Dygo, Marian
"The world of names. A study in
Hungarian onomatology", Bela Kálmán,
Budapest 1978 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 71/3, 631-632
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
ZAPISKI 631
Chłodny ton G effckena i stronienie od ocen ściągało na niego kiedyś ataki, a współczesnego czytelnika tw orzy iluzję nowoczesności i ułatw ia lekturę książki.
Geffcken k ład ł nacisk na sytuację w środowiskach elit i intelektualistów po gańskich, religię pozostałych grup trak to w ał jako tło dla procesów, które w yda wały m u się ważniejsze. Stąd rozbudowane wywody o Plotynie, Porfiriuszu, Jam - blichu, Proklosie, duży rozdział o Julianie Apostacie, pogańskich przedstaw icielach litera tu ry pięknej i erudycji. Wywody poświęcone wierzeniom mas ucierpiały najw ięcej z rac ji upływającego czasu i m ają dzisiaj stosunkowo m niejszą w a r tość. O kultach II i III w. wiemy obecnie znacznie więcej. Powiększyła się liczba źródeł dzięki znaleziskom archeologicznym, system atycznym badaniom pogańskich ośrodków św iątynnych, inskrypcjom i papirusom . Zmieniła się też in terpretacja starego m ateriału źródłowego, religioznawstwo w toku minionego półwiecza po czyniło ogromne postępy.
W racając do pytania postawionego na początku tej noty można powiedzieć, że książka w a rta była wznowienia jako pozycja klasyczna a jednocześnie praca żywa, do której współczesny badacz często sięga.
E. W.
Béla K á 1 m á n, The World of Names. A study in Hungarian
Onomatology, A kadém iai Kiadó, B udapest 1978, s. 199.
Jest to bardzo instruktyw ny zarys węgierskiej antroponim ii i toponimii. Książ ka składa się z trzech części. Część I {„Proper Names”) m a charakter w prow a dzający. Część II („Personal Names”) dotyczy dawnego i najnowszego im iennictw a u Węgrów. A utor przedstaw ił najpierw imiona pochodzenia starożytnego i średnio w iecznego, a więc: im iona starotestam entow e w w ersji zlatynizowanej, imiona grec kie (również adoptow ane przez Węgrów za pośrednictw em łaciny), imiona łaciń skie (rzymskie), imiona germ ańskie, celtyckie, słowiańskie, wreszcie imiona po chodzenia turkskiego lub pochodzące z języków spokrewnionych z węgierskim. Z kolei omówiona została stru k tu ra i rozwój im iennictw a węgierskiego. W okresie podboju basenu karpackiego, a i później (do połowy X III w.), Węgrzy używali imion jednoelem entowych. N ajstarsze imiona węgierskie pochodzą z IX w. Pew na liczba imion najstarszych zachowana została w nazw ach topograficznych, zw ią zanych jeszcze z nomadyzmem Węgrów, kiedy wódz plem ienia udzielał swego własnego im ienia m iejscu czasowego przebyw ania hordy. Wraz z późniejszą s ta bilizacją osadnictwa, liczne imiona właścicieli zachowały się w nazwach osad. W IX—X w. większość imion była pochodzenia turkskiego lub wywodziła się od rzeczowników pospolitych. W XI—X II w. w śród arystokracji i duchowieństwa imiona chrześcijańskie używane były znacznie częściej niż w niższych grupach społecznych, które zachowały tradycję imion pogańskich. Im iona chrześcijańskie zaczęły dominować dopiero w XIV—XV w. W śród grup niepiśm iennych imiona takie nadaw ano najczęściej zgodnie z kalendarzem , chociaż i tam bywały szcze gólne upodobania do konkretnych imion. W XVIII w. głównie wśród szlachty, a w końcu XIX w. w śród inteligencji praktykow ano nadaw anie dwóch lub więcej imion chrześcijańskich. Okres rom antyzm u sprzyjał natom iast popularności imion tradycyjnych (Arpád, Géza, Béla). Z kolei w ęgierska burżuazja zasiliła w XIX w. węgierski zasób imion imionami pochodzenia zachodnioeuropejskiego. Między XVI a XX w. zasób imion męskich wzrósł na W ęgrzech o 30<Vo, żeńskich natom iast w znacznie w iększym stopniu.
Od X III—XIV w. rozpoczął się proces budowy nazwisk węgierskich. Począt kowym etapem tego procesu były im iona w yróżniające. Zjawisko to autor łączy
632 ZAPISKI
z ówczesnymi przem ianam i społecznymi i praw nym i. Regularne, dziedziczne n a zwisko wśród szlachty w ęgierskiej zaczęło się kształtow ać w XIV w., zaś w stu leciu następnym ten sam proces m iał miejsce w obrębie innych grup społecznych. A utor akcentuje znaczenie alfabetyzacji społeczeństwa dla tego procesu. Przym us używ ania nazwisk został na Węgrzech w prowadzony przez Józefa II w końcu XVIII w., a więc stosunkowo wcześnie. A utor obszernie omawia typy nazwisk węgierskich. Osobną uwagę zwraca na przydomki, pseudonim y oraz imiona po chodzenia literackiego.
Trzecia część książki („Place-Nam es’ ) poświęcone została węgierskiej topo- nimii. Na początku omówiono węgierskie nazwy krajów i prow incji oraz ich kon strukcję i etymologię. N astępnie nazwy etniczne (które nb. nie są w w ęgierskim traktow ane jako nazwy własne), nazwy wód i gór, wreszcie nazwy miejscowości. Te ostatnie dzieli autor na dwie zasadnicze grupy: nazwy wywodzące się z rze czowników pospolitych oraz z rzeczowników własnych. Do grupy pierwszej zali czył B. K á 1 m á n podgrupę tzw. nazw regionalnych (związanych z ukształtow a niem powierzchni terenu, hydrografią, florą i fauną) oraz podgrupę tzw. nazw osadniczych. Do tych ostatnich należą nazwy związane z budynkam i i budowlami (np. Visegrád), nazwy wytworzone od zawodów i profesji, od nazw etnicznych i plemiennych, nazwy miejscowości targow ych (najbardziej typowe związane są z dniem odbywania się targu), wreszcie specyficzną grupę nazw miejscowych z przyrostkiem -i. W X I—X II w. za pomocą tego przyrostka w yrażano przynależ ność do kogoś lub czegoś; jeżeli był on dodany do im ienia osoby, oznaczał w łaści ciela osady, np. V asvári — należące do Vasvára; jeżeli dodany był do rzeczowni ka pospolitego, to staw ał się przyrostkiem przym iotnikowym , im plikującym ró w nocześnie dodatkowe znaczenie ’w ieś’, np. Egri (<téger ’olcha’).
W grupie toponim ików wywodzących się z rzeczowników w łasnych autor w y różnił: interesującą grupę imion osób używanych, w form ie niezmienionej, jako nazwy miejscowości (praktyka ta wywodziła się jeszcze z okresu nomadzkiego i była stosowana do X III w.; w nazw ach tych, np. Debrecen, Kalocsa, zachowała się pew na liczba imion turkskiego pochodzenia), nazw y w yrażające posiadanie, nazwy zaw ierające im iona osób świętych (np. Szentm árton, Szentm ária; takich nazw jest kilkaset, pochodzą one przeważnie z X III—XIV w.). Z kolei omówione zostały różne kategorie nazw ulic oraz nazwy terenów pozbawionych osadnictwa. Książkę kończy charakterystyka zmian nazew nictw a geograficznego (m.in. w związ ku z przem ianam i języka węgierskiego) oraz zarys w ęgierskich badań nazw osobo wych i geograficznych. P raca zaopatrzona została w indeks i bibliografię. W arto jeszcze wspomnieć, że m iała ona już trzy w ydania w języku węgierskim (1967, 1969, 1973).
M. D.
Jacek H e r t e l , Im iennictw o dynastii piastow skiej we w cześniej
szym średniowieczu, Roczniki Tow arzystw a Naukowego w Toruniu,
Rocznik 79 — zeszyt 2, Poznań 1980, s. 184.
4
Im iennictw o piastowskie, jeśli nie liczyć starej pracy S. K ę t r z y ń s k i e g o , jako oddzielny problem interesow ało dotąd tylko językoznawców. Historycy po święcali mu sporo uwagi, ale raczej na m arginesie historii politycznej, trak tu jąc imię jako źródło pomocnicze w badaniach nad dziejam i poszczególnych władców. Jedną z zalet książki jest więc podsumowanie dotychczasowego stanu badań, upo rządkow anie dyskusji i zestawienie zarówno poglądów, jak i lekcji źródłowych.
