U N I V E R S I TAT I S M A R I A E C U R I E - S Kà O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. XLV, 1 SECTIO H 2011
Katedra Finansów Publicznych Uniwersytet Marii Curie-Skáodowskiej w Lublinie
KATARZYNA WÓJTOWICZ
Reformy fiskalne w pa Ĕstwach nadbaátyckich w reakcji na kryzys finansowy – wnioski dla Polski
Fiscal reforms in the Baltic states in the response to financial crisis – conclusions for Poland
WstĊp
Trwający na Ğwiecie globalny kryzys finansowy spowodowaá, Īe w wiĊkszoĞci paĔstw poszukuje siĊ skutecznych dróg wzmocnienia stabilnoĞci finansów publicz- nych. Na obiektywne bariery towarzyszące na ogóá wszelkim reformom fiskalnym (o charakterze prawno-instytucjonalnym, spoáecznym, czy politycznym) w warunkach kryzysu nakáadają siĊ jeszcze dodatkowe trudnoĞci wynikające ze szczególnego typu uwarunkowaĔ towarzyszących prowadzeniu polityki budĪetowej w okresie dekoniunk- tury gospodarczej. Z jednej bowiem strony pogáĊbienie nierównowagi finansów pub- licznych i w konsekwencji zadáuĪenia publicznego stanowi nieunikniony skutek recesji ze wzglĊdu na dziaáanie tzw. automatycznych stabilizatorów koniunktury. Z drugiej zaĞ jego nastĊpstwa w dobie kryzysu są szczególnie niekorzystne, bowiem moĪe ono stanowiü istotną barierĊ dalszego wzrostu gospodarczego, podwaĪając skutecznoĞü podejmowanych dziaáaĔ antykryzysowych. OkolicznoĞci te sprawiają, iĪ okreĞlenie optymalnej strategii fiskalnej jest zadaniem niezwykle trudnym, bowiem w warun- kach recesji polityka fiskalna winna byü jednoczeĞnie restrykcyjna, by ograniczyü przyrost deficytu i dáugu publicznego oraz ekspansywna, by wspieraü zatrudnienie i wzrost gospodarczy. Niezwykle istotne w tym okresie jest zatem wykorzystywanie praktycznych doĞwiadczeĔ paĔstw, które podjĊáy siĊ tego trudnego zadania.
Analiza wniosków páynących z reform fiskalnych przeprowadzanych w paĔstwach nadbaátyckich moĪe stanowiü cenną lekcjĊ dla innych krajów Europy ĝrodkowej i Wschodniej, w tym Polski, borykających siĊ z podobnymi problemami nĊkający-
mi finanse publiczne. Jest to tym istotniejsze, Īe na Litwie, àotwie i w Estonii (do koĔca 2010 r.)1 ze wzglĊdu na przyjĊty system sztywnych kursów walut narodowych wzglĊdem euro (tzw. izbĊ walutową), nie byáo moĪliwoĞci (lub byáa ona bardzo ogra- niczona) posáugiwania siĊ narzĊdziami polityki monetarnej w celu stabilizowania gospodarek. Charakterystyka podejmowanych przez te kraje dziaáaĔ reformatorskich moĪe byü zatem uĪyteczna takĪe z teoretycznego punktu widzenia, bowiem pozwala na wyodrĊbnienie „czystych” skutków zmian w polityce fiskalnej (bez uwzglĊdniania wpáywu instrumentów o charakterze monetarnym), co w przypadku innych paĔstw (stosujących zarówno narzĊdzia fiskalne, jak i pieniĊĪne) jest zazwyczaj utrudnione.
1. Przesáanki reform fiskalnych w paĔstwach nadbaátyckich
ĝwiatowy kryzys finansowy wywará bardzo istotny wpáyw na gospodarkĊ krajów nadbaátyckich. Po okresie dwucyfrowego wzrostu gospodarczego obserwowanego w tych paĔstwach w trakcie ostatniej dekady w roku 2009 te tzw. „baátyckie tygry- sy” staáy siĊ rekordzistami w spadku PKB (por. tab. 1). JednoczeĞnie kraje te najw- czeĞniej, bo juĪ pod koniec 2007 r., zaczĊáy odczuwaü pierwsze symptomy zjawisk kryzysowych2, co moĪe sugerowaü, iĪ przyczyny zaáamania gospodarczego miaáy w ich przypadku charakter nie tylko zewnĊtrzny, ale takĪe wewnĊtrzny, a Ğwiatowy kryzys staá siĊ jedynie ich akceleratorem.
Tabela 1. Nominalna stopa wzrostu gospodarczego w paĔstwach nadbaátyckich w latach 2000-2011 (w %PKB)
Kraj
Nominalna stopa wzrostu PKB (w%)
2000 2002 2004 2007 2008 2009 2010 2011*)
Litwa 4,2 7,1 10,1 19,2 13,0 -17,9 1,4 4,6
àotwa 11,4 10,3 16,3 32,3 9,5 -19,2 -3,4 3,9
Estonia 15,0 11,6 11,1 18,2 1,8 -13,9 2,3 7,1
*) prognoza
ħródáo: General Government Data, European Commission, 2010.
Skutkiem kryzysu staáo siĊ pogorszenie kondycji finansów publicznych. Z danych zawartych w tabeli 2 wynika, iĪ deficyt sektora finansów publicznych w roku 2009
1 W Estonii mechanizm ten obowiązywaá do koĔca 2010 r., bowiem od 1 stycznia 2011 jest ona juĪ czáonkiem strefy euro.
2 E. Teichmann, PaĔstwa baátyckie – reakcja na Ğwiatowy kryzys gospodarczy 2008-2009, [w:] PaĔstwa baátyckie i Europy Wschodniej, Reakcja na Ğwiatowy kryzys gospodarczy i regionalny kryzys gazowy, red.
K. Falkowski, E. Teichmann, SGH, Warszawa 2010, s. 38.
na Litwie i àotwie przekroczyá 9% PKB, natomiast w Estonii osiągnąá poziom 1,7%
PKB (podczas gdy w ostatnim roku przed kryzysem paĔstwo to odnotowaáo nadwyĪ- kĊ budĪetową na poziomie 2,5% PKB). Miaáo to swoje odzwierciedlenie w szybkim przyroĞcie dáugu publicznego, którego udziaá w PKB zwiĊkszyá siĊ w badanym okre- sie ponaddwuipóákrotnie na Litwie i w Estonii i aĪ blisko szeĞciokrotnie na àotwie.
Tabela 2. Deficyt sektora finansów publicznych i paĔstwowy dáug publiczny (w% PKB) w latach 2007-2011 w paĔstwach nadbaátyckich*)
Kraj
Deficyt sektora finansów publicznych
(w% PKB) Dáug publiczny (w %PKB)
2007 2008 2009 2010 2011 2007 2008 2009 2010 2011
Litwa -1,0 -3,3 -9,2 -8,4 -7,0 16,9 15,6 29,5 37,4 42,8
àotwa -0,3 -4,2 -10,2 -7,7 -7,9 9,0 19,7 36,7 45,7 51,9
Estonia 2,5 -2,8 -1,7 -1,0 -1,9 3,7 4,6 7,2 8,0 9,5
*) Saldo sektora finansów publicznych w Estonii i na àotwie jest ujmowane na bazie metody kasowej, zaĞ na Litwie wedáug metody memoriaáowej (ESA95’)
ħródáo: Jak wyĪej
Gáówną przyczyną powiĊkszenia deficytu i dáugu publicznego w okresie kryzysu gospodarczego byá dynamiczny wzrost wydatków publicznych (które w roku 2009 w sto- sunku do roku 2007, tj. ostatniego roku przed kryzysem, zwiĊkszyáy siĊ o ponad 10%
PKB w Estonii, o 8,8% PKB na Litwie i o 7,0% PKB na àotwie – por. tab. 3). Zauwa- Īalne jest to, iĪ w latach bezpoĞrednio poprzedzających kryzys, tj. w okresie dobrej ko- niunktury lat 2007-2008 we wszystkich paĔstwach nadbaátyckich znacznemu wzrostowi ulegáy wydatki na wynagrodzenia w sektorze publicznym oraz Ğwiadczenia spoáeczne3. JeĞli chodzi o dochody publiczne, to na skutek zjawisk kryzysowych ich udziaá w PKB zmalaá, a prognozy wskazują, iĪ w roku 2011 spadnie on we wszystkich trzech paĔstwach do poziomu nienotowanego od koĔca lat dziewiĊüdziesiątych4. NaleĪy przy tym zauwaĪyü, iĪ spadek wpáywów byá wynikiem nie tylko pogorszenia siĊ koniunktury gospodarczej (związanego z ograniczeniem poziomu páac i w konse- kwencji konsumpcji), ale takĪe wynikaá z braku efektywnoĞci administracji skarbowej w Ğciąganiu zalegáoĞci podatkowych (co byáo i widoczne przede wszystkim na Litwie)5.
PowyĪsza skomplikowana sytuacja budĪetowa spowodowaáa, iĪ paĔstwa nadbaá- tyckie stanĊáy przed koniecznoĞcią przeprowadzenia gáĊbokich dostosowaĔ fiskal-
3 C. Purfield, Ch. B. Rosenberg, Adjustment under a Currency Peg: Estonia. Latvia and Lithuania dur- ing the Global Financial Crisis 2008-2009, IMF Working Paper nr 10/213
4 General Government Data, European Commission, 2010.
5 C. Purfield, Ch. B. Rosenberg, op. cit.
Tabela 3. Dochody i wydatki publiczne w paĔstwach nadbaátyckich (w % PKB) w roku 1995 i w latach 2007-2011 WyszczególnienieLitwaàotwaEstonia 199520072008200920102011199520072008200920102011199520072008200920102011 DOCHODY PUBLICZNE32,933,833,934,434,334,437,035,434,633,735,033,842,436,937,043,441,540,1 podatki obrotowe12,011,511,411,411,912,214,412,210,810,711,411,213,113,312,114,914,114,1 podatki dochodowe i majątkowe8,49,29,36,05,25,37,19,29,77,27,37,210,97,67,97,56,96,7 skáadki na ubezpieczenia spoáeczne7,28,99,312,111,611,412,08,98,68,98,68,012,310,711,913,313,212,5 inne dochody o charakterze bieĪącym5,32,72,83,23,93,93,64,64,66,16,66,15,64,54,76,25,65,2 dochody majątkowe0,01,51,11,71,71,6-0,10,50,90,81,11,30,50,80,41,51,71,6 WYDATKI PUBLICZNE34,434,837,443,642,741,538,635,738,843,942,741,741,334,439,945,142,542,0 koszty związane z zatrudnieniem9,69,910,812,912,612,011,210,612,012,110,89,611,89,611,412,812,211,7 zuĪycie poĞrednie9,05,35,75,85,96,08,46,16,86,96,86,411,56,37,17,77,37,0 Ğwiadczenia spoáeczne9,710,712,717,215,715,512,77,68,613,213,513,110,810,011,214,215,314,6 odsetki0,30,70,71,21,92,20,90,30,61,51,82,10,50,20,20,30,40,4 dotacje1,00,90,70,71,11,11,20,60,90,80,70,90,80,91,01,01,11,0 pozostaáe wydatki bieĪące1,61,21,41,31,01,11,53,64,33,22,74,40,61,62,53,51,81,7 wydatki majątkowe3,26,15,44,54,53,62,76,95,66,26,45,25,35,86,55,64,45,6 ħródáo: Jak wyĪej
nych. Zostaáy one oparte na zaáoĪeniu zachowania niskich obciąĪeĔ podatkowych oraz skoncentrowaniu wysiáków reformatorskich przede wszystkim na redukcji oraz racjonalizacji wydatków publicznych. Dane zawarte w tabeli 4 potwierdzają, iĪ w roku 2009 obniĪki wydatków publicznych miaáy wpáyw na ograniczenie de- ficytu budĪetowego w blisko 50% (w Estonii i na àotwie), zaĞ na Litwie aĪ w 75%
(por. tabela 4)6.
Tabela 4. Skutki finansowe reform fiskalnych przeprowadzonych w paĔstwach nadbaátyckich w roku 2009 (w % PKB) Wyszczególnienie
Estonia àotwa Litwa w %PKB Skutki finansowe (netto 1)
w tym: 7,1 11,2 7,0
– po stronie dochodów publicznych 2,7 2,4 1,7
podwyĪki stawek podatkowych i rozszerzenie podstawy opodatkowania 0,8 0,2 0,7
inne 1,9 2,2 1,0
– po stronie wydatków publicznych 4,4 8,8 5,3
reformy strukturalne (ochrona zdrowia, edukacja, zasiáki) 1,4 0,7 0,6
wynagrodzenia w sektorze publicznym - 1,8 1,4
inne 3,0 6,3 3,4
1)Pomniejszone oobniĪki dochodów publicznych (na skutek ulg i zalegáoĞci podatkowych) oraz wzrost wydatków publicznych (np. w związku ze zwiĊkszeniem kosztów obsáugi dáugu publicznego)
ħródáo: C. Purfield, Ch. B. Rosenberg, Adjustment under a Currency Peg: Estonia. Latvia and Lithuania during the Global Financial Crisis 2008-2009, IMF Working Paper nr 10/213
PoniĪej dokonano krótkiej charakterystyki reform fiskalnych podejmowanych w paĔstwach nadbaátyckich w reakcji na zjawiska kryzysowe w dziedzinie: wydat- ków publicznych, dochodów publicznych oraz otoczenia instytucjonalnego sektora finansów publicznych.
2. Zarys rozwiązaĔ zmierzających
do poszukiwania oszczĊdnoĞci w wydatkach publicznych
Dziaáania reformatorskie dotyczące wydatków publicznych w paĔstwach nadbaá- tyckich moĪna podzieliü na cztery kategorie.
6 Ibidem.
Pierwsza z nich koncentrowaáa siĊ na redukcjach przede wszystkim wydatków bieĪących, ale takĪe majątkowych (za wyjątkiem nakáadów na wspóáfinansowanie projektów unijnych) zawartych w budĪetach poszczególnych ministerstw. PowyĪsze ciĊcia stanowiáy zazwyczaj pewien z góry okreĞlony odsetek ogóáu planowanych wy- datków. Przykáadowo, na àotwie siĊgaáy one aĪ 50% budĪetu ministerstwa edukacji i jednej trzeciej budĪetu ministerstwa zdrowia7.
Druga grupa przedsiĊwziĊü obejmowaáa zmniejszenie wynagrodzeĔ pracowników sektora publicznego. Gáównym ich uzasadnieniem byáy nie tylko wzglĊdy budĪetowe, ale takĪe koniecznoĞü dostosowania do bĊdącego wynikiem kryzysu ograniczenia w poziomie páac w sektorze prywatnym. We wszystkich trzech paĔstwach polegaáy one na bezpoĞrednim zmniejszeniu zarówno kwoty wynagrodzenia zasadniczego, jak teĪ wszelkich dodatków do pensji. OszczĊdnoĞciom budĪetowym sáuĪyáy tak- Īe redukcje w poziomie zatrudnienia w sektorze publicznym. NajwiĊksze obniĪki wynagrodzeĔ na Litwie (siĊgające poziomu 20%) dotknĊáy najlepiej opáacanych pracowników sfery budĪetowej, co zostaáo uzgodnione w ramach porozumienia ze związkami zawodowymi. JednoczeĞnie zarówno na Litwie, jak i na àotwie obniĪki wynagrodzeĔ mają mieü charakter czasowy8.
Kolejny pakiet rozwiązaĔ dotyczyá reform strukturalnych w systemie ochrony zdrowia, edukacji oraz ĞwiadczeĔ spoáecznych. Ich zasadniczym celem miaáa staü siĊ trwaáa racjonalizacja wydatków publicznych. I tak, w roku 2009 na àotwie w przypadku ochrony zdrowia podjĊto, np. dziaáania na rzecz promowania taĔszych form opieki nad pacjentem w domu, a takĪe opieki ambulatoryjnej zamiast lecznictwa zamkniĊte- go9. Zaproponowano takĪe nowy system finansowania oĞwiaty w formie tzw. bonów edukacyjnych. W roku 2009 we wszystkich trzech paĔstwach zapoczątkowano takĪe zmiany w systemie zasiáków chorobowych. W Estonii obniĪono wysokoĞci zasiáku chorobowego z 80% do 70% wynagrodzenia, zaĞ zasiáku pielĊgnacyjnego ze 100% do 80%. Z kolei na àotwie zmodyfikowano zakres niektórych uprawnieĔ do ĞwiadczeĔ spoáecznych (w tym rent i emerytur), dokonano takĪe obniĪenia niektórych ĞwiadczeĔ emerytalnych. Zmiany na Litwie równieĪ ukierunkowane zostaáy na zmniejszenie niektórych transferów socjalnych, przy czym z zaáoĪenia mają one obwiązywaü tylko do momentu poprawy koniunktury gospodarczej. Reformy dotyczą takĪe wydáuĪenia wieku emerytalnego, który w Estonii ma wzrosnąü do roku 2026 z 63 do 65 roku Īycia. Stopniowe podwyĪszanie wieku emerytalnego do 65 roku Īycia zaplanowano takĪe na Litwie i na àotwie.
Ostatnia grupa przedsiĊwziĊü koncentrowaáa siĊ wokóá zapewnienia ochrony najmniej zamoĪnym grupom ludnoĞci w najwiĊkszym stopniu dotkniĊtym skutkami
7 E. Teichmann, op. cit., s. 53 i n.
8 Na àotwie dotyczyáy budĪetu na rok 2009 i 2010, przy czym po upáywie kaĪdych 6 m-cy dokonywany jest przegląd aktualnego poziomu páac, na podstawie którego ma byü konstruowana nowa siatka wynagrodzeĔ, z kolei na Litwie mają obowiązywaü do koĔca roku 2012, P. Correa, M. Iootty, Will the Crisis Affect the Econo- mic Recovery in Eastern European Countries, Policy Research Working Paper 5278, World Bank, April 2010.
9 EU-2010 February 2009. Main Report, World Bank, s. 10.
kryzysu wraz aktywnym wsparciem rynku pracy. We wszystkich trzech paĔstwach wdroĪono specjalne programy ochronne finansujące m. in. bezpáatną opiekĊ zdrowot- ną, czy teĪ wypáatĊ zasiáków mieszkaniowych dla osób speániających odpowiednie kryterium dochodowe. Znaczną czĊĞü funduszy unijnych przeznaczono ponadto na szkolenia zawodowe zwiĊkszające dostĊp do rynku pracy. Podejmowane są takĪe dziaáania na rzecz promowania elastycznych form zatrudnienia (na podstawie umów cywilnoprawnych, praca czasowa, samozatrudnienie).
3. Charakterystyka dziaáaĔ na rzecz zwiĊkszenia dochodów publicznych
We wszystkich trzech paĔstwach nadbaátyckich w celu zahamowania spadku wpáywów podatkowych zdecydowano siĊ na podwyĪkĊ podatków poĞrednich. Staw- ka podstawowa podatku VAT wzrosáa na àotwie i Litwie o 3% do 21%, natomiast w Estonii o 2% do 20%. JednoczeĞnie zdecydowano siĊ na ograniczenie zakresu stosowania (na Litwie do koĔca 2010 r.) lub podwyĪszenie (z 5% do 9% na àotwie i w Estonii) poziomu stawek preferencyjnych w podatku VAT10. We wszystkich trzech paĔstwach podwyĪszono stawki podatków akcyzowych. PodwyĪki objĊáy przede wszystkim akcyzĊ na alkohol, paliwa oraz wyroby tytoniowe.
JeĞli chodzi o podatki dochodowe, to w Estonii pozostawiono stawkĊ podatku dochodowego od osób fizycznych i podatku dochodowego od osób prawnych na poziomie z roku 2008, tj. 21%, przy jednoczesnej rezygnacji z waloryzacji kwoty wolnej od podatku11. Podniesiono takĪe skáadkĊ na ubezpieczenie chorobowe z 0,9%
do 4,2%. Z kolei na àotwie po epizodycznej 2% obniĪce stawek linowego podatku dochodowego od osób fizycznych (z 25% do 23%) w roku 2009 zdecydowano siĊ na ich ponowną podwyĪkĊ z dniem 1.01.2010 z poziomu 23% do 26%, jednoczeĞnie zrównując poziom opodatkowania dla pracowników i osób samozatrudnionych.
Rozszerzono takĪe podstawĊ opodatkowania, która obejmuje takĪe zyski kapitaáowe i dochody z oszczĊdnoĞci. Na Litwie zdecydowano siĊ na obniĪenie stawki podatku CIT z 20% do 15%, począwszy od roku 2010. ZwiĊkszeniu o 2% ulegá natomiast poziom skáadek na ubezpieczenia spoáeczne.
W Īadnym z omawianych paĔstw nie zdecydowano siĊ na wprowadzenie nowych podatków, jednakĪe na àotwie znacznie rozszerzono zakres podatku od nierucho- moĞci, który obejmuje obecnie równieĪ nieruchomoĞci mieszkalne przy zastoso- waniu skali progresywnej. Podniesiono równieĪ z 1% do 1,5% stawkĊ stosowaną do gruntów i nieruchomoĞci przedsiĊbiorstw, a takĪe do 3% stawkĊ od nieuĪytków rolnych.
10 VAT Rates Applied in the Member States of the EU, Situation at 1st July 2010, European Commission, Brussels, 2010, s. 23-27.
11 Taxation trends in the European Union, Data for the EU Member States, Iceland and Norway, Eu- rostat 2010.
JednoczeĞnie we wszystkich analizowanych paĔstwach podjĊto dziaáania na rzecz zwiĊkszenia skutecznoĞci dziaáania aparatu skarbowego oraz zwalczania „szarej strefy”12.
W programach reform istotną rolĊ odegraáy takĪe przedsiĊwziĊcia zmierzające do zwiĊkszenia absorpcji funduszy unijnych. Pozwoliáy one na sfinansowanie szeregu inwestycji infrastrukturalnych, a takĪe programów na rzecz promocji zatrudnienia, czy wsparcia na rzecz MĝP. Znaczny wzrost wykorzystania Ğrodków europejskich w latach 2009-2010 w stosunku do okresu przed kryzysem zaobserwowaü moĪna przede wszystkim na Litwie i w Estonii13. Zostaáy one przeznaczone przede wszyst- kim na wsparcie rozwoju rynku pracy, a takĪe dziaáalnoĞü badawczo-rozwojową, itd.
4. Zmiany instytucjonalne w celu zwiĊkszenia dyscypliny finansów publicznych
We wszystkich trzech paĔstwach wprowadzono elementy budĪetowania zadanio- wego i planowania wieloletniego. I tak, w Estonii i na Litwie ustawa budĪetowa na dany rok ma siĊ opieraü na zaáoĪeniach wieloletniego strategicznego planu rozwoju, definiującego kierunki rozwoju, cele i dziaáania oraz Ğrodki konieczne do ich rea- lizacji obejmującego cztery lata14. Z kolei na àotwie budĪet, począwszy od 2010 r., zostaá podzielony na dwie czĊĞci: tj. budĪet Ğrodków europejskich oraz zasadniczy budĪet, w którym wydatki zostaáy sklasyfikowane w ramach poszczególnych funkcji i podfunkcji. JednoczeĞnie we wszystkich analizowanych krajach budĪety na lata 2010 i 2011 zostaáy skonstruowane z wykorzystaniem zasad memoriaáowych, co jest zgodne z zaleceniami Komisji Europejskiej15. Zaostrzeniu ulegáy takĪe stosowane w tych krajach reguáy fiskalne, które uzupeánione zostaáy o nowe ograniczenia budĪetowe.
Szczególną rolĊ w monitorowaniu dyscypliny budĪetowej powierzono specjalnie do tego powoáanym niezaleĪnym instytucjom, tzw. radom polityki fiskalnej (por. Litwa).
ZakoĔczenie
DziĊki przeprowadzonym w paĔstwach nadbaátyckich reformom fiskalnym w okresie 2009-2011 w najwiĊkszym stopniu udaáo siĊ ograniczyü udziaá deficytu budĪetowego w PKB na àotwie (o 2,3% PKB w badanym okresie) i na Litwie (o 2,2%
PKB). Z kolei w Estonii po początkowej znacznej redukcji deficytu, na rok 2011 przewidziano ponowny jego wzrost (por. tab. 2). JednoczeĞnie tylko Estonii udaáo
12 Monitoring tax revenues and tax reforms in EU Member States 2010, “European Economy” 2010 No.
6, European Commission, Brussels 2010
13 C. Purfield, Ch. B. Rosenberg, op. cit.
14 STATE BUDGET STRATEGY 2011-2014, Ministry of Finance, Tallinn, May 20, 2010
15 National Fiscal Governance Reforms across EU Member States, “European Economy” Occasional Papers nr 67/August 2010.
siĊ wypeániü fiskalne kryterium konwergencji (wymagające utrzymania deficytu sektora finansów publicznych poniĪej 3%PKB).
Z analizy doĞwiadczeĔ paĔstw nadbaátyckich w zakresie reform fiskalnych podejmowanych w reakcji na kryzys finansowy páynie co najmniej kilka istotnych wniosków dla pozostaáych paĔstw regionu, w tym Polski, których gospodarki zmagają siĊ z podobnymi obciąĪeniami o charakterze strukturalnym i systemowym.
Po pierwsze, w warunkach kryzysu, dąĪąc do ograniczania zadáuĪenia, pierw- szoplanowe znaczenie nadaü naleĪy ciĊciom wydatków publicznych. Takie ujĊcie reformy jest zgodne z postulatami doktryny i miĊdzynarodowymi doĞwiadczeniami, które wskazują, iĪ dostosowania fiskalne są trwalsze i bardziej efektywne wówczas, gdy obywają siĊ przede wszystkim w wyniku oszczĊdnoĞci budĪetowych, a nie przez podwyĪkĊ podatków.
Po drugie, reformy wydatkowe winny koncentrowaü siĊ przede wszystkim na ograniczaniu wydatków o charakterze administracyjnym, w tym páac w sektorze pub- licznym, a takĪe lepszym ukierunkowaniu transferów spoáecznych. Poszukując oszczĊd- noĞci w wydatkach publicznych, naleĪy zaplanowaü i wdraĪaü pakiety dáugofalowych reform strukturalnych w takich dziedzinach finansowanych ze Ğrodków publicznych, jak: ochrona zdrowia, edukacja ubezpieczenia spoáeczne, czy pomoc socjalna. Ich zakres winien wykraczaü poza krótkoterminowe potrzeby związane z redukcją deficy- tu, a ich celem winno staü siĊ podniesienie jakoĞci i efektywnoĞci usáug publicznych Po trzecie, nieuniknione podwyĪki obciąĪeĔ podatkowych winny odbywaü siĊ w sposób, który zapewni jak najmniejsze koszty dla gospodarki. W związku z po- wyĪszym naleĪy unikaü zwiĊkszania poziomu opodatkowania pracy na rzecz wzrostu podatków konsumpcyjnych i majątkowych.
Po czwarte, dziaáania na rzecz zwiĊkszenia dochodów publicznych winny skupiü przede wszystkim na poprawie skutecznoĞci dziaáania aparatu skarbowego oraz li- kwidacji „szarej strefy”. NaleĪy takĪe pamiĊtaü, Īe negatywne efekty dla gospodarki bĊdące skutkiem zacieĞniania polityki fiskalnej mogą zostaü w pewnym stopniu záagodzone poprzez zwiĊkszenie absorpcji funduszy unijnych stymulujących wzrost PKB krajów czáonkowskich.
Po piąte, istotne znaczenie dla powodzenia reform mają takĪe zmiany instytucjo- nalne zmierzające do poprawy zarządzania Ğrodkami publicznymi, tj. wprowadzenie strategicznego planowania wieloletniego oraz budĪetowania zadaniowego, a takĪe reguá fiskalnych oraz niezaleĪnych instytucji fiskalnych monitorujących ich przestrzeganie.
Bibliografia
1. Convergence Programme of the Republic of Latvia , 2009-2012 , January 2010.
2. Correa M, Iootty P. , Will the Crisis Affect the Economic Recovery in Eastern European Countries, Policy Research Working Paper 5278, World Bank, April 2010.
3. EU-2010 February 2009. Main Report, World Bank
4. Monitoring tax revenues and tax reforms in EU Member States 2010, “European Economy” 2010 No. 6, European Commission, Brussels 2010,
5. National Fiscal Governance Reforms across EU Member States, “European Economy” Occasional Papers nr 67/August 2010.
6. Purfield C., Rosenberg Ch. B., Adjustment under a Currency Peg: Estonia. Latvia and Lithuania during the Global Financial Crisis 2008-2009, IMF Working Paper nr 10/213
7. STATE BUDGET STRATEGY 2011-2014, Ministry of Finance, Tallinn, May 20, 2010
8. Taxation trends in the European Union, Data for the EU Member States, Iceland and Norway, Eurostat 2010.
9. Teichmann E., PaĔstwa baátyckie – reakcja na Ğwiatowy kryzys gospodarczy 2008-2009 (w:) PaĔstwa baátyckie i Europy Wschodniej, Reakcja na Ğwiatowy kryzys gospodarczy i regionalny kryzys gazowy, red. K. Falkowski, E. Teichmann, SGH, Warszawa 2010.
10. VAT Rates Applied in the Member States of the EU, Situation at 1st July 2010, European Commis- sion, Brussels, 2010.
Fiscal reforms in the Baltic states in the response to financial crisis – conclusions for Poland
The aim of this article is to describe fiscal reforms conducted in the Baltic states in the context of current financial crisis. The reforms have been classified into three categories: spending cuts, revenue increases and institutional settings contributing to fiscal discipline. Experiences of the Baltic states with fiscal consolidation could be useful for other transition countries, like Poland, wrestling with similar economic problems. The main conclusion of the Baltic states experiences is that fiscal adjust- ments concentrated on spending cuts rather than revenue increases is more likely to result in durable retrenchment. Tax hikes should concentrate on the tax components that have the least harmful impact on growth, such as tax on property or on consumption.
