Pedagogika Resocjalizacyjna na Śląsku

(1)

Andrzej Czerkawski

Pedagogika Resocjalizacyjna na

Śląsku

Resocjalizacja Polska (Polish Journal of Social Rehabilitation) 2, 389-395

2011

(2)

In fo rm a c je i w y d a rz e n ia 389

C echą w yróżniającą projekt było rzadko spotykane połączenie dośw iadczeń pracow ników naukowych, pracow ników socjalnych i studentów w zakresie pracy z dzieckiem i rodziną, szczególnie narażonym i na wykluczenie społeczne i m ar ginalizację. Z arów n o w teorii, jak też bezpośredniej praktyce uczestnicy projektu poznawali przejawy i przyczyny w ykluczenia społecznego dzieci i ich rodzin oraz sposoby rozw iązyw ania tych trudnych sytuacji w poszczególnych krajach uczestni czących w projekcie.

Jednym z efektów w yjazdów studyjnych, zebranych dośw iadczeń i podjętej w spółpracy oraz podsum ow aniem realizacji projektu będzie m iędzynarodow a p u blikacja dotycząca problem atyki opieki nad dzieckiem i rodziną w Rosji, Bułgarii, Słowacji i Polsce.

Pedagogika Resocjalizacyjna na Śląsku

Andrzej Czerkawski

Uniwersytet Śląski

Rozwój i działalność Pedagogiki Resocjalizacyjnej w wojew ództw ie śląskim jest ściśle związany z historią U niw ersytetu Śląskiego i działalnością naukow o-dy daktyczną śląskiej pedagogiki. U niw ersytet Śląski jest m łodym ośrodkiem akade m ickim , został utw orzony w 1968 roku w w yniku połączenia filii Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach. Stąd istotne wy daje się przy om aw ianiu rozwoju działalności naukowej i dydaktycznej pedagogiki resocjalizacyjnej naszkicować instytucjonalizację nauk o w ychow aniu w Uniwer sytecie Śląskim. W początkow ym okresie pedagogika rozw ijała się na Wydziale N auk H um anistycznych w Instytucie Pedagogiki i Psychologii, w obrębie którego funkcjonow ały dwa zakłady: Z akład Pedagogiki oraz Z akład Psychologii. Z akład Pedagogiki początkow o zatrud n iał pięć osób, jak widać początki pedagogiki na Uniwersytecie Śląskim były skrom ne. N a początku lat 70. m ożna odnotow ać zna czący okres rozbudow y In sty tu tu oraz intensyw nego w zrostu ilościowego kadry (powstają trzy nowe zakłady, a liczba pracow ników w pionie pedagogiki w zrasta do 27). Dynam iczny w zrost zatrudnienia spow odow any był uruchom ieniem obok już istniejących studiów m agisterskich dla pracujących - zaoczne i wieczorowe - trzyletnich studiów zawodowych dla pracujących w zakresie: pedagogiki szkolnej, resocjalizacji oraz pedagogiki opiekuńczej.

W połow ie lat siedemdziesiątych nastąpił podział Insty tu tu na dw ie odrębne jednostki organizacyjne: In sty tu t Pedagogiki oraz In stytu t Psychologii. W obrębie Insty tu tu Pedagogiki funkcjonow ało sześć zakładów naukow ych w tym Z akład Pe dagogiki Społecznej. W tym okresie rozpoczęła się też działalność dydaktyczna i na ukowa z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej. O prócz dotychczasow ych studiów m agisterskich dla pracujących oraz zawodowych uruchom iono po raz pierwszy

(3)

na Uniwersytecie Śląskim studia stacjonarne w zakresie pedagogiki szkolnej i ped a gogiki resocjalizacyjnej. Jest to rów nież okres w yodrębnienia w stru k tu rze organi zacyjnej U niw ersytetu Śląskiego W ydziału Pedagogiki i Psychologii, który funkcjonuje do dnia dzisiejszego (Radziewicz-W innicki, 1992). Rozwój pedagogiki resocjalizacyjnej w tam tym okresie jest ściśle zw iązany z postacią doc. d ra H enryka G ąsiora, pierwszego dziekana nowo utw orzonego W ydziału jak i In sty tu tu Pedago giki (1975-1978). H enry k G ąsior u rodził się w 1928 roku w Cząstkow ie Starym (woj. kieleckie), więzień obozów koncentracyjnych w G ross-Rosen i Buchenwal- dzie, absolw ent U niw ersytetu W arszawskiego, wychow anek prof. d r hab. M ieczy sława Kreutza oraz prof. d r hab. Ryszarda W roczyńskiego, swoją działalność naukow ą i dydaktyczną zw iązał z G órnym Śląskiem. O rganizow ał w Katowicach In stytut K ształcenia Nauczycieli i Badań O św iatow ych, był Dziekanem Wyższej Szkoły W ychowania Fizycznego, a od 1976 roku pierwszym dziekanem W ydziału Pedagogiki i Psychologii U niw ersytetu Śląskiego, w ieloletnim redaktorem n ajstar szego periodyku pedagogicznego na Śląsku „C how anny”. To za sprawą doc. dra H enryka G ąsiora w ram ach In sty tu tu Pedagogiki pow staje Z akład Pedagogiki Spo łecznej (Bocian, 1997), grupując pracow ników zainteresow anych nie tylko obsza rem badawczym pedagogiki społecznej, ale rów nież pedagogiki specjalnej i pedagogiki resocjalizacyjnej. Pogodny, życzliwy, zawsze uśm iechnięty, o tw arty na problem y innych doc. d r H enryk G ąsior skupia w okół siebie osoby o zróżnicow a nych zainteresow aniach badawczych, realizujących zadania dydaktyczne zw iązane z kształceniem w zakresie pedagogiki resocjalizacyjnej. Przełom lat 70. i 80. był okresem kształtow ania się i instytucjonalizacji pedagogiki w Uniwersytecie Śląskim. Istotnym m om entem w dalszym rozw oju pedagogiki resocjalizacyjnej była reorga nizacja, w w yniku której pow ołano w miejsce In sty tu tu Pedagogiki cztery Katedry, w tym K atedrę Pedagogiki Społecznej (kierow nik: prof. dr hab. Andrzej Radziwe- icz-W innicki), w ram ach której zostaje zorganizow ana Pracow nia Resocjalizacji i Patologii Społecznej (kierow nik: doc. dr H en ry k Gąsior). Dzięki otw artości prof. d ra hab. A ndrzeja Radziew icza-W innickiego na indyw idualne zainteresow ania ba dawcze pracow ników naukow ych w K atedrze Pedagogiki Społecznej są realizow ane zróżnicow ane kierunki badawcze. Dotyczą one teoretycznych, metodologicznych i historycznych podstaw współczesnej pedagogiki specjalnej, pedagogiki społecznej i socjologii w ychow ania (Radziewicz-W innicki, 1992). W tym okresie funkcjono w ania Pracow ni Resocjalizacji i Patologii Społecznej są podejm ow ane problem y ba dawcze zw iązane z wychowawczym w pływ em środow iska społecznego na m łodzież niedostosow aną społecznie (H. G ąsior (red.). Z teorii wychowania środowiskowego

i resocjalizacji m łodzieży. Katowice 1979; Wybrane zagadnienia z m etodyki w ycho wania resocjalizacyjnego. M ateriały do ćwiczeń dla studentów studiów dziennych i za  ocznych. Katowice 1980; F. Bocian. W kręgu przyjaźni. W arszawa 1982), znaczeniem

i rolą czasu wolnego w procesie w ychow ania (H . Gąsior. Wychowanie pozaszkolne

(4)

środow iskow ym i czynnikam i w pływ ającym i na niedostosow anie społeczne (H. Piel- ka. Rodzina alkoholika jako środowisko wychowaw cze w ośrodkach miejskich, 1978; K. Balińska. W pływ środowiska rodzinnego na przestępczość nieletnich. Katowice 1986). W ram ach pracow ni były i nadal są rozstrzygane kwestie zw iązane z m etodam i oddziaływ ań wychowawczych na jednostki niedostosow ane społecznie (H. Gąsior.

Wybrane zagadnienia z m etodyki wychowania resocjalizacyjnego. M ateriały do ćw i czeń dla studentów III i IV roku pedagogiki resocjalizacyjnej studiów dziennych i zaocznych. Katowice 1980; M . Pionk. Propedeutyka m etodyki wychowania resocja lizacyjnego. W arszawa 1980; H. G ąsior (red.). Nauczanie społecznie niedostosowa nych. Katowice 1993). Z kształtow aniem i rozw ijaniem pedagogiki resocjalizacyjnej

na Śląsku ściśle związany jest d o k to ran t doc. dra H enryka Gąsiora d r Adam Stan- kowski (obecnie prof. d r hab., K ierow nik K atedry Pedagogiki Specjalnej w In sty tu cie Pedagogiki U niw ersytetu Śląskiego), absolw ent Państw owego Instytutu Pedagogiki Specjalnej w W arszawie, pedagog specjalny w zakresie pedagogiki reso cjalizacyjnej oraz oligofrenopedagogiki, posiadający przygotow anie pedagogiczne w zakresie języka polskiego i muzyki uzyskane na Uniwersytecie Śląskim, w Filii w Cieszynie (Raś, 2006). Prof. d r hab. Adam Stankowski w swoich rozw ażaniach związanych z resocjalizacją podkreśla jej bezpośredni związek z pedagogiką specjal ną. W obszarze swoich zainteresow ań badawczych porusza zagadnienia społecznych uw arunkow ań niedostosow ania społecznego, psychospołecznych przyczyn tru d n o ści w uczeniu się i zachow aniu, w ykorzystania terapeutycznych oddziaływ ań wy chowawczych w procesie resocjalizacji (A. Stankowski. E lem enty terapii pedagogicznej

w pracy nauczyciela wychowawcy. Katowice 1986; Narkom ania - narkotyki - nar komani. Katowice 1988; N egatyw izm Szkolny m łodzieży niedostosowanej społecz nie. Katowice 1991; Wybrane problem y patologii społecznej. Szkice pedagogiczne

(w spółautor N. Stankowska) O straw a 2 0 0 4 ; Środowiskowe determ inanty niedosto

sowania społecznego dzieci i m łodzieży. Katowice 2002). Po odejściu na em eryturę

doc. dra H enryka G ąsiora w kolejnych latach Pracow nią Resocjalizacji i Patologii Społecznej kierow ali: d r Adam Stankowski, d r D anuta Raś, d r Andrzej Czerkawski. N ierozerw alnie z działalnością naukow ą i podejm owanym i problem am i badawczy mi jest zw iązana działalność dydaktyczna dla studentów podejmujących studia z za kresu pedagogiki resocjalizacyjnej. Istotnym elem entem w ofercie edukacyjnej wynikającym z zapotrzebow ania na fachowo przygotow aną kadrę pedagogiczną dla placówek resocjalizacyjnych było pow ołanie dw usem estralnych studiów podyplo mowych z pedagogiki specjalnej w zakresie resocjalizacji, a od roku akadem ickiego 1986/1987 przekształcenie ich w 3-sem estralne podyplom ow e studia kw alifikacyj ne z pedagogiki specjalnej o specjalności resocjalizacja. N ieoceniony w kład w roz wój tej form y kształcenia w środow isku śląskich pedagogów wniosły: d r D anuta Raś oraz d r Bogum iła Kosek-Nita. N a studiach podyplom ow ych została w ypraco wana pew na koncepcja kształcenia nauczycieli - wychowawców z zakresu pedago giki specjalnej, w ykształcenia określonego sposobu podejścia do słuchacza-studenta

(5)

oraz problem ów i m etod postępow ania w zakresie kształcenia pedagogów specjalnych, w tym pedagogów resocjalizacyjnych. Pedagogika resocjalizacyjna zo stała określona - w trakcie w ym iany myśli, opracow yw ania problem ów nau k o wych, spotkań ze stud en tam i oraz przedstaw icielam i placów ek penitencjarnych, resocjalizacyjnych i specjalnych - jako subdyscyplina pedagogiki specjalnej, korzy stająca z dorobku, wypracow anych m etod, w ym agań wobec absolw entów i stu d en tów w zakresie um iejętności pedagogicznych, sposobu pracy, wiedzy oraz przygotow ania do pracy pedagogicznej - jak ujm ow ała to M aria G rzegorzewska. Szczególny nacisk został położony na indyw idualizację w podejściu do w ychow an ka, poszanow anie jego godności oraz bliską, życzliwą w spółpracę nauczyciela i ucznia, co realizow ane było rów nież w trakcie kształcenia uniw ersyteckiego w kontaktach wychowawca (nauczyciel akadem icki) i uczeń (student) (Raś, 2006, s. 152). D obrym zwyczajem studiów podyplom ow ych jest organizow anie na ich zakończenie konferencji naukowej, k tó ra stanow i ważny elem ent studiów. Słucha cze mogli przygotow ać prace z zakresu własnej problem atyki badawczej oraz p rak tyki resocjalizacyjnej, a jednocześnie uczyli się przygotow yw ać publikacje do czasopism pedagogicznych, kształcić um iejętności publicznego udziału w dysku sjach i w ystąpieniach o charakterze naukow ym . Konferencje były połączone z u ro czystym udziałem studiów , w którym udział brali zaproszeni goście ze strony władz dziekańskich oraz przedstaw icieli różnych instytucji wychowawczych, resocjaliza cyjnych, specjalnych. O prócz pracy organizacyjno-dydaktycznej d r D anuta Raś i dr Bogum iła Kosek-Nita realizowały w łasne indyw idualne zainteresow ania ba dawcze, czego w ynikiem były liczne publikacje w periodykach naukow ych jak i p u blikacje zw arte (B. Kosek-Nita, D. Raś (red.). Resocjalizacja, diagnoza, wychowanie. Katowice 1999; B. Kodek-N ita, D. Raś (red.). K onta kty z ludźm i „ In n ym i” jako

problem wychowania, opieki i resocjalizacji. Katowice 20 0 0 ; D. Raś. O poprawie w inow ajców w więzieniach i zakładach dla nieletnich. Katowice 2005).

Ciągłość zainteresow ań i dorobek badawczy pracow ników K atedry Pedagogiki Społecznej oraz konieczność m erytorycznej opieki nad studentam i podejm ującym i studia pedagogiczne na specjalności pedagogika resocjalizacyjna z profilaktyką spo łeczną spow odow ały utw orzenie na bazie wcześniejszej pracow ni Z akładu Patologii Społecznej i Resocjalizacji (kierow nik: prof. US1. d r hab. A nna N ow ak), w którym pracują d r hab. M arek W alancik, d r D anuta Raś, d r Bogum iła Kosek-Nita, d r M on i ka Noszczyk-Bernasiewicz, d r Iwona M alorny, d r M aciej Bernasiewicz, d r Andrzej Czerkawski. Prof. US1. d r hab. A nna N ow ak p raw nik i pedagog z wykształcenia p o dejmuje w swoich dociekaniach badawczych problem y zw iązane z praw nym aspektem resocjalizacji, przejaw am i patologii społecznej w środow iskach zurbanizow anych, wykluczeniem społecznym i m arginalizacją osób niepełnospraw nych, alternatyw ny mi sądow ym i środkam i postępow ania z nieletnim i (A. N ow ak. Zarys postępowania

z nieletnim i dla pedagogów. Katowice 1998; A. N ow ak. Wybrane edukacyjne i praw ne aspekty niepełnosprawnos'ci. K raków 1999; A. N ow ak, E. W ysocka. Problemy

(6)

i zagrożenia we współczesnym świecie: elem enty patologii społecznej i kryminologii.

Katowice 2001; A. N ow ak. Bezrobocie wśród niepełnosprawnych (studium peda-

gogiczno-społeczne). Katowice 200 2 ; redakcja „C how anny” w całości poświęconej

problem atyce resocjalizacyjnej, Resocjalizacja m łodzieży niedostosowanej społecznie - wybrane konteksty, 2 006, tom 2). Z ainteresow ania badawcze śląskich pedagogów resocjalizacji są ściśle zw iązane ze specyfiką regionu i starają się wyjść naprzeciw potrzebom - nie tylko w w ym iarze dydaktycznym - zgłaszanym przez środow iska wychowawców osób niepełnospraw nych. O statnie dwadzieścia lat cechują się w na szym regionie gw ałtow nym i przeobrażeniam i w stru k tu rze społecznej, g ospodar czej, ale rów nież m entalności m ieszkańców Śląska. Problemy zw iązane z degradacją gospodarczą, społeczną wielu obszarów związanych z tradycyjnym i dla Śląska gałę ziami przem ysłu, rozszerzanie się zjawiska m arginalizacji społecznej, nasilające się tendencje w rozwoju patologii społecznej, pow odują konieczność podejm ow ania nie tylko działań rewitalizacyjnych, ale rów nież kom pensacyjnych oraz profilaktycz nych, stąd oprócz zagadnień związanych z pedagogiką resocjalizacyjną w obszarze zainteresow ań śląskich pedagogów pozostają kwestie dotyczące różnego rodzaju patologii społecznych, w ykluczenia społecznego czy organizacji środowiskowych program ów profilaktycznych. O becnie w ram ach zakładu są realizow ane eksplora cje badawcze w obszarze: przejawy patologii społecznej, skala zjawiska w wielkich m iastach; m akrospołeczne uw arunkow ania zachowań destrukcyjnych; alternatyw ne postępow anie z nieletnim i (mediacje); terapia w resocjalizacji; m arginalizacja osób opuszczających placówki resocjalizacyjne i zakłady karne; cele placów ek reso cjalizacyjnych i efektyw ność ich oddziaływ ania; m onografie wybranych placówek resocjalizacyjnych; problem y funkcjonow ania nieletnich w placów kach i problemy adaptacji społecznej po ich opuszczeniu; reakcja społeczna na przestępczość nie letnich; w ykorzystanie m etody „w ideotrening kom unikacji” w resocjalizacji nielet nich; praca/oddziaływ anie resocjalizacyjne w środow isku o tw artym ; aktyw ność subkultur a obszar niedostosow ania społecznego; praw ne aspekty resocjalizacji. Istotnym elem entem ugruntow ującym obecność na mapie polskiej pedagogiki reso cjalizacyjnej były organizow ane w latach 2 0 0 6 -2 0 0 8 trzy kolejne z rzędu ogólno polskie sem inaria naukowe dotyczące patologii społecznej i resocjalizacji, których zwieńczeniem były publikacje zbiorowe (A. Czerkaw ski, A. N ow ak (red.). Wybra

ne zagadnienia patologii społecznej i resocjalizacji. Katowice 2007; A. Czerkawski,

A. N ow ak (red.). Wybrane zagadnienia patologii społecznej - implikacje empiryczne. Katowice 20 08 ; M . W alancik (red.). A ktualne przejawy patologii i dewiacji społecz

nej. Wybrane konteksty. Toruń 2009).

D uże nadzieje zw iązane z dalszym rozwojem resocjalizacji w Uniwersytecie Ślą skim są pokładane w młodszych koleżankach i kolegach pracujących w Z akładzie Patologii Społecznej i Resocjalizacji, zwłaszcza d r M . Bernasiewiczu i d r M . Nosz- czyk-Bernasiewicz, których zaangażow anie w realizację indyw idualnych projek tów badawczych przynosi pierwsze efekty (M. Noszczyk-Bernasiewicz. Nieletni

(7)

przestępcy, w percepcji personelu i nadzoru resocjalizacyjnego oraz studentów resocja lizacji. Katowice 2010; Interakcjonizm sym boliczny w resocjalizacji - praca w druk u).

W arto podkreślić, że wielu pedagogów form alnie niezwiązanych z Z akładem Patologii Społecznej i Resocjalizacji, w obrębie swoich zainteresow ań umieszcza problem y łączące się z pedagogiką resocjalizacyjną, zwłaszcza d r hab. Ewa W ysoc ka w swoich zainteresow aniach badawczych związanych z m łodzieżą jako kategorią rozwojową i społeczną, kryzysam i i problem am i m łodego pokolenia, problem am i diagnozy pedagogicznej podejm uje kwestie dotyczące diagnozy resocjalizacyjnej (E. W ysocka. Diagnoza w resocjalizacji. W arszawa 2008) oraz dr Tadeusz W olan, który podejm uje zagadnienia zw iązane z reform ow aniem instytucjonalnych form resocjalizacji nieletnich oraz kwestie organizacji i zarządzania placówek resocjaliza cyjnych (T. W olan. Resocjalizacja: uwarunkowania, doświadczenia, projekty zm ian. C horzów 2005). W arto odnotow ać, że w obrębie wielu problem ów zasadniczych dla resocjalizacji od wielu lat poruszają się koledzy z zaprzyjaźnionego Z akładu Psychologii Klinicznej kierow anego przez prof. US1. d r hab. Jana M . Stanika. Po dejm owane przez nich problem y z perspektyw y psychologicznej oscylowały w okół takich zagadnień, jak: psychologia kliniczna, sądowa m etodologia i diagnostyka w badaniach psychologicznych, ale rów nież badanie niedostosow ania społecznego, stosow anego orzecznictw a w stosunku do nieletnich i znaczenia ekspertyz sądo wych co do orzekanych środków wobec nieletnich, paraprzestępczość i czynniki w arunkujące przestępczość. Swoje zainteresow ania zw iązane z pedagogiką reso cjalizacyjną prof. Stanik najpełniej w ykazał jako w spółautor z prof. Bronisławem Urbanem w podręczn ik u akadem ickim Resocjalizacja. W śród wielu publikacji psy chologii klinicznej, psychologii sądowej, diagnostyki klinicznej na szczególną uw a gę pedagogów resocjalizacji zasługują: (J.M . Stanik. Psychologiczne problem y agresji

młodocianych w warunkach dyscyplinarnej izolacji. Katowice 1976; Asocjalność nie letnich przestępców jako przedm iot psychologicznej diagnozy klinicznej. W arszawa

1980; J.M . Stanik (red.). Problemy profilaktyki oraz interwencji społecznej i prawnej

wobec zjawisk para paraprzestępczych i przestępczych. W arszawa 2007). D okonany

w ybór jest wysoce subiektyw ny i obejmuje tylko niew ielki wycinek z dorobku n a ukowego Profesora.

Prezentow any w tym miejscu dorobek w obrębie pedagogiki resocjalizacyjnej odnosi się tylko do prac pedagogów, nie uw zględnia w kładu w budow anie systemu wiedzy w pedagogice resocjalizacyjnej krym inologów pracujących na W ydziale P ra wa U niw ersytetu Śląskiego.

N a podstaw ie tej bardziej kronikarskiej niż m erytorycznej analizy śląskiej p e dagogiki resocjalizacyjnej m ożna pow iedzieć, że resocjalizacja w Uniwersytecie Ślą skim w swoich dociekaniach badawczych w istotny sposób odwołuje się z jednej strony - do tradycyjnego ujm ow ania resocjalizacji jako elem entu ściśle związanego z dorobkiem i przesłankam i pedagogiki specjalnej - z drugiej odnosi się w sposób istotny do osiągnięć i przesłanek teoretyczno-praktycznych pedagogiki społecznej.

(8)

Wydaje się, że wciąż poszukuje swojego indyw idualnego i specyficznego ch arak te ru odpow iadającego potrzebom praktyki, a jednocześnie wnoszącego coś nowego i istotnego do rozwoju tej subdyscypliny pedagogicznej.

Streszczenie

R ozwój p ed agogiki resocjalizacyjnej zw iązany jest w naszym kraju z ośrodk am i akade m ick im i, w których jest uprawiana ta subdyscyplina w ied zy. W artykule został zaprezen tow an y rozwój p ed agogik i resocjalizacyjnej na U niw ersytecie Śląskim . W skazano kolejne etapy instytucjonalizacji p ed agogiki resocjalizacyjnej na Śląsku, om awiając w kład i dorobek uczon ych , którzy przyczynili się do pow stan ia Zakładu Patologii Społecznej i R esocjalizacji.

Abstract

T h e developm en t o f resocialization p ed agogy in our country is related w ith academ ic centres w here such sub-branch o f know ledge exists. In the article there is sh ow n the d e  velopm ent o f p ed agogy o f resocialization on the U niversity o f Silesia. Each stage o f the in stitu tion alization o f resocialization ped agogy in Silesia region w as d escrib ed , as w ell as the com m itm en t and contribution o f th e scien tists w h o contributed to the foun dation o f the D epartm ent o f Social Pathology and R esocialization.

Bibliografia

Bocian F. (1997). Jubileusz 70-lecia doc. dra Henryka Gąsiora, pedagoga społecznego. Auxilium

Sociale, nr 3 -4 .

Radziewicz-Winnicki A. (1992). Dwudziestolecie działalności pedagogicznego ośrodka akadem ickie go w Uniwersytecie Śląskim. Rocznik Pedagogiczny, vol. 14.

Raś D. (2006). 20 lat studiów podyplomowych profilaktyka i resocjalizacja na Uniwersytecie Śląskim (1986-2006) - idee kształcenia Uniwersytetu w praktyce kształcenia pedagogów specjalnych. Chowanna, nr 2.

Syrek E., Roter A. (2005). Andrzej Radziewicz-Winnicki. Twórczość naukowa, bibliografia prac, dzia

łalność badawcza, praca dydaktyczna w latach 1970-2005. Katowice: W ydawnictwo Naukowe