Szwarc, Andrzej
"Społeczeństwo polskie i próby
wznowienia walki zbrojnej w 1833
roku", red. Wodzimierz A. Djakow,
Stefan Kieniewicz, Fieodosij J. Steblij,
Wiktoria Śliwowska, Wrocław [etc.]
1984 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 7 6 /1 , 186-187
1985
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
1 8 6 Z A P I S K I
A leksander S a p i e h a , Podróże w krajach słowiańskich odbyte, przygotowanie do druku, kom entarz, w ybór ilustracji i m ap Tadeusz J a b ł o ń s k i , Studia i Rozprawy z H istorii Stosunków Jugosłow iań- sko-Polskich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich — W ydawnictwo, W rocław—W arszawa—K raków —G dańsk—Łódź 1983, s. 336.
K rytyczna edycja zapisków z podróży po Europie środkowo-wschodniej, którą odbył w latach 1804—1805 ks. A leksander Sapieha, przyrodnik-am ator, członek W arszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, równocześnie zaś współpracow nik francuskiego wywiadu, biorący udział w próbach wyzwolenia Polski i południo wej Słowiańszczyzny podejmowanych pod egidą Napoleona. Znaczna część jego pam iętnika ukazała się w X IX w.; pozostałe fragm enty opublikowano w oparciu o rękopis przechow yw any w zbiorach Biblioteki Akademii Nauk U kraińskiej SRR we Lwowie.
Sposób ujęcia tem atu i kompozycja tek stu pisanego w form ie listów mieszczą się całkowicie w konwencji osiem nasto- i dziewiętnastowiecznych opisów podróży. Autor w ykazuje zainteresow anie budową geologiczną, szatą roślinną, zabytkam i architektury, gospodarką i folklorem zwiedzanych krain. W jego relacji można też znaleźć zapiski dotyczące żeglugi, rybołóstwa, stosunków politycznych itd. N ie zależnie od przydatności opracow ania Sapiehy dla dziejów wybrzeża dalm atyń- skiego (autor podróżował głównie morzem) około 1800 r., stanow i ono też znako m itą ilustrację oświeceniowej mentalności. W opiniach i ocenaoh autora dostrzec możina odbicie poglądów i uprzedzeń typowych dla epoki: krytykę „średniowiecz nego barbarzyństw a”, którego dopatryw ał się Sapieha także w architekturze, re zerwę i sarkazm wobec duchowieństwa w szystkich wyznań, niezachw ianą w iarę w postęp, przekonanie, że spraw iedliw e praw a doprowadzą w przyszłości do szczęścia i dobrobytu opisywanych ludów.
Zwięzłe przypisy wydawcy objaśniają nazwy miejscowości, k tóre uległy zm ia nie i prostują pom yłki autora, szczególnie częste w dygresjach historycznych; skądinąd wiele z nich stanow i świadectwo ówczesnego stanu słowianoznawstwa.
A.S.
Społeczeństwo polskie i próby wznowienia walki zbrojnej w 1833 roku, red. Włodzimierz A. D j a k o w, Stefan K i e n i e w i c z , Fieodo- sij J. S t e b l i j, W iktoria S l i w o w s k a , Polskie ruchy społeczno-po lityczne i życie literackie 1832—1855. Studia i m ateriały, Zakład N aro dowy im. Ossolińskich — W ydawnictwo, Wrocław—W arszawa—K ra ków—Gdańsk—Łódź 1984, s. 801.
Kolejny, trzeci tom polsko-rosyjskiej serii obliczonej na siedem wolum inów przynosi kilkanaście rozpraw i kilkadziesiąt tekstów źródłowych. U kazał się on w kilka lat po opublikow aniu książki W. D j a k o w a i A. N a g a j e w a „P arty zantka Zaliwskiego i jej pogłosy 1833—1835”, napisanej m.in. n a podstaw ie źródeł zamieszczonych w niniejszym wydawnictwie. Dram atyczny epizod polskich w alk o niepodległość w pierwszej połowie XIX stulecia zyskał zatem nowoczesną syn tezę i obszerną dokum entację.
Zamieszczone na początku tomu studia podzielić można na trzy grupy: prze glądy m ateriałów źródłowych i historiografii (B. S z o s t a k o w i c z , D. K a c n e l - s o n , F. R a m o t o w s k a ) , , rozpraw y historyczne (m.in. S. S o k o ł o w s k a , F. S t e b l i j , W. Z , a j c e w ) oraz szkice poświęcone literackim echom w ypraw y Zaliwskiego (M. J a ' n i o n , M. Ż m i g r o d z k a , A. K o w a l c z y k o w a ) . W pierw szej z nich znajdujem y m.in. charakterystykę źródeł zaczerpniętych z archiw ów radzieckich, przy czym szczególne znaczenie m a inform acja o m ateriałach doty czących pobytu zaliwszczyków na syberyjskim zesłaniu, przechowywanych w od
Z A P I S K I 187
ległych i trudno dostępnych archiw ach w Irkucku i Czycie. W drugiej grupie n a uwagę zasługuje studium W. Zajcewa „Próba społecznej charakterystyki osób pociąganych przez władze carskie do odpowiedzialności sądowej w związku z w y praw ą Józefa Zaliwskiego”. A utor zebrał dane dotyczące przynależności stanowej i zawodu 356 osób indagowanych, spośród których 47 otrzymało w yroki. Około 2/3 z obu kategorii było pochodzenia szlacheckiego; jak się jednak okazuje w ięk szość z nich należy zaliczyć do inteligencji w pierwszym lub drugim pokoleniu. W ten sposób tw ierdzenia historyków dotyczące inteligenckiego oblicza konspira cji patriotycznych lat trzydziestych i czterdziestych X IX w. otrzym ały statystycz ną podbudowę. W yniki swych badań autor przedstaw ił w kilku przejrzystych t a belach.
Stosunkowo mniej ważkie są rozpraw y historyków literatury. Alina Kowal- czykowa przedstaw iła parostronicow y życiorys G ustaw a Zielińskiego nie w y k ra czając poza fak ty znane już wcześniej. W arto było, dla przykładu, skomentować szerzej jego zeznania, zamieszczone o paręset stron dalej. W ynika z nich, że au to r „K irgiza” nie ukryw ał swego, przypadkowego zresztą, udziału w konspiracji i podobnie jak większość przesłuchiw anych przekazał władzom śledczym wszystkie znane sobie inform acje.
T em at z szerszą perspektyw ą opracow ały M aria Janion i M aria Żmigrodzka („Partyzantka Zaliwskiego w literaturze rom antycznej”). Rzecz jasna wzięły one pod uwagę nie tylko teksty opowiadające w prost o nieszczęśliwej w ypraw ie 1833 r. lecz i inne, powstałe w tym okresie i związane z wysiłkam i em isariuszy i spi skowców.
Również publikow ane źródła w ykraczają poza nazbyt ciasne ram y 1833 roku. Są to przew ażnie zeznania składane w śledztwie (na czoło w ysuw a się tu 150-stro- nicowy protokół przesłuchań, jakim poddany był w latach 1833—1835 Józef Za- liwski, k tó ry zaczerpnięto z lwowskiego archiwum). W większości udostępniono m ateriały dotychczas nieznane. Z najdują się w śród nich także zapiski i listy więźniów i zesłańców, skonfiskowane im niegdyś przez carską policję. Są też odezwy oraz utw ory literackie (głównie wiersze), szerzące powstańczą i rew olucyj n ą propagandę w rom antycznej konwencji stylistycznej.
Osobno podkreślm y w alory rozszerzonego indeksu osobowego (zestawił go Adam G a ł k o w s k i ) , który przynosi zwięzłe dane biograficzne o w ielu majo
znanych i zapom nianych postaciach.
í A.S.
Ljubom ir D u r k o v i ć - J a k š i ć , Mickiewicz i Jugołsowianie, U niw ersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Seria H istoria n r 111, W ydawnictwo Naukowe UAM w Poznaniu, Poznań 1984, s. 224, ilustr.
Książka zaw iera 14 artykułów i szkiców znanego badacza stosunków polsko -jugosłow iańskich. Ljubom ir D u r k o v i ć - J a k š i ć , przed II w ojną światową uczeń Marcelego H a n d e l s m a n a, uzupełnił obszerną literatu rę „mickiewiczolo- giczną” o teksty dotyczące związków wielkiego poety z południową Słowiańszczyz ną (np. „Pierwsze kontakty Mickiewicza z ludową poezją serbską”, „Niezrealizo w ane plany pracy naukowo-badawczej Mickiewicza na ziemiach jugosłowiańskich”). Zajął się też recepcją jego twórczości poetyckiej i działalności publicystycznej („Oddźwięk w ykładów Mickiewicza w śród Jugosłow ian”, „Oddźwięk «Trybuny L u dów» wśród Jugosłow ian”) a także objaw am i pośmiertnego zainteresow ania osobą i dorobkiem tw órcy „Pana Tadeusza”.
