja osoby oceniaj$cej.
Powy'sze dane wskazuj$, 'e makiawelizm osoby oce-niaj$cej i jej przyjació ki/przyjaciela zdecydowanie cz"-!ciej wi$za si" z ocenami przyja#ni dokonywanymi przez m"'czyzn (por. Pilch, 2008b, s. 180-184). Kierunek tych zale'no!ci sugeruje, 'e makiawelizm nie sprzyja utrzy-mywaniu przez m"'czyzn satysfakcjonuj$cych zwi$zków przyjacielskich z osobami tej samej p ci. W przypadku kobiet natomiast nie jest makiawelizm przeszkod$ w udzielaniu i otrzymywaniu wsparcia, w odczuwaniu blisko!ci, satysfakcji z przyja#ni czy te' w spostrzeganiu partnerki jako atrakcyjnej w roli przyjació ki. Mimo to im wy'szy by makiawelizm badanych kobiet, tym mniej mia y przyjació ek (Pilch, 2008b, s. 155). Makiawelizm mo'e wi"c utrudnia& kobietom zdobywanie i utrzymywa-nie przyja#ni, mimo 'e ich oceny istutrzymywa-niej$cych zwi$zków przyjacielskich s$ równie optymistyczne, jak oceny nie-makiawelistek.
Powy'sze ró'nice w wynikach kobiet i m"'czyzn mog$ by& skutkiem odmienno!ci w procesie socjaliza-cji. Zwi$zane z makiawelizmem pogl$dy i zachowania s$ u m"'czyzn w wi"kszym stopniu akceptowane, co znaj-duje wyraz w wy'szych wynikach w skali Mach, uzyski-wanych w grupach m"skich (Christie i Geis, 1970; Fehr i in., 1992). M"'czyzna ma dzia a& skutecznie i wa& kontrol", natomiast rola kobiety $czy si" ze sprawo-waniem opieki, dba o!ci$ o relacj", tworzeniem
wspól-noty i po!wi"ceniem dla jej dobra. Dlatego dziewczynki w wi"kszym stopniu s$ przyuczane do zachowa% niema-kiawelicznych, opieku%czo!ci i budowania wi"zi, by mo-g y osi$mo-gn$& sukces w roli 'ony, matki czy przyjació ki (Brannon, 2002; Cross i Marcus, 2002). Powy'sze wyni-ki s$ wi"c spójne z biologiczn$ hipotez$ mimikry, sfor-mu owan$ przez Wilsona i wspó pracowników (1996), 'e makiaweliczne kobiety, które s$ w wi"kszym stopniu ni' m"'czy#ni zainteresowane utrzymywaniem w asnej atrakcyjno!ci w d ugotrwa ych relacjach, b"d$ stara y si" upodobni& do niemakiawelistek, czego nie b"d$ czyni& makiaweli!ci. Poza sfer$ bliskich zwi$zków makiawe-liczne kobiety mog$ w sposób bardziej otwarty okazywa& zwi$zane z makiawelizmem postawy i zachowania, co po-twierdzaj$ badania, w których kobiety mened'erowie pre-zentowa y wy'szy makiawelizm ni' m"'czy#ni (por. Fehr i in., 1992). Ró'nice w oczekiwaniach spo ecznych wobec kobiet i m"'czyzn mog$ tak'e sprawi&, 'e makiawelicz-nym kobietom jest trudniej – w porównaniu z m"'czy-znami – surowo ocenia& swoje przyja#nie, gdy' by oby to przyznaniem si" do pora'ki w wa'nej sferze aktywno!ci.
Makiawelizm w zwi#zku ma%$e"skim
Podobnie jak w przypadku przyja#ni, tak'e pe nienie przez osob" makiaweliczn$ roli ma 'onka wydaje si" utrudnione. Cechy makiawelicznego m"'a lub 'ony – ego-centryzm, przedmiotowe traktowanie i brak zainteresowa-nia potrzebami partnerki lub partnera, brak empatii i ch ód emocjonalny, nie s u'$ zwi$zkowi i mog$ obni'a& satysfakcj" z ma 'e%stwa – zarówno makiawelisty, jak i wspó -ma 'onka. Wp yw poziomu -makiawelizmu -ma 'onków na satysfakcj" z ma 'e%stwa mo'e dokonywa& si" za po-!rednictwem procesu komunikacji. Korzystaj$c z modelu komunikacji ma 'e%skiej, obejmuj$cego trzy wymiary komunikowania si" ma 'onków (komunikacj" wspieraj$-c$, deprecjonuj$c$ i zaanga'owan$; Plopa, 2005), mo'na sformu owa& hipotez", 'e ma 'onek makiawelista b"dzie mniej zainteresowany wspieraniem partnerki/partnera (czyli okazywaniem szacunku, zainteresowania, troski), a tak'e b"dzie s abiej zaanga'owany w zwi$zek (czyli mniej sk onny do okazywania uczu&, podkre!lania wa'-no!ci partnera czy zapobiegania konßiktom), cho& mo'e zachowywa& si" w ten sposób dla uzyskania dora#nej korzy!ci. Mo'na tak'e oczekiwa&, 'e osoba o niskim makiawelizmie, która w wi"kszym stopniu jest zaintere-sowana potrzebami partnera, b"dzie przejawia& tego typu zachowania cz"!ciej, wykorzystuj$c je dla dobra zwi$zku. Natomiast wymiar deprecjacji (agresja, dominacja, kon-trola) obejmuje zachowania zgodne z makiawelicznym stosunkiem do ludzi, wi"c u makiawelicznego ma 'onka zachowania te mog$ pojawia& si" cz"!ciej.
W badaniach par ma 'e%skich okre!lano zwi$zki makia-welizmu obojga ma 'onków z satysfakcj$ z ma 'e%stwa oraz z wy'ej opisanymi zachowaniami komunikacyjny-mi ma 'onków (Pilch, 2008b, s. 185–206). Zastosowano skal" satysfakcji ma 'e%skiej (Fowers i Olson, 1993) oraz kwestionariusz komunikacji ma 'e%skiej Ka#mierczak i Plopy (w dwóch wersjach: samooceny i szacowania zachowa% partnerki/partnera; Plopa, 2005), przy czym w wynikach tego kwestionariusza wyró'niono do analizy dwa czynniki: Trosk" i Deprecjacj". Do testowania trzech modeli zale'no!ci zastosowano analiz" !cie'ek w wersji eksploracyjnej, z makiawelizmem i sta'em ma 'e%skim jako zmiennymi egzogenicznymi.
Analiza pierwsza, której celem by o okre!lenie po-wi$za% makiawelizmu obojga ma 'onków z satysfakcj$ z ma 'e%stwa, wykaza a jedynie wp yw makiawelizmu 'ony na jej satysfakcj" z ma 'e%stwa – im wy'szy by makiawelizm 'ony, tym ni'sza satysfakcja (Pilch, 2008b, s. 194–196). Makiawelizm 'ony nie by zwi$zany z sa-tysfakcj$ m"'a, nie obserwowano tak'e wp ywu makia-welizmu m"'a na satysfakcj" ma 'onków. Rola 'ony (i matki) narzuca makiawelistkom zachowania niezgodne z ich preferencjami – musz$ wykaza& si" opieku%czo!ci$ i dba o!ci$ o innych, a nierzadko po!wi"ceniem w asnych potrzeb i celów dla dobra rodziny, musz$ wzi$& na siebie odpowiedzialno!& za zwi$zek – gdy' takie s$ spo eczne oczekiwania. Ta rozbie'no!& z jednej strony mo'e by& przyczyn$ k opotów z wystarczaj$co dobrym pe nieniem roli (a makiawelistki motywowane s$ do osi$gania suk-cesu w ka'dej sytuacji), a z drugiej – wymaga od makia-welistek relatywnie wi"kszego wysi ku i mo'e by& dodat-kowym #ród em stresu. Makiaweliczna 'ona b"dzie wi"c spostrzega& sytuacj" jako wymagaj$c$ nieproporcjonal-nie du'ych wk adów w stosunku do osi$ganych zysków, co rzutowa& mo'e na jej satysfakcj" z ma 'e%stwa. Rola m"'a (w tradycyjnym modelu rodziny) nie narzuca ma-kiaweli!cie podobnych ogranicze%. Liczne w a!ciwo!ci charakterystyczne dla makiawelistów, takie jak zadaniowe podej!cie, tendencja do sprawowania kontroli, nieemo-cjonalno!&, odporno!& na wp yw, s$ zgodne z rol$ m"sk$, b"d$ wi"c akceptowane, a nawet cenione, je!li – w opinii osób zainteresowanych – przyczyniaj$ si" do zapewnie-nia rodzinie godziwego bytu. Mo'na wi"c przypuszcza&, 'e makiawelizm m"'a, mimo wysoce prawdopodobnych skutków negatywnych (budowanie wi"zi), mo'e przyno-si& tak'e proÞty, co znalaz o odzwierciedlenie w ocenach satysfakcji z ma 'e%stwa m"'ów i 'on w referowanych badaniach.
Analiza druga wykaza a wp yw makiawelizmu ma -'onków na ich zachowania komunikacyjne, okre!la-ne za pomoc$ samooceny (Pilch, 2008b, s. 196–200).
Makiaweliczni ma 'onkowie rzadziej okazywali partner-ce lub partnerowi trosk" (komunikacja wspieraj$ca i zaan-ga'owana), natomiast cz"!ciej, w porównaniu z ma 'on-kami o ni'szym makiawelizmie, przejawiali zachowania deprecjonuj$ce. Natomiast bezpo!redniego wp ywu ma-kiawelizmu partnerki lub partnera na okazywan$ mu tro-sk" i deprecjacj" nie obserwowano.
Analiza trzecia, ró'ni$ca si" od drugiej #ród em da-nych dotycz$cych komunikacji ma 'e%skiej (pochodz$-cych z szacowania zachowa% partnerki/partnera), przy-nios a odmienne rezultaty (Pilch, 2008b, s. 200–205). Makiawelizm m"'a i 'ony wp ywa bezpo!rednio na okazywan$ przez nich trosk", lecz nie deprecjacj", tyle 'e w ró'ny sposób, zale'nie od p ci. M"'owie makiawe-licznych kobiet dostrzegali u partnerek mniej zachowa% !wiadcz$cych o trosce ni' m"'owie niemakiawelistek, co jest zgodne zarówno z obrazem osoby makiawelicz-nej – zimmakiawelicz-nej i niezainteresowamakiawelicz-nej potrzebami partnera, jak i z samoocen$ makiawelicznych 'on. Natomiast 'ony makiawelicznych m"'czyzn spostrzega y wi"cej zacho-wa% b"d$cych przejawem troski w porównaniu z 'onami niemakiawelistów, co jest z samoocen$ makiawelicznych m"'ów sprzeczne. Tak wi"c makiaweliczni m"'owie byli w stanie zbudowa& w swych 'onach przekonanie o w a-snej troskliwo!ci i zaanga'owaniu. Komunikacja zwi$-zana z okazywaniem troski s u'y dobru relacji, mo'e jednak by& tak'e wykorzystywana jako forma manipu-lacji – dla osi$gni"cia jednostronnych korzy!ci, i taka w a!nie mog a by& motywacja makiawelicznych m"'-czyzn. Makiawelizm m"'a pozwala tak'e bezpo!rednio przewidywa& trosk" i deprecjacj" okazywane mu przez 'on" – 'ony makiawelistów rzadziej okazywa y im trosk" i cz"!ciej deprecjonowa y.
Na podstawie powy'szych wyników mo'na przypusz-cza&, 'e makiawelizm 'ony mo'e mie& wi"ksze znacze-nie dla relacji: 'ony z wy'szym makiawelizmem – w po-równaniu z niemakiawelistkami – s$ mniej zadowolone z ma 'e%stwa oraz przejawiaj$ mniej po'$danych i wi"-cej niepo'$danych zachowa% komunikacyjnych (zarówno w opinii w asnej, jak i w opinii partnerów). Makiawelizm m"'a nie tylko nie ma zwi$zku z zadowoleniem obojga partnerów z ma 'e%stwa, lecz tak'e m"'owie z wy'szym makiawelizmem s$ w stanie skuteczniej ni' niemakiawe-li!ci przekona& swoje 'ony, 'e okazuj$ im trosk", cho& sami tej opinii nie podzielaj$. Cho& makiaweli!ci jedno-cze!nie przypisywali swym 'onom mniej po'$danych, a wi"cej niepo'$danych zachowa% komunikacyjnych (co mo'na rozumie& w kategoriach odwetu za zachowania manipulacyjne, których 'ony s$ !wiadome), w widoczny sposób nie przeszkadza to makiawelicznym m"'czyznom
w czerpaniu satysfakcji z ma 'e%stwa (por. Pilch, 2008b, s. 205–206).
Zaprezentowane wyniki bada%, opisuj$cych makia-welistów i niemakiamakia-welistów w bliskich zwi$zkach in-terpersonalnych, stanowi$ zach"t" do dalszych analiz. Szczególnie interesuj$ce wydaj$ si" – uwidocznione w ocenach osób badanych – ró'nice w funkcjonowaniu makiawelicznych kobiet i makiawelicznych m"'czyzn, widoczne zarówno w relacji przyja#ni, jak i w relacji ma 'e%skiej.
Podsumowanie
Czytelnik monograÞi Studies in Machiavellanism (Chris-tie i Geis, 1970) mo'e odnie!& wra'enie, 'e autorzy byli w pewnym stopniu zafascynowani osobami badanymi z inklinacjami makiawelicznymi i nie zauwa'ali zwi$za-nych z makiawelizmem zagro'e%. Nie staraj$c si" ocenia& etycznego aspektu postawy makiawelicznej, wskazywali na jej przewag" w wielu sytuacjach. Cho& zasadnicze ele-menty portretów makiawelistów i niemakiawelistów po-zosta y aktualne, prawie czterdzie!ci lat bada% przynios o tak'e dane sprzeczne z wyobra'eniami Christiego i Geis. Po pierwsze, mocno udokumentowano zwi$zki makia-welizmu z ca ym spektrum psychopatologii. Po drugie, opinia, 'e makiaweli!ci nie s$ niemoralni, nie k ami$ i nie oszukuj$ wi"cej, lecz robi$ to skuteczniej ni' niemakia-weli!ci, wydaje si" dzi! w$tpliwa. Badania wykaza y, 'e makiaweli!ci k ami$ i oszukuj$ cz"!ciej, kieruj$ si" g ów-nie egocentryczn$ motywacj$, a ich s$dy etyczne cechuje niedojrza o!&, dlatego makiaweliczny pracownik, przy-wódca czy klient stanowi zagro'enie dla pozosta ych osób i dla wspólnoty. Po trzecie, nie ma dowodów na ponad-przeci"tne uzdolnienia spo eczne makiawelistów; wyniki bada% wskazuj$ raczej na przewag" osób niemakiawelicz-nych w tym zakresie. Po czwarte, wbrew oczekiwaniom Christiego, makiaweli!ci poza laboratorium psycholo-gicznym, w realnym 'yciu (w pracy zawodowej) nie ra-dz$ sobie lepiej ni' osoby niemakiaweliczne (por. Wilson i in., 1996).
Nie jest uprawnione stwierdzenie, 'e jedynie niema-kiaweli!ci przyjmuj$ w kontaktach z lud#mi za o'enia odno!nie do partnera, natury interakcji i obowi$zuj$cych zasad etycznych, a sztywne trzymanie si" tych za o'e% czyni ich zachowanie nieelastycznym i nieefektywnym. Za o'enia przyjmowane przez makiawelistów, dotycz$ce natury ludzkiej i regu rz$dz$cych !wiatem spo ecznym, w podobnym stopniu ograniczaj$ ich zachowanie, cho& skutki s$ kra%cowo ró'ne. Przewaga makiawelistów, uwi-daczniaj$ca si" w badaniach eksperymentalnych, mo'e by& przynajmniej cz"!ciowo skutkiem jednostronnego doboru zada% i warunków eksperymentalnych,
odpo-wiadaj$cych makiawelistom, lecz sprawiaj$cych k opot mniej makiawelicznym uczestnikom. Brakowa o ekspe-rymentów, w których zadaniem by oby na przyk ad na-wi$zanie korzystnej dla obu stron d ugotrwa ej wspó pra-cy lub zdobycie i odwzajemnienie zaufania, co stanowi domen" niemakiawelistów.
Pó#niejsze badania wykaza y, 'e przewaga makiawe-listów w kontaktach spo ecznych mo'e by& iluzoryczna. Wp yw tej cechy na spo eczne funkcjonowanie cz owie-ka, na sposoby osi$gania celów, dobrostan i sukcesy lub pora'ki w ró'nych sferach 'ycia nale'y bezwzgl"dnie rozpatrywa& z uwzgl"dnieniem p ci. Wskazówk" stano-wi y obserwowane ju' we wczesnych badaniach ró'nice w !rednich wynikach w skalach Mach w grupach kobiet i m"'czyzn. Wilson i wspó pracownicy (1996) postulo-wali, by przedmiotem zainteresowania uczyni& ró'nice ja-ko!ciowe w manifestowaniu si" postawy makiawelicznej w!ród kobiet i m"'czyzn, zwi$zane z odmiennymi zada-niami obu p ci w procesie reprodukcji. Wyniki opisywa-nych bada%, dotycz$cych funkcjonowania osób o ró'nym poziomie makiawelizmu w przyja#ni i w ma 'e%stwie, sugeruj$, 'e makiawelizm m"'czyzn nie zra'a potencjal-nych partnerów, co dzieje si" w przypadku makiawelicz-nych kobiet, jako 'e cechy makiaweliczne u m"'czyzn s$ spo ecznie akceptowane. Niezale'nie od tego, w a!nie makiaweliczne kobiety – nie za! m"'czy#ni – s$ w stanie budowa& z osob$ tej samej p ci satysfakcjonuj$ce przy-ja#nie. Inaczej jest w ma 'e%stwie – tu negatywna rola makiawelizmu kobiet ujawnia si" wyra#nie.
Niewielu badaczy zajmowa o si" badaniem makiaweli-zmu w warunkach naturalnych, st$d wielka potrzeba uzu-pe nienia tej luki. Przysz e badania powinny rozstrzygn$& wiele dylematów, dotycz$cych m.in. genezy makiaweli-zmu, okre!lenia warunków sytuacyjnych sprzyjaj$cych postawom makiawelicznym czy te' natury zwi$zków $-cz$cych makiawelizm z psychopatologi$. Zgodnie z wy-nikami dotychczasowych bada%, makiawelizm – rozpa-trywany w d u'szym czasie – nie jest korzystny ani dla makiawelicznej jednostki, ani dla bliskich jej osób, ani dla grup, których jest cz onkiem. Ten wniosek nie jest jednak zgodny z szeroko podzielan$ opini$ o makiawe-listach, którzy „(prawie) zawsze zwyci"'aj$” (Zimbardo i Ruch, 1994, s. 419).
LITERATURA CYTOWANA
Allsopp, J., Eysenck, H. J., Eysenck, S. B. G. (1991). Ma chia-vellianism as a component in psichoticism and extra version. Personality and Individual Differences, 12 (1), 29–41. Andreou, E. (2004). Bully/victim problems and their association
with Machiavellianism and self-efÞcacy in Greek primary
school children. British Journal of Educational Psychology, 74, 297–309.
Ashkanasy, N. M., Dasborough, M. T. (2003). Emotional processes in military leadership. Raport przygotowany dla Canadian Forces Leadership Institute, Brisbane: The University of Queensland
Austin, E. J., Farrelly, D., Black, C., Moore, H. (2007). Emotional intelligence, Machiavellianism and emotional ma -nipulation: Does EI have a dark side? Personality and Indi-vidual Differences, 43, 179–189.
Bedell, K., Hunter, S., Angie, A., Vert, A. (2006). A historiometric examination of Machiavellianism and a new taxonomy of leadership. Journal of Leadership and Organizational Studies, 12 (4), 50–72.
Beu, D. S., Buckley, M. R., Harvey, M. G. (2003). Ethical decision-making: A multidimensional construct. Business Ethics. A European Review, 12 (1), 88–106.
Bolino, M. C., Turnley, W. H. (2003). More than one way to make an impression: Exploring proÞles of impression management. Journal of Management, 29 (2), 141–160.
Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Gda%sk: Gda%skie Wy dawnictwo Psychologiczne.
Bryne, R. W., Whiten, A. (red.). (1988). Machiavellian intel-ligence: Social expertise and evolution of intellect in monkeys, apes, and humans. New York: Oxford University Press. Burks, S. V., Carpenter, J. P., Verhoogen, E. (2003). Playing both
roles in the trust game. Journal of Economic Behavior and Organization, 51, 195–216.
Chen, S., Lee-Chai, A. Y., Bragh, J. A. (2001). Relationship orientation as a moderator of effects of social power. Journal of Personality and Social Psychology, 80 (2), 173–187. Christie, R. Geis, F. L. (1970). Studies in Machiavellianism.
New York: Academic Press.
Christoffersen, D., Stamp, C. (1995). Examining the relationship between Machiavellianism and paranoia. Psychological Re -ports, 76, 67–70.
Cross, S. E., Marcus, H. R. (2002). P e& w my!leniu, przekonaniach i dzia aniu: Podej!cie poznawcze. W: B. Wojcisz -ke (red.), Kobiety i m#$czy%ni: Odmienne spojrzenie na ró$nice (s. 48–80). Gda%sk: Gda%skie Wydawnictwo Psycho-lo giczne.
Dawkins, R., (1996). Samolubny gen. Warszawa: Prószy%ski i S-ka.
Deluga, R. J. (2001). American presidential Machiavellianism. Implications for charismatic leadership and rated performance. The Leadership Quarterly, 12, 339–363.
Draheim, Sz. E. (2004). Makiaweliczna osobowo&' niepe -noletniego &wiadka. Pozna%: Wydawnictwo Naukowe UAM. Fehr, B., Samsom, D., Paulhus, D. L. (1992). The construct of Machiavellianism: Twenty years later. W: C. D. Spielberger, J. N. Butcher (red.), Advances in personality assessment (vol. 7, 77–116). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Figueredo, A. J., Vasquez, G., Brumbach, B. H., Sefcek, J. A., Kirsner, B. R., Jacobs, W. J. (2005). The K-factor: Individual differences in life history strategy. Personality and Individual Differences, 39, 1349–1360.
Fowers, Olson (1993)
Frank, M. G., Ekman, P. (2004). Appearing truthful generalizes across different deception situations. Journal of Personality and Social Psychology, 86 (3), 486–495.
Giampietro, M., Caravita, S. (2006). Bullying and Machiavel-lianism in an Italian school sample. Età Evolutiva, 83, 31–40. Gozna, L. F., Vrij, A., Bull, R. (2001). The impact of individual
differences on perceptions of lying in everyday life and in a high stake situation. Personality and Individual Differences, 31, 1203–1216.
Granitz, N. A. (2003). Individual, social and organizational sources of sparing and variation in the ethical reasoning of managers. Journal of Business Ethics, 42, 101–124.
Gunnthorsdottir, A., McCabe, K., Smith, V. (2002). Using the Machiavellianism instrument to predict trustworthiness in a bargaining game. Journal of Economic Psychology, 23, 49–66.
Gurtman, M. B. (1992). Trust, distrust, and interpersonal prob-lems: A circumplex analysis. Journal of Personality and Social Psychology, 62, 989–1002.
Jakobwitz, S., Egan, V. (2006). The dark triad and normal personality traits. Personality and Individual Differences, 40, 331–339.
Jarymowicz, M. (1976). Makiawelizm – osobowo!& ludzi nas-tawionych na manipulowanie innymi. W: J. Reykowski (red.), Osobowo&' a spo eczne zachowanie si# ludzi. Warszawa: Ksi$'ka i Wiedza.
Kashy, D. A., DePaulo, B. M. (1996). Who lies? Journal of Per-sonality and Social Psychology, 70, 1037–1051.
Latif, D. A. (2000). The relationship between pharmacy students’ locus of control, Machiavellianism, and moral reasoning. American Journal of Pharmaceutical Education, 64, 33–37. Linton, D. K., Weiner, N. I. (2001). Personality and potential
conceptions: Mating success in a modern male sample. Per-sonality and Individual Differences, 31, 675–688.
Loas, G., Verrier, A., Romney, C. (2007). Relationship between alexithymia and Machiavellianism in healthy subjects. An -nales Medico Psychologiques, 165, 254–257.
Lopes, J., Fletcher, C. (2004). Fairness of impression manage-ment in employmanage-ment interviews: A cross-country study of the role of equity and Machiavellianism. Social Behavior and Personality, 32 (8), 747–768.
Marcus, B., Schuler, H. (2004). Antecedents of counterproductive behavior at work: A general perspective. Journal of Applied Psychology, 89, 647–660.
McHoskey, J. W. (1999). Machiavellianism, intrinsic versus extrinsic goals, and social interest: A self-determination theory analysis. Motivation and Emotion, 23 (4), 267–283. McHoskey, J. W. (2001a). Machiavellianism and personality
dysfunction. Personality and Individual Differences, 31, 701– –798.
McHoskey, J. W. (2001b). Machiavellianism and sexuality: On the moderating role of biological sex. Personality and Individual Differences, 31, 779–789.
McHoskey, J. W., Worzel, W., Szyarto, C. (1998). Machia-vellianism and psychopathy. Journal of Personality and Social Psychology, 74, 192–210.
McIllwain, D. (2003). Bypassing empathy: A Machiavellian theory of mind and sneaky power. W: B. Repacholi, V. Slau-ghter (red.), Individual differences in theory of mind. Mac-quarie monographs in cognitive science (39–66). Hove, UK: Psychology Press.
Nathanson, C., Paulhus, D. L., Williams, K. M. (2006a). Personality and misconduct correlates of body modiÞcation and other cultural deviance markers. Journal of Research in Personality, 40 (5), 779–802.
Nathanson, C., Paulhus, D. L., Williams, K. M. (2006b). Predictors of a behavioral measure of scholastic cheating: Personality and competence but not demograÞcs. Contem-porary Educational Psychology, 31, 97–122.
Paal, T., Bereczkei, T. (2007). Adult theory of mind, cooperation, Machiavellianism: The effect of mindreading on social re -lations. Personality and Individual Differences, 43, 541–551. Paulhus, D. L., Williams, K. M. (2002). The Dark Triad of
personality: Narcissism. Machiavellianism and psychopathy. Journal of Research in Personality, 36, 556–563.
Paulhus. D. L., Williams, K., Harms, P. (2001). Shedding light on the Dark Triad of personality: Narcissism, Machiavellianism, and psychopathy. Referat prezentowany na Zje#dzie SPSP, San Antonio.
Pilch, I. (2004). Sytuacyjne i osobowo!ciowe uwarunkowania opinii na temat dopuszczalno!ci manipulacji. Chowanna, 1 (24), 176–188.
Pilch, I. (2008a). Emocje makiawelistów: Makiawelizm a neu-rotyzm, l"k, nastrój, poczucie szcz"!cia i nadzieja. W: A. B ach nio, A. Przepiórka (red.), Bli$ej emocji 2. Lublin: Kato licki Uniwersytet Lubelski.
Pilch, I. (2008b). Osobowo&' makiawelisty i jego relacje z mi. Katowice: Uniwersytet (l$ski.
Plopa, M. (2005). Wi#zi w ma $e(stwie i rodzinie. Metody bada(. Kraków: OÞcyna Wydawnicza Impuls.
Potocka-Hoser, A. (1985). Aktywi&ci w organizacjach ecznych i politycznych w zak adzie przemys owym. Wroc aw: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Ramanaich, N. V., Byravan, A., Detwiler, F. R. J. (1994). Revised NEO Personality Inventory proÞles of Machiavellian and non-Machiavellian people. Psychological Reports, 75, 937–938.
Repacholi, B., Slaughter, V., Pritchard, M., Gibbs, V. (2003). Theory of mind, Machiavellianism and social functioning in childhood. W: B. Repacholi, V. Slaughter (red.), Individual differences in theory of mind. Macquarie monographs in cognitive science (67–98). Hove, UK: Psychology Press. Richmond, K.A. (2001). Ethical reasoning, Machiavellian
behavior, and gender: The impact on accounting students’ ethical decision making. Niepobulikowana praca doktorska. Virginia Polytechnic Institute and State University. Blacks-burg, Virginia.
Rusbult, C. E., Verette, J., Whitney, G. A., Slovik, L. F., Lipkus, I. (1991). Accomodation processes in close relationships:
Theory and preliminary empirical evidence. Journal of Per-sonality and Social Psychology, 60 (1), 53–78.
Sankar, Y. (2003). Character not charisma is the critical measure of leadership excellence. The Journal of Leadership Studies, 9, 4.
Sauley, K. S., Bedeian, A. G. (2000). Equity sensivity: Cons-truction of a measure and examination of its psychometric properties. Journal of Management, 26 (5), 885–910. Schepers, D. H. (2003). Machiavellianism, proÞt, and the
dimensions of ethical judgement: A study of impact. Journal of Business Ethics, 42, 339–352.
Schmitt, M., Gollwitzer, M., Maes, J., Arbach, D. (2005). Justice sensivity: Assessment and location in the personality space. European Journal of Psychological Assessment, 21 (3), 202– 211.
Shepperd, J. A., Socherman, R. E. (1997). On the manipulative behavior of low Machiavellians: Feiging incompetence to „sandbag” an opponent. Journal of Personality and Social Psychology, 72, 1448–1459.
Sherry, S. B., Hewitt, P. L., Besser, A., Flett, G. L., Klein, C. (2006). Machiavellianism, trait perfectionism, and per-fectionistic self-presentation. Personality and Individual Dif-ferences, 40, 829–839.
Shultz, T. R., Lepper, M. R. (1998). A constraint-satisfaction model of Machiavellianism effects in cognitive dissonance. Proceedings of the Twentieth Annual Conference of the Cognitive Science Society (957–962). Mahvah, NJ: Erlbaum. (mieja, M. (2005). Inteligencja spo eczna a osobowo!&.
Psy-chologia Jako&ci )ycia, 4 (1), 23–36.
Sullivan, R. J., Allen, J. S. (1999). Social deÞcits associated with schizophrenia deÞned in terms of interpersonal Machia-vellianism. Acta Psychiatrica Scandinavica, 99, 148–154. Sutton, J., Keogh, E. (2001). Components of Machiavellian
beliefs in children: Relationships with personality. Personality and Individual Differences, 30, 137–148.
Szmajke, A. (2001). Jacy' s$ makiaweli!ci. W: D. Doli%ski, B. Weigl (red.), Od my&li i uczu' do decyzji i dzia a( (151– –166). Warszawa: Instytut Psychologii PAN.
Valentine, S., Fleischman, G. (2003). The impact of self-esteem, Machiavellianism, and social capital on attorneys’ traditional gender outlook. Journal of Business Ethics, 43, 323–335. Van Kenhove, P., Vermeir, I., Verniers, S. (2000). An empirical
investigation of the relationships between ethical beliefs, ethical ideology, political preference and need for closure of dutch-speaking consumers in Belgium. Working paper nr 0093. Ghent: Ghent University.
Vecchio, R. P. (2005). Explorations in employee envy: Feeling envious and feeling envied. Cognition and Emotion, 19 (1), 69–81.
Wastell, C., Booth, A. (2003). Machiavellianism: An alexithymic perspective. Journal of Social and Clinical Psychology, 22 (6), 730–744.
Watson, P. J., Milliron, J. T., Morris, R. J., (1995). Social desirability scales and theories of suicide: Correlations with alienation and self-consciousness. Personality and Individual Differences, 18 (6), 701–711.
Wilson, D. S., Near, D., Miller, R. R. (1996). Machiavellianism: A synthesis of the evolutionary and psychological literatures. Psychological Bulletin, 119 (2), 285–299.
Wirtz, J., Kum, D. (2004). Consumer cheating on service gua-rantees. Journal of Academy of Marketing Science, 32 (2), 159–175.
Zaidman, N., Drory, A. (2001). Upward impression management in the work place cross-cultural analysis. International Journal of Intercultural Relations, 25, 671–690.
Zimbardo, P. G., Ruch, F. L. (1994). Psychologia i $ycie. War-szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
PRZYPISY
1. Wyj$tek stanowi studium Rusbult, Verette, Whitneya, Slovik i Lipkusa (1991), w którym analizowano zwi$zki makia-welizmu z akomodacj$, czyli zatrzymaniem impulsu, by dzia a& destrukcyjnie w sytuacji, gdy partner anga'uje si" w destrukcyj-n$ form" zachowania, w parach osób zakochanych.
A Machiavellian among people. New research
Irena Pilch
Institute of Psychology, University of Silesia
Abstract
Machiavellianism is a term used to describe the dimension of personality or the strategy of social con-duct that involves manipulating others for personal gain. The concept was introduced by the psycholo-gists Richard Christie and Florence Geis in their monograph Studies in Machiavellianism (1970). Since 1970 several hundred studies examined Machiavellianism. This article presents a review of literature on Machiavellianism from 1991 to 2008, stressing those Þndings that have modiÞed portraits of Machiavellian and non-Machiavellian individuals, as depicted originally by Christie and Geis.
Key words: Machiavellianism, Machiavellian personality, Machiavellian strategy
Z o'ono: 21.02.2008
Z o'ono poprawiony tekst: 6.08.2008 Zaakceptowano do druku: 9.11.2008
