Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. IV, 1999
Wa n d a Ko z a k- Zy c h m a n, Ew a Ga u d a- Pi l a r s k a
M a t e r i a ł y a n t r o p o l o g i c z n e z g r o b ó w l u d n o ś c i k u l t u r y p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h, CERAMIKI SZNUROWEJ I KULTURY MIERZANOW ICKIEJ W M A L IC A C H K O ŚCIELN YC H (STAN. 1 ) ,
W O J. ŚWIĘTOKRZYSKIE
O pracow ane m ateriały pochodzą z badań kontynu ow anych w 1998 roku w M alicach K ościelnych przez M. Florka z PSO Z w Tarnobrzegu oraz B. Bargiel i J. L i berę z K atedry A rcheologii UM CS w Lublinie (M. Flo rek, J. Libera 1997; B. Bargieł, M. Florek, J. Libera 1998, 1999). Spośród 5 odkrytych i w yeksplorow anych obiek tów trzy - nr 26, 27, 28 zaw ierały pochów ki ludności kultury m ierzanow ickiej. N r 16/3 był grobem kultury pucharów lejkowatych, zaś nr 24 - kultury ceramiki sznu rowej.
O biekt nr 16/3 - KPL
Zebrane szczątki kostne należały do dw óch osobni ków dorosłych (A, B) i dziecka (C) zm arłego w w ieku 6-7 lat (Infans I).
O sobnik A - dorosły, tj. zm arły w w ieku powyżej 20 lat, praw dopodobnie kobieta. Zachow ały się: frag m ent prawej łopatki, kilka wycinków żeber i ułam ek łuku kręgow ego; część trzonu praw ej kości ram iennej; frag m enty trzonów z uszkodzonym i nasadam i dalszym i pra wej kości łokciow ej i prom ieniow ej; niew ielki fragm ent praw ego talerza biodrow ego; fragm enty trzonów obu kości udowych; dolne partie trzonów z uszkodzonym i nasadam i dalszym i lewej kości strzałkow ej i piszczelo wej; I kość lew ego śródstopia.
O sobnik B - dorosły, być m oże m ężczyzna. Zacho wały się: nieliczne ułam ki łuków kręgowych; dolna część trzonu z uszkodzoną nasadą dalszą prawej kości ram ien nej; fragm ent trzonu z w yrostkiem dziobiastym prawej kości łokciow ej; górna część trzonu z uszkodzoną nasa d ą b liższą praw ej kości prom ieniow ej; ułam ki prawej kości biodrowej; fragm enty trzonów i nasad dalszych obu kości udow ych; praw a rzepka; środkow a część trzonu prawej i lewej kości piszczelow ej; ułam ek trzonu kości strzałkowej.
N ie rozstrzygnięto z którym z opisanych osobników dorosłych należy łączyć fragm ent korony stałego zęba trzonow ego o m iernie startej pow ierzchni oraz niew iel ki fragm ent pochodzący praw dopodobnie z części sut kowej kości skroniow ej.
Ze szczątków należących do dziecka (osobnik C) zachow ały się: trzy m leczne zęby trzonow e oraz zaw ią zek stałego zęba siecznego.
O biekt nr 24 - K C Sz
Pochów ek dziecka zm arłego w w ieku 11-13 lat {In
fa n s II). C zaszka i kości szkieletu pozaczaszkow ego
pokryte w ytrąceniam i w apiennym i.
Czaszka zniszczona i niekom pletna. Zachow ały się: lewa strona łuski czołowej zespolona z lew ą kością cie m ien io w ą fragm entem kości ciem ieniow ej praw ej, ko ścią p o ty lic z n ą lew ą k o ścią skroniow ą i fragm entem skrzydła w iększego kości klinow ej strony lewej; praw a strona kości czołowej zespolona z fragm entem prawej kości ciem ieniow ej; fragm ent lewej części oczodołowej kości czołow ej; praw a kość jarzm ow a; trzon kości kli nowej ze skrzydłam i m niejszym i i częścią lewego skrzy dła w iększego oraz fragm ent skrzydła w iększego kości klinow ej strony praw ej; praw a kość skroniow a z uszko dzoną łuską; szczęka górna połączona z lew ą kościąjarz- m ow ą oraz żuchwa.
Uzębienie:
M 3 M 2 M, p 2 p, X I2 X I, x C x x M, M 2 m3
m2 M, p 2 p.
c i2 I,
I, I2 C P, P 2 M, m2 Po brakujących zębach (x) zębodoły otwarte. Zawiąz ki M 2, M 3 jeszcze w obrębie zębodołów. Lew ostronnie w szczęce górnej C oraz w żuchw ie P 2 niezupełnie w y rżnięte.Po lewej stronie łuski kości czołow ej (powyżej guza czołow ego) ow alny otw ór o w ym iarach 12 x 17 mm o ostry ch b rzegach. N a zew n ątrz w o k ó ł o tw o ru p o w ierzchnia gładka, od w ew nątrz około 1 cm w klęsła ob w ódka o chropow atej strukturze - zm iana pourazow a?
Szkielet pozaczaszkow y: 5 kręgów szyjnych, 8 pier siow ych (w tym jednego fragm ent) i 4 kręgi lędźwiowe; 2 górne segm enty kości krzyżow ej; 8 żeber prawej i 7 le wej strony oraz liczne fragm enty; lewy obojczyk; obie łopatki i niezrośnięty w yrostek kruczy łopatki prawej; niezrośnięta głow a praw ej kości ram iennej oraz trzon prawej i lewej kości ram iennej; trzony obu kości łokcio wych i promieniowych; trzony 2 kości śródręcza; 3 człony palców ręki; talerze obu kości biodrow ych oraz obie kości kulszow e i łonowe; trzon praw ej i lewej kości udowej oraz niezrośnięte nasady dalsze (prawej fragm ent); trzo
Ma t e r i a ł ya n t r o p o l o g ic z n ez g r o b ó wl u d n o ś c i ... w Ma l i c a c h Ko ś c ie l n y c h 3 9
ny obu kości piszczelow ych oraz niezrośnięta nasada górna kości piszczelowej lewej; trzon prawej i lewej kości strzałkowej (uszkodzony); obie kości skokowe; prawa kość piętowa; 3 kości śródstopia (w tym 1 lewego); człon palca stopy.
„Kości z w ypełniska” - zalegające powyżej pozio m u szkieletu: fragm entarycznie zachowany krąg lędźwio w y i ułam ek łuku innego kręgu, żebro strony prawej i 3 ułamki innych, niezrośnięta głowa lewej kości ramien- nej, 2 kości śródręcza, 3 człony palców ręki, niezrośnię ta głowa prawej kości udow ej, lewa kość piętow a, kość łódkow ata praw ego stępu, kość śródstopia i człon palca stopy — należące do opisanego dziecka. Poza tym frag m ent pochodzący praw dopodobnie z części bocznej ko ści krzyżowej i ułam ek trzonu kości długiej innego osob nika.
O biekt nr 26 - K M R
Pochów ek dziecka zm arłego w w ieku 56 lat (In
-fa n s T).
Czaszka niekom pletna, w e fragm entach. Z acho w ały się: kość czołow a z uszkodzoną przy szwie w ień cowym łuską; liczne ułam ki obu kości ciem ieniow ych; łuska, obie części boczne i niezrośnięta podstaw a kości potylicznej, uszkodzona lew a kość skroniow a zespolo na z fragm entem skrzydła w iększego kości klinow ej oraz piram ida kości skroniow ej praw ej; ułam ki kości klino wej; obie kości jarzm ow e; żuchw a z uszkodzoną przy środkow o częścią zębodołow ą i w yłam aną p raw ą gałę z ią której fragm ent obecny luzem - praw ostronnie w zę- bodołach od \2 do M l obecne zęby m leczne od i2do m 2, lew ostronnie w zębodołach od c do M 2 obecne c, m ,, m 2. Luzem: 2 m leczne kły, 4 m leczne zęby trzonow e oraz zaw iązki 6 stałych zębów siecznych. 2 kłów, 2 zębów przedtrzonow ych i 2 trzonow ych; 2 m leczne zęby siecz ne i zaw iązek stałego zęba trzonow ego;
Szkielet pozaczaszkow y: fragm enty kilku kręgów (w tym krągu szczytow ego); kilka ułam ków żeber; frag m entarycznie zachow ane obie łopatki; górne partie trzo nów obu kości ram iennych; uszkodzone obie kości bio drowe; górny segm ent kości krzyżow ej; fragm enty trzo nów kości udow ych; fragm entarycznie zachow ane trzo ny obu kości strzałkow ych i piszczelow ych.
O biekt nr 27 - K M R
Pochów ek osobnika dorosłego, najpraw dopodobniej kobiety zm arłej w w ieku 25-30 lat (A dultus).
C zaszka zachow ana z żuchwą, lekko zdeformowana pośmiertnie. W yłamane kości twarzoczaszki, trzon i skrzy dła mniejsze kości klinowej. U szkodzona lewostronnie część oczodołow a kości czołowej, w yrostek jarzm ow y le wej strony szczęki górnej, łuski i wyrostki sutkowate obu kości skroniowych, części boczne kości potylicznej i pra wa kość podniebienna. B rak kości sitowej, lemiesza, obu kości łzowych, m ałżow in nosow ych dolnych oraz lewej kości podniebiennej. G łów ne szwy czaszkowe wolne.
Uzębienie:
m3m2 M,
p 2 p , C x I, I, c X p . p 2 M, M 2 M 3
m3 M 2 M, p 2 p , C I2 I, x I2 C p ,
p2
M, M 2 M 3 Po brakujących zębach (x) zębodoły otwarte. Po stro nie lewej w szczęce górnej kieł odchylony przyśrodko wo i przem ieszczony w zębodół siekacza bocznego. Le w ostronnie w żuchw ie M, i M z ubytkam i próchniczym i. K orzenie niem al w szystkich zębów (zarów no w szczę ce, ja k i w żuchw ie) odsłonięte w znacznym stopniu.Pom iary czaszki (w g R . M artina 1928): 1 g-op 180?; 8 eu-eu 135?; 9 ft-ft 94; 17 ba-b 144; 45 zy-zy 120?; 46 zm -zm 87?; 47 n-gn 118?; 48 n-pr 65?; 51 m f-ek 40?; 52 wys. ocz. 30; 54 ap. pirif. 25; 55 n-ns 49; 66 go-go 92?; 69 id-gn 33.
W skaźniki: 8:1 szer.-dł. 75,0?; 17:1 wys.dł. 80,0?; 17:8 wys. szer. 106,7?; 9:8 cz. ciem. 69,6?; 47:45 tw a rzy 98,3?; 48:45 lic. K. 54,2?; 52:51 ocz. 75,0?; 54:55 nosa 51,0.
W yliczone w artości w skaźników w sk a z u ją iż osob nik ten posiadał średniodługą, w y so k ą i w ysklepioną czaszkę, szerokie czoło, w ąską tw arz, niskie oczodoły i szeroki nos.
Szkielet pozaczaszkow y: kom plet kręgów szyjnych, 5 kręgów piersiow ych i fragm enty co najm niej 3 innych z tego odcinka kręgosłupa oraz 3 uszkodzone kręgi lę dźw iow e; 6 fragm entarycznie zachow anych żeber stro ny prawej i 9 strony lewej oraz kilkanaście ułam ków; uszkodzona rękojeść i fragm ent trzonu m ostka; frag m enty obu obojczyków ; fragm entarycznie zachow ane obie łopatki; uszkodzone przy nasadach obie kości ra- m ienne, łokciow e i prom ieniow e; kość łódeczkow ata praw ego nadgarstka; I i III kość praw ego śródręcza; fragm entrycznie zachow ane kości m iedniczne; 3 seg m enty (z podstaw ą) kości krzyżow ej; fragm entarycz nie zachow ane obie kości udow e; praw a rzepka; uszko dzona praw a i lew a kość p iszczelow a (fragm enty na sad górnych obu kości luzem ); obie kości strzałkow e bez nasad bliższych i uszkodzonym i nasadam i d alszy m i; obie kości skokow e i piętow e, kość klinow ata bocz na praw ego stępu, kość klin o w ata przyśrodkow a, sze ścienna i łódkow ata stępu lew ego; I, II, IV kość praw e go śródstopia oraz I, III, IV śródstopia lew ego i człon palca stopy.
W śród opisanych szczątków kostnych osobnika do rosłego obecne były 2 fragm enty trzonów kości ram ien nych dziecka z obiektu nr 26.
Pom iary długościow e (M -l) kości ram iennych (lewa - 2 9 1 mm, praw a - 302 m m ) i praw ej kości prom ienio wej (226 m m ) w ykorzystano w rekonstrukcji przyżycio wej w ysokości ciała m eto d ą K. Pearsona (1899). W yno siła ona około 154 cm (154,3). W przypadku kobiet - wg klasyfikacji R.M artina - odpowiada to kategorii wzro stu średniego.
40 Wa n d a Ko z a k- Zy c h m a n, Ew a Ga u d a- Pil a r s k a
O biekt nr 28 - K M R
Pochów ek dziecka zm arłego w w ieku 4-5 lat (/«-
fa n s I).
Czaszka zniszczona i niekom pletna. Zachow ały się: praw a część oczodołow a i ułam ki łuski kości czołow ej; frag m en ty obu k o ści c iem ien io w y ch ; części boczne i fragm ent łuski kości potylicznej; obie kości skronio we; skrzydło w iększe kości klinow ej prawej strony; w y rostek czołow y praw ej kości jarzm o w ej; praw a strona szczęki górnej z zębodołam i od i, do m 2 - w zębodo- łach obecne m , m 2, praw a strona trzonu żuchw y z zę bodołam i od i, do m 2 - w zębodołach m ,, m 2 oraz zaw ią zek M l, a także fragm ent trzonu żuchw y strony lewej z zębodołam i i uzębieniem m p m 2. Luzem : m leczny sie kacz, 2 m leczne kły i 2 m leczne zęby trzonow e oraz za wiązki 5 stałych zębów siecznych, kła i 3 zębów trzono w ych (Mj).
Szkielet pozaczaszkowy: 4 trzony i fragmenty łuków co najm niej 9 kręgów (łuki nie zrośnięte z trzonami); uszkodzony przy obu końcach praw y obojczyk; fragment z brzegiem bocznym lewej łopatki; fragm enty co najmniej 8 żeber prawej i lewej strony; górna część trzonu prawej kości ramiennej; fragment pochodzący z górnej części trzo nu prawej kości łokciowej; fragment członu palca ręki; uszkodzone obie kości biodrowe; zniszczone w częściach przynasadow ych trzony obu kości udowych i piszczelo wych; fragm enty trzonów obu kości strzałkowych.
O dkryte dotychczas pochów ki, choć w w iększości słabo zachow ane, posiadają bez w ątpienia ogrom ną w ar tość poznaw czą zróżnicow anej pod w zględem kulturo wym ludności, która grzebała sw oich zm arłych na bada nym cm entarzysku w epoce neolitu (W. Kozak-Zychm an, E. Gauda 1998; W. K ozak-Zychm an, E. Pilarska 1999).
Literatura B a r g i e ł B., F l o r e k M., L i b e r a J.
1998 Drugi sezon badań wykopaliskowych w Mali- cach Kościelnych, stan. 1, woj. Tarnobrzeg, APŚ, t. 3, s. 44-55.
1999 Trzeci sezon badań wykopaliskowych na stano wisku 1 w Malicach Kościelnych, pow. Opa tów, woj. świętokrzyskie (w tym tomie). F l o r e k M., L i b e r a J.
1997 Sprawozdanie z pierwszego sezonu badań na cmentarzysku kultury pucharów lejkowatych w Malicach Kościelnych, gm. Lipnik, woj. tar nobrzeskie, APŚ, t. 2, s. 24-30.
K o z a k - Z y c h m a n W., G a u d a E.
1998 Charakterystyka antropologiczna szczątków kostnych z grobów ludności kultury pucharów lejkowatych i kultury ceramiki sznurowej w
Ma-licach Kościelnych (stan. 1 ), woj. tarnobrzeskie, APŚ, t. 3, s. 56-60.
W a n d a K o z a k - Z y c h m a n , E w a G a u d a - P i l a r s k a
1999 Analiza antropologiczna materiałów kostnych z grobów ludności kultury pucharów lejkowa tych, ceramiki sznurowej i kultury mierzanowic- kiej w Malicach Kościelnych (stan. 1), woj. tar nobrzeskie (mps, Lublin).
M a r t i n R.
1928 Lehrbuch der Anthropologie, Jena.
P e a r s o n K.
1899 On the Reconstruction of Stature of Prehistoric Races. Mathematic Contributions to the The ory of Evolution. „Transactions of the Royal Society”, vol. 192, s. 169-245.
Wa n d a Ko z a k- Zy c h m a na n d Ewa Ga u d a- Pil a r sk a
An t h r o p o l o g ic a l Ma t e r ia l s f r o m Gr a v e s o ft h e Fu n n e l Be a k e r, Co r d e d Wa r e a n d Mie r z a n o w i c e Cu l t u r e sin Ma l i c e Ko ś c i e l n e, Sit e 1 , Św i ę t o k r z y s k i e Vo iv o d s h ip
Among the 5 five features discovered and explored in 1998, three - 26, 27 and 28 constituted burials from the Mierzanowi ce culture, one - 16/3, was a grave from the Funnel Beaker culture, and feature 24 represented the Corded Ware culture.
Feature 16/3 - from the Funnel Beaker culture. The col lected human bone remains belonged to two adult individuals (A - a woman?, B - a man?) and to a child (C) who died at the age of 6 - 7 years (Infans I).
Feature 24 - from the Corded Ware culture. It was a burial of a child who died at the age of 11 - 13 years (Infans II). On the left side of the frontal bone (above the frontal tuber) an oval opening with sharp edges was noted, measuring 12 x 17 mm, which may be due to an injury.
Feature 26 - from the Mierzanowice culture. A burial of a child who died at the age of 5 - 6 years (Infans I).
Feature 27 - from the Mierzanowice culture. It was a bu rial of a woman who died at the age of 25 - 30 years (Adultus). The craniological indicators suggest that the individual under investigation had a high and arching skull of medium length, broad forehead, narrow face, short orbital cavities and a wide nasal root (according to the classification of R. Martin). The intravital body height was about 154 cm (reconstructed using the method of K. Pearson). In accordance with the classifica tion proposed by R. Martin, it was a woman of medium height. Feature 28 - from the Mierzanowice culture. A burial of a child who died at the age of 4 -5 years (Infans I).