Myśliński, Jerzy
"Krakowski
<Kraj> (1869-1874)",
Czesław Lechicki,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk
1975 : [recenzja]
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 15/3, 335-337
1976
R
E
С
E
N
Z
J
E
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego XV 3
Czesław L e с h i c k i, K r a k o w s k i „ K r a j ” (1869— 1874), Wrocław—Warszawa— Kraków—Gdańsk 1975, ss. 188.
S ta ra n iem K om isji Prasoznaw czej krakow skiego O ddziału Polskiej A kadem ii N auk u kazała się m onografia krakow skiego dziennika „ K r a j” w opracow aniu dobrego znaw cy p rasy polskiej w Galicji doby au to n o m icznej. J e s t to książka oczekiwana od dość daw na. W y starczy p rzy p o m nieć, że jej A u to r z a jm u je się od la t prasą galicyjską początków doby autonom icznej (Prasa g a li c y js k a u p r o g u w a l k i o auto no mię, „B iuletyn P rasoznaw czy K rakow skiego O środka B adań P rasoznaw czych ”, 1957, n r 1, s. 27—51), a w szczególności dziejam i krakow skiego „ K r a ju ” (P ie r w s z y r o k kra k o w s k ie g o „ K r a j u ” , „B iu lety n N a u ko w y Z akładu B adań P ra so znaw czych” , 1956, n r 10, s. 1— 35; P oc z ą tk i kra k o w s k ie g o „ K r a j u ” , „ P r a sa W spółczesna i D a w n a ”, 1958, n r 4, s. 61—85; zob. też „Spraw ozdania z Posiedzeń K om isji P A N ” (Kraków), styczeń—czerwiec 1961, s. 102— 103). D opiero jed n a k w 1975 r. pojaw iła się p ełna c h a ra k te ry s ty k a „ K r a ju ” , choć jest ona nieco węższa niż p ierw otn ie zam ierzona i z refero w an a przez A u to ra podczas posiedzenia Kom isji N auk H istorycznych PA N w K ra k o w ie, nie obejm uje bow iem c h a ra k te ry s ty k i w y d a w n ic tw „ K r a ju ” , ze staw io n y ch jed y nie n a s. 177— 178 om aw ianej książki. .
„ K r a j” krakow ski od daw n a pasjonow ał h istoryków i znaw ców p rasy p rzede w szystkim dlatego, iż usiłow ał przełam ać u g ru n to w a n y w K r a kow ie od la t m onopol ko n serw aty w n eg o „Czasu” , a także ze w zględu na rep re z en to w a n e p rzezeń koncepcje lib eralne i pozytyw istyczne, z uw agi wreszcie na w ysoki poziom publicystyki. A u to r m onografii zw raca uw agę n a jeszcze jed en wzgląd, k tó ry przyciągał badaczy: w y ją tk o w ą m nogość m ateriałów źródłowych, jakie pozostały po ty m dzienniku do dyspozycji badaczy. J e s t to oczywiście w zgląd istotny, poniew aż z tego okresu nie zachow ały się arch iw a żadnego z polskich dzienników; sy tu a c ja ta k a nie stanow i w y ją tk u także dla la t późniejszych, z dw udziestoleciem m iędzy w o je n n y m włącznie. Zresztą także źródła do dziejów „ K r a ju ” nie sta n o w ią a rc h iw u m redakcyjnego. Są to przede w szystkim m ate ria ły zm ikro- film ow ane w zbiorach A rch iw u m Sapiehów z P aństw o w ej Lw owskiej Biblioteki N aukow ej, tyczące dziennika, a w szczególności ra c h u n k i a d m in istracji oraz korespondencja. Poza ty m zw artego zespołu „ K r a ju ”
336 R E C E N Z J E
dotyczy licznie zachow ana korespondencja, przechow yw ana w działach r ę kopisów bibliotek naukow ych, głównie L u dw ika Gum plowicza, re d a k to ra
„ K r a ju ” , znanego socjologa.
Czesław Lechicki podzielił swoją m onografię n a sześć głów nych ro z działów p o k ry w ający ch się z k o lejn y m i okresam i w dziejach „ K r a ju ” . Rozdział pierw szy o b ejm u je początki pism a od założenia w m arc u 1869 r. do października tego ro k u (okres sapieżyński), cztery kolejne rozdziały zaw ierają dzieje pism a za czasów re d a k to rstw a G um plowicza do m arca 1873 r., przy czym ich ty tu ły c h a ra k te ry z u ją rów nocześnie poszczególne fazy egzystencji „ K r a ju ” („S tabilizacja”, „U szczytu”, „W opozycji”, „S tag n acja”). Rozdział szósty dotyczy ostatniego okresu istnienia dzien nik a od lipca 1874 r. Rozdziały te poprzedza obszerny w stęp cha ra k te ry z u ją c y tło historyczne ze szczególnym uw zględnieniem dziejów p rasy galicyjskiej i krak ow sk iej u progu om aw ianego okresu; w stęp za w iera też opis źródeł i sta n u opracow ań z tem a te m związanych. W p rz y pisach do dalszych p a rtii m onografii A u to r nie pow raca ju ż do szczegó łowego w skazania źródeł, ograniczając się niejednokrotn ie ty lko do cy tow ania, np. nadaw cy, odbiorcy i d a ty listu, z którego zaczerpnął in fo r m ację, co u tru d n ia nie tylko w ery fik a c ję m ateriału, ale i w yk orzystanie go za A utorem m onografii do in n y ch tem atów . A u to r nie m iał możliwości sięgnięcia do archiw aliów z n a jd u jąc y c h się poza k ra je m (Lwów, W iedeń), co — być może — przyczyniłoby się do pełniejszej c h a ra k te ry sty k i roli „ K r a ju ” . P rz y ta c za n a w m onografii lite r a tu r a (zw raca zwłaszcza uw agę dokładne w y korzy stanie m ateriałó w biograficznych) w ydaje się w m ia rę pełna, choć nie zauw ażyłem k ilk u now szych opracow ań, k tó re pośrednio wiążą się z tem a te m zainteresow ań A utora. M am tu n a m yśli głów nie stu d iu m J. Borejszy E m ig r a c ja polska po p o w s ta n iu s t y c z n io w y m (W a r szaw a 1966), a rty k u ły A. Żygi zamieszczane w „Roczniku H istorii Czaso piśm iennictw a Polskiego” i k ilk a in n y ch pozycji.
J a k się w ydaje, C. Lechicki uw zględnił w swej książce podstaw ow e ele m en ty, n a podstaw ie k tó ry c h sform ułow ał sądy n a te m a t „ K r a ju ” . U w zględnił zarów no treść dziennika, jak i jego zaw artość, choć nie u si łow ał zastosować nowszych m etod w c h a ra k te ry z o w a n iu jego zaw artości, stosując tra d y c y jn y k ry ty c z n y rozbiór literack i m ate ria łu publicystyczne go. Omówił różne stro n y fu n kcjon o w ania dziennika, a zwłaszcza m a te ria ln e podstaw y jego egzystencji. Opisał cały zaw iły splot pow iązań i za leżności, a także układów , w jak ich m usiał funkcjonow ać dziennik; n a ile to było możliwe, rozszyfrow ał ogólną liczbę odbiorców „ K ra ju ” oraz omówił ich rozmieszczenie i k o ndycję społeczną. M niej in tereso w ały A u to r a m onografii sp ra w y fo rm dziennikarskich, choć i o nich także pisze, usiłu jąc w nie zawsze p rzek o n y w ający sposób rozszyfrow ać a u to rstw o n iek tó ry ch (niekiedy p reten sjo n aln ie ocenianych) celniejszych w ypow ie dzi publicystycznych, obficie we fra g m en ta ch przytaczanych.
R E C E N Z J E 837
P ro b le m a ty k a polityczna i częściowo gospodarcza w „ K r a ju ” oraz p o chodne dom inują w c h arak tery zo w an ej książce. Może zbyt m ało uw agi poświęcono stronie literackiej dziennika. Nie chodzi oczywiście o w y m ie n ian ie nazw isk a uto ró w p u b lik u jąc y c h n a łam ach „ K r a ju ” swoje u tw ory , z ty m bowiem zapoznaje A u to r czytelników. Chodzi raczej o to, co w odniesieniu do te m a ty k i literack iej i k u ltu ra ln e j odróżniało „ K r a j” od „Czasu” , dzienników lwowskich, w arszaw skich czy wiedeńskich. Także drobniejsze fo rm y d zien n ik arsk ie i cała „proza” twórczości d z ie n n ik ar skiej nie znalazła w m onografii, poza kilkom a ustępam i, szerszego od zwierciedlenia.
Mimo ty c h dezyd erató w n ajisto tn iejsze k w estie dotyczące „ K r a ju ” h isto ry k p rasy znajdzie w m onografii Lechickiego. Zaliczył ów dziennik jego h isto ry k do tró jk i najb ard ziej zn any ch gazet k rako w skich X IX w., obok „Czasu” i późniejszej „Nowej R efo rm y ” . Lechicki widzi w „ K r a ju ” „czołowego re p re z e n ta n ta postępow ej pu blicysty ki galicyjskiej ta m ty c h czasów” , a w G um plow iczu jednego z najlepszych dziennikarzy swojej epoki. W y daje się, iż te w ysokie oceny zostały dobrze w książce u zasad nione.
J e r z y M y s l i ń s k i
Maria B r y k a l s k a , A l e k s a n d e r Ś w i ę t o c h o w s k i r e d a k t o r „ P r a w d y ” , Wroc ław —Warszawa-—Kraków—Gdańsk 1974. ss. 320.
M onografia pióra M arii B rykalskiej, przygotow ana w In sty tu cie Ba da ń L iterackich P A N pod k ie ru n k ie m doc. d r Ew y K orzeniew skiej jako ro zp raw a doktorska, nie m iała być w zam ierzeniu A u to rk i p racą sensu s tric to prasoznaw czą. K siążka pom yślana została raczej jako cząstkow a (bo obejm ująca tylko la ta 1881— 1900) biografia A lek san dra Św iętochow skiego, uk azu jąca znakom itego pu blicystę i czołowego ideologa polskiego liberalizm u w czasie, gdy był w ydaw cą i red a k to re m „ P ra w d y ” , i t r a k tu ją c a jego p racę re d a k c y jn ą jako „płaszczyznę in te g ru ją c ą całokształt jego ówczesnej działalności — publicystycznej, k ry ty c z n ej i p isa rsk ie j” {s. 5). P rz y ję ty przez M. B ry k alsk ą p u n k t obserw acji w y su w ał więc n a p la n pierw szy sy lw etk ę Św iętochow skiego z lat osiem dziesiątych i dzie w ięćdziesiątych ubiegłego w ieku, a więc z okresu, gdy b y ł on publicystą i p isarzem znanym , o w y k ry sta liz o w an y m w pełni światopoglądzie, u szczytu aktyw ności zawodowej i popularności. Ze w zględu na to, że n ajisto tn iejszy m śladem jego działalności w ta m ty c h la ta c h jest w y d a w an e i redagow ane przez niego czasopismo, p raca M. B ry kalskiej spełnia w znacznej m ierze fu n k cję m onografii „ P ra w d y ” , tygodnika, k tó ry ode g rał tru d n ą do przecenienia rolę w k ształtow aniu świadomości znacznej części polskiej inteligencji, pisma, k tó re spełniło w ażną ro lę w historii polskiej k u ltu ry .
