WYBRANE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTWA SPOŁECZNEGO OSÓB STARSZYCH
Bezpieczeństwa nie dają prawa natury ani zjednoczenie nielicznych ludzi czy rodzin, ani wielka mnogość, o ile nie kieruje nią jedna wola.
Thomas Hobbes Streszczenie: Artykuł ukazuje bezpieczeństwo społeczne osób starszych. Autor zwraca uwagę na kształtowanie bezpieczeństwa społecznego w kontekście osób starszych. Bezpieczeństwo społeczne jest działaniem publicznym i dlatego potrzebuje drogowskazów, którymi są wartości i zasady. Podmiotami wartościującymi są grupy społeczne i jednostki. Istotne w tym temacie stało się pokazanie socjologicznych aspektów wieku starszego. Starzenie się należy do złożo- nego i wielowymiarowego procesu, który przebiega zarówno w sferze biologicznej, psychicznej, jak i społecznej. Niezmiernie ważnym zagadnieniem jest różnorodność ról społecznych osób starszych. Mówiąc o rolach społecznych, odnosimy się więc do oczekiwanego zachowania; nie- zmiennie zajmujemy się jednostką skonfrontowaną ze stworzonymi poza nią wymogami lub społeczeństwem konfrontującym z nimi jednostkę. Istotą artykułu jest bezpieczeństwo osób star- szych. Starzenie się jest dla każdego człowieka wyzwaniem. Nie każdy potrafi lub może przysto- sować się do starości.
Słowa kluczowe: bezpieczeństwo społeczne, socjologiczne aspekty wieku starszego, role społecz- ne osób starszych, bezpieczeństwo osób starszych.
Wstęp
Podejmując arcyważny temat bezpieczeństwa społecznego osób starszych, warto przyjrzeć się kilku aspektom społecznym, mającym istotny wpływ na funk- cjonowanie owej grupy społecznej w „teatrze życia codziennego”. Przestrzeń ży- ciową ludzi starszych tworzy system zindywidualizowanych osobniczo czynników, takich jak: dochody, wykształcenie, preferencje, aspiracje, sprawność, mobilność, związki z rodziną i środowiskiem lokalnym, lecz najważniejszym jej stymulatorem jest przestrzeń socjalna. Ta, mimo ogromnych kosztów ponoszonych przez pań- stwo na szeroko rozumiany system zabezpieczenia społecznego, w Polsce nadal po- zostawia liczną rzeszę przedstawicieli trzeciej generacji nie tylko poza standardami
europejskimi, ale nierzadko i poza możliwościami zaspokajania bieżących potrzeb życiowych1. Bezrobocie, preferencje rynku pracy i znamienna dla wieku ograni- czona sprawność często odbierają przedstawicielom tej grupy jakiekolwiek szanse uzupełniania świadczeń z ubezpieczenia społecznego dodatkowymi dochodami z pracy zarobkowej. W konsekwencji, utrzymujący się niski status ekonomiczny stwarza realne zagrożenie nie tylko utraty bezpieczeństwa socjalnego, ale i margi- nalizacji społecznej2.
Kształtowanie bezpieczeństwa społecznego osób starszych
Proces starzenia się ludności postrzegany jest jako najważniejsze zjawisko w XXI wieku z punktu widzenia funkcjonowania gospodarki oraz zasad życia spo- łecznego. Owemu zjawisku towarzyszy odkrywanie na nowo problematyki wzrostu liczby seniorów. Na poziomie mikro starość jest odkrywana na nowo jako faza życia, która z jednej strony staje się powoli etapem, w mniejszym lub w większym stopniu, dostępnym dla każdego, z drugiej z kolei, dzięki odpowiedniemu przygotowaniu, nie musi być w nieunikniony sposób powiązana z brakiem zdrowia i zależnością od innych. Jednocześnie można zaobserwować wyraźne przeformułowanie podejścia do procesu starzenia się ludności na poziomie makro – od jednoznacznego defi- niowania interesującego nas zjawiska w kategoriach zagrożenia dla długofalowego rozwoju ku pojmowaniu go w kategoriach wyzwania, kolejnego wyznacznika „spo- łeczeństwa ryzyka”3.
Dzisiaj ze wszystkich stron oczekuje się większego bezpieczeństwa. Jeżeli nie wyeliminuje się wykluczenia i nierówności społecznej w społeczeństwie i mię- dzy różnymi narodami, niemożliwe będzie wykorzenienie przemocy. Oskarża się o przemoc ubogich i najbiedniejszą ludność, ale bez równych szans różne formy agresji i wojny znajdą żyzną glebę, co wcześniej czy później doprowadzi do wybu- chu. Gdy społeczność – lokalna, krajowa czy światowa – pozostawia na peryferiach część siebie, nie będzie programów politycznych ani sił porządkowych czy bezpie- czeństwa, które mogłyby w sposób nieograniczony zapewnić spokoj. Nie będzie tak nie dlatego, że nierówność społeczna prowokuje do gwałtownej reakcji wykluczo- nych przez system, ale ponieważ system społeczny i ekonomiczny jest niesprawie- dliwy u korzeni”4.
1 E. Trafiałek, Wybrane problemy bezpieczeństwa socjalnego ludzi starych, [w:] Bezpieczeństwo socjalne, [red.] L. Frąckiewicz, Katowice 2003, s. 161.
2 Tamże, s. 161 – 162.
3 P. Szukalski, Starzenie się ludności – wyzwanie XXI wieku, [w:] Nasze starzejące się społeczeń- stwo. Nadzieje i zagrożenia, [red.] J.T. Kowaleski, P. Szukalski, Łódź 2004, s. 106 – 112.
4 Franciszek, Adhortacja apostolska Evangelii Gaudium. O głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym świecie, Kraków 2014, s. 35.
Bezpieczeństwo społeczne jest działaniem publicznym i dlatego potrzebuje drogowskazu, którymi są wartości i zasady. Podmiotami wartościującymi są gru- py społeczne i jednostki5. Na tej podstawie można powiedzieć, że bezpieczeństwo społeczne, podobnie jak polityka społeczna, realizuje: powszechny dobrobyt, spra- wiedliwość społeczną, integrację społeczną, stabilność społeczną, bezpieczeństwo, wolność i kolektywizm. Bezpieczeństwo społeczne jest podstawowym celem sys- temu zabezpieczenia społecznego, obejmującego ubezpieczenia społeczne, ubez- pieczenia wzajemne, ochronę zdrowia, rehabilitację inwalidów, pomoc społeczną i inne świadczenia socjalne. W tym kontekście w działaniach na rzecz bezpieczeń- stwa społecznego możemy wyróżnić następujące zasady:
– zasada przezorności: bezpieczeństwo społeczne jednostki nie może być tylko efektem świadczeń państwa, ale wynikać powinno także z odpowiedzialno- ści człowieka za przyszłość własną i rodziny, jego zdolności do rezygnacji z części bieżących korzyści na rzecz zaspokojenia przyszłych potrzeb oraz do prowadzenia takiego trybu życia, który minimalizuje ryzyko wystąpienia zagrożeń;
– zasada samopomocy: przejawia się w istnieniu i rozwoju pomocy wzajemnej ludzi zmagających się z podobnymi problemami życiowymi oraz pomocy silniejszych dla słabszych, zazwyczaj w ramach niewielkich nieformalnych grup;
– zasada solidarności społecznej: najczęściej rozumiana jako przenoszenie kon- sekwencji ryzyk społecznych jednostek na społeczeństwo, niekiedy utożsa- miana z solidaryzmem społecznym, oznaczającym wyższość interesów pań- stwa nad interesami poszczególnych grup społecznych;
– zasada pomocniczości (subsydiarności): przyjęcie określonego porządku, w jakim różne instytucje społeczne dostarczają wsparcia, gdy samodziel- nie – wykorzystując zasoby dostępne poprzez rynek – osoba starsza nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb, w pierwszej kolejności pomoc powinna pochodzić od rodziny, w następnej – od społeczności lokalnej, a na końcu – od państwa;
– zasada partycypacji (uczestnictwa): wyraża się w takiej organizacji życia spo- łecznego, by poszczególni ludzie mieli możliwości pełnej realizacji swoich ról społecznych, a grupy mogły zajmować pełnoprawne z innymi miejsce w społeczeństwie, oznaczająca prawo do bycia członkiem grup społecznych i zbiorowości oraz do aktywnego w nich działania;
– zasada dobra wspólnego: przejawia się w takich działaniach władz publicz- nych, które uwzględniają korzyści i interesy wszystkich obywateli i polegają na poszukiwaniu kompromisów tam, gdzie interesy te są sprzeczne;
5 J. Supińska, Wartości i zasady polityki społecznej, [w:] Polityka społeczna, [red.] G. Firlit-Fe- szak, Warszawa 2009, s. 71 – 80; zob. też: J. Gierszewski, Bezpieczeństwo społeczne. Studium z zakre- su teorii bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2013, s. 169.
– zasada wielosektorowości: polega na równoczesnym funkcjonowaniu publicz- nych podmiotów bezpieczeństwa społecznego, organizacji pozarządowych i instytucji rynkowych, które dostarczają środków i usług służących zaspoka- janiu potrzeb społeczeństwa6.
Bezpieczeństwo społeczne to przede wszystkim zadanie publiczne realizowane głównie przez organy administracji publicznej, które powinny kierować się okre- ślonymi zasadami. Zasady w polityce społecznej są to ogólne dyrektywy i normy działania, jakimi powinny kierować się podmioty polityki społecznej w realizacji podstawowych celów7.
Problem bezpieczeństwa społecznego (publicznego) ulega globalnym prze- kształceniom w kierunku modelu wielopoziomowego bezpieczeństwa społeczne- go, ukształtowanego w procesie cywilizacyjnego i społecznego rozwoju. Nadal jed- nak występuje asymetria gospodarczo-technologiczna między Europą zachodnią a byłymi krajami socjalistycznymi, a także w poziomie życia obywateli, systemie oświaty, komunikacji i informacji oraz opieki zdrowotnej8. Potoczne znaczenie ma pojęcie „system bezpieczeństwa społecznego obywateli” jako układ struktur formal- nych, norm i zasad organów działania stwarzających formalne i konkretne warunki ochrony obywateli przed zagrożeniami ich życia i zdrowia. Dzięki systemowemu bezpieczeństwu i wzrostowi świadomości prawnej pojawiają się warunki, które pozwalają na całościową ochronę jednostek, grup społecznych, państw i narodów oraz na rozwój podstaw społeczno-kulturowych życia jednostek9. Ostatnie dekady – wraz z nadejściem drugiego przejścia demograficznego – ponownie wzmogły wagę starzenia się „od dołu”. Wraz z pojawieniem się redukcji umieralności wśród osób starszych grup wiekowych zapoczątkowany został niezwykle ważny etap – po- dwójne starzenie się ludności, to jest nastąpił wzrost w ramach populacji seniorów udziału „starych”, a następnie „najstarszych starych”. W przyszłości spodziewany jest szybki wzrost liczby osób najstarszych, z najbardziej dynamiczną zmianą liczby stulatków (niektórzy mówią o „eksplozji stulatków”)10.
Teresa Łoś-Nowak jako jedna z pierwszych użyła pojęcia „system” do okre- ślenia bezpieczeństwa regionalnego i subregionalnego. Dla usprawnienia systemu bezpieczeństwa można zaproponować cztery poziomy jego analizy w kontekście socjoglobalistyki:
– mikrosystem bezpieczeństwa społecznego, czyli pewność istnienia ochrony praw człowieka czy też regulowania sporów;
6 J. Gierszewski, Bezpieczeństwo społeczne..., s. 170; zob. też: Leksykon polityki społecznej, [red.] B. Rysz-Kowalczyk, Warszawa 2002.
7 J. Gierszewski, Bezpieczeństwo społeczne..., s. 171.
8 R.B. Woźniak, U podstaw socjoglobalistyki. Koncepcje i zagrożenia, Szczecin 2009, s. 224.
9 A. Pieniążek, M. Stefaniuk, Socjologia prawa w zarysie, Warszawa 2000; zob. też: R.B. Woź- niak, dz. cyt., s. 224.
10 P. Szukalski, Starzenie się ludności…, s. 106 – 112.
– mezosystem bezpieczeństwa społecznego, czyli bezpieczeństwo lokalne, subre- gionalne, samorządowe organizacje zbiorowego bezpieczeństwa i współpracy;
– makrosystem bezpieczeństwa społecznego oznacza regionalne, narodowe, państwowe bezpieczeństwo od zagrożeń, strachu lub ataku;
– megasystem globalnego bezpieczeństwa społecznego oznacza wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo obywateli i obejmuje szerokie spektrum warto- ści i potrzeb11.
W ramach długookresowego procesu zmiany struktury wieku ludności jako rezultatu kolejnych życiowych przejść można wyodrębnić kilka logicznych etapów.
Etap wyjściowy odznacza się bardzo niskim udziałem seniorów. Dopiero mecha- nizm przejścia demograficznego warunkuje pojawienie się zmian. Kolejne se- kwencje procesu zmian demograficznych powiązane są ze starzeniem się ludności – początkowo powolnym, następnie szybkim wzrostem odsetka seniorów jako kon- sekwencji starzenia się „od dołu piramidy wieku”, dopiero na późniejszym etapie, pod koniec przejścia demograficznego szybkim wzrostem owego odsetka wynikają- cym ze starzenia się „od góry”. Wpływ starzenie się „od dołu piramidy wieku” jest efektem ograniczenia dzietności, osłabianym przez redukcję wysokiej umieralności w pierwszych latach życia. Starzenie się „od góry” wynika z szybkiego ograniczenia umieralności wśród dorosłych, którzy dzięki temu w coraz większym odsetku doży- wają zaawansowanego wieku. Obowiązuje przy tym zasada, iż początkowo redukcji podlega natężenie zgonów wśród dzieci i młodzieży oraz w młodszych grupach wieku dorosłego, dopiero relatywnie niedawno zaczął się obniżać poziom umieral- ności wśród seniorów i osób najstarszych12.
Socjologiczne aspekty wieku starszego
Starzenie się należy do złożonego i wielowymiarowego procesu, który prze- biega zarówno w sferze biologicznej oraz psychicznej, jak i społecznej. Zmiany na poziomie biologicznym prowadzą do znacznych przemian w stanie funkcjonalnym, w aktywności zawodowej oraz w różnych sferach życia społecznego. W wymiarze fizycznym starzeniu towarzyszą przede wszystkim zmiany w wyglądzie, zmniejsze- nie sprawności fizycznej (szczególnie w obrębie narządów zmysłu, a także ruchu) oraz występowanie wielu chorób. Konsekwencje biologiczne mogą wywierać istot- ny wpływ na funkcjonowanie psychiczne osób starszych, wywołując niekiedy lęk, zażenowanie czy wstyd, jak również pojawienie się objawów depresji. Zachodzące zmiany w obrazie własnej osoby mogą powodować trudności w samoakceptacji.
Zaprzestanie aktywności zawodowej i wycofanie się z aktywności społecznej mogą
11 Tamże, s. 224 – 225.
12 P. Szukalski, Trwanie życia osób starszych w Europie na przełomie XX i XXI wieku, „Geronto- logia Polska” 2003, nr 2, s. 55 – 62.
doprowadzić do zawężenia interakcji społecznych i do izolacji społecznej13. Za po- czątek starości na ogół przyjmuje się 60 lub 65 rok życia, często równoznaczny z osiągnięciem wieku emerytalnego, a okres związany z przyjętym umownie wie- kiem starszym obejmuje obecnie ponad 40 lat. „Świat ludzi starszych” – to złożo- na, niejednorodna grupa nie tylko pod względem stanu zdrowia, ale także sytuacji społeczno-ekonomicznej i życiowej, sprawności fizycznej bądź psychicznej, dlatego też okres starości dzieli się na podokresy, wyróżniając starość wczesną (zwaną wie- kiem podeszłym, 60–74 roku życia), późną (75–89 lat) oraz bardzo późną (zwaną długowiecznością, powyżej 90 roku życia). Odmienne uwarunkowania zdrowotne i pozazdrowotne przekładają się na różną jakość życia seniorów w owych jakże zróżnicowanych podokresach wieku starszego14. Postępujący proces demogra- ficznego starzenia się społeczeństw zachodzi także w Polsce: w roku 2000 osoby w wieku 60 lat i więcej stanowiły w naszym kraju 16,7% populacji, w roku 2009 stanowiły 18,8%15, a procesy demograficzne przewidują, że udział osób starszych w strukturze ludności w 2030 osiągnie poziom 22,3%, zaś w 2050 roku aż 35,6%
ogółu populacji. Bardzo wyraźnie powiększy się liczba osób w najstarszych gru- pach wiekowych, ponieważ liczebność grupy wiekowej osób powyżej 85 roku życia rośnie szybciej niż liczebność grup osób starszych zaszeregowanych do młodszych kategorii wiekowych.
Według słownika socjologii i nauk społecznych16, gerontologia (gerontology), to nauka zajmująca się badaniami procesu starzenia, wieku podeszłego i ludzi star- szych. Często traktowana jako gałąź biologii – zajmuje się głównie rolą czynników genetycznych (bada, w jakiej mierze starzenie się jest uwarunkowane wyposaże- niem genetycznym człowieka), zaś zajmująca się społecznymi aspektami starze- nia się – zwana jest często gerontologią społeczną. Ma ona obecnie jako nauka ugruntowaną pozycję. Zainteresowanie procesem starzenia się wzrosło gwałtownie w związku ze zmianami demograficznymi, jakie nastąpiły w XX wieku. Wzrost przeciętnej długości życia i zmniejszenie urodzeń spowodowały, że w rozwiniętych krajach uprzemysłowionych znacznie wzrósł odsetek ludzi starszych (do których zalicza się na ogół ludzi powyżej 65 roku życia). Ponieważ w tej grupie wieku, a szczególnie wśród osób powyżej 75 roku życia, znacznie wzrasta zapotrzebowa- nie na różnego rodzaju świadczenia społeczne (zwłaszcza opiekę zdrowotną, indy- widualną pomoc społeczną i zasiłki wypłacane przez państwo), zjawisko wzrostu liczby ludzi w starszym wieku jest stałym przedmiotem zainteresowania badaczy, polityków i analityków polityki17.
13 B. Tobiasz-Adamczyk, M. Brzyska, Wybrane aspekty socjologiczne wieku starszego, Kraków 2016, s. 1 – 5.
14 Tamże, s. 1 – 5.
15 GUS, Mały rocznik statystyczny Polski, Warszawa 2010; zob. też: B. Tobiasz-Adamczyk, M. Brzyska, dz. cyt., s. 1 – 5.
16 Słownik socjologii i nauk społecznych, PWN, Warszawa 2005, s. 102.
17 Tamże, s. 102.
Sposób przeżywania starości wynika z biegu życia każdego człowieka. To, czy człowiek jest aktywny, czy bierny jest wynikiem przyjętego przez niego planu życia, jak również splotu okoliczności, które dzieją się niezależnie od niego. O tym spo- sobie, w jaki człowiek zachowuje się na co dzień, można mówić jako o stylu życia.
Ogólnie styl życia dzieli się na:
– styl ekspansywny – zorientowany na takie cele i wartości, jak innowacyjne zmiany, rozwój; styl ten przynosi nowe zadania i doświadczenia, daje więcej okazji do rozwoju;
– styl zachowawczy – zorientowany jest na wartości tradycyjne, na stabilizację;
przedstawiciele tego stylu cenią sobie więzi rodzinne, chętnie podtrzymują stosunki z dawnymi kolegami/koleżankami18.
Mówiąc o stylu życia pewnej zbiorowości ludzkiej, można mówić o charaktery- stycznym dla danej zbiorowości sposobie bycia w społeczeństwie. Ów sposób bycia to specyficzny rodzaj codziennych zachowań uczestników określonej zbiorowości, stanowiący o ich położeniu społecznym, umożliwiającym ich społeczną identyfika- cję. Pojęcie stylu życia obejmuje nie tylko zachowania ludzkie, ale i psychofizyczne mechanizmy leżące u podstaw tych zachowań: motywacje, potrzeby, akceptowane wartości. Na całość, jaką stanowi styl życia, składają się także rzeczy, którym ludzie przypisują jakieś znaczenie19.
Ludzie starsi mają z reguły dużo czasu wolnego. Mają wiedzę i doświadcze- nie, mogą jeszcze wiele zrobić dla siebie i dla innych. Teorie starzenia się często mówią o potencjalnych siłach tkwiących w organizmie i psychice, które jednostka zdolna jest uruchomić i się nimi posłużyć. Każdy człowiek, bez względu na wiek, może uczyć się i nauczyć wydobywać i doskonalić owe potencjalne siły. Jedną z ta- kich szans dla ludzi starszych jest wolontariat. Wolontariat to bezpłatne, świadome i dobrowolne działanie na rzecz innych, wykraczające poza więzi rodzinno-kole- żeńsko-przyjacielskie, za które wolontariusz nie otrzymuje zapłaty ani innej formy wynagrodzenia materialnego. Można mówić o wolontaryzmie formalnym, który jest realizowany za pośrednictwem organizacji społecznych i wolontaryzmie niefor- malnym, realizowanym spontanicznie przez jednostkę20.
W krajach Unii Europejskiej promuje się integrację pokoleniową, choćby przez system edukacji do starości i o starości (Niemcy – uniwersytety integracyjne, edu- kacja na wszystkich poziomach dostępna dla ludzi w starszym wieku, Wielka Bry- tania – uniwersytety otwarte, wolontariat, Włochy – edukacja seniorów do profe- sjonalnego przekazu pokoleniowego). Z wielu wzorów warto czerpać, uznając za priorytety takie działania i promocje, jak:
– edukacja do starości, kreowanie samoodpowiedzialności;
18 B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, Podstawy gerontologii społecznej, War- szawa 2006, s. 61 – 62.
19 Tamże, s. 62.
20 Tamże, s. 176 – 177.
– monitoring gerontologiczny (kompensacja zróżnicowanych potrzeb trzecie- go i czwartego pokolenia);
– instytucjonalna kompensacja ograniczeń sprawności i mobilności;
– udział ludzi starszych w życiu społecznym na zasadach niezależności i indy- widualnego wyboru;
– integracja pokoleniowa i środowiskowa;
– promowanie prawa do godnego życia we wszystkich jego fazach;
– kształcenie kadr do profesjonalnych placówek tworzących system opieki (rehabilitacja, geriatria, pielęgniarstwo geriatryczne i środowiskowe, praca socjalna, edukacja ustawiczna i gerontologiczna);
– dostosowywanie struktur instytucjonalnych (opiekuńczych, leczniczych, edukacyjnych) oraz rynku towarów i usług do zmieniających się potrzeb spo- łecznych (ochrona zdrowia, oświata, kultura, wypoczynek, rekreacja, han- del, usługi, media);
– promowanie integracji pokoleniowej, zasad solidaryzmu, wspólnotowości – tworzenie stabilnych struktur państwa obywatelskiego21.
Na świecie, a także w Polsce, przybywa ludzi starszych. Stanowią oni powięk- szającą się część ludności. Prognozy demograficzne zakładają, że w połowie XXI wieku na ziemi będzie zamieszkiwało ponad 9 miliardów ludzi, a co piąty miesz- kaniec będzie miał ukończonych 60 lat. Nasza planeta „siwieje” i jest to proces nieodwracalny i nieunikniony.
Wzrost odsetka ludzi starszych w populacji prognozowany jest we wszystkich krajach, chociaż oczywiście nie wszędzie ów proces przebiega w takim samym tem- pie. Starzenie się ludności – obok kwestii ekologicznych i konieczności zapano- wania nad epidemiami – należy do najważniejszych wyzwań, jakie w najbliższych latach staną przed ludzkością. Nie należy tego traktować jako zagrożenia, ale jako wyzwanie, któremu można sprostać pod warunkiem, że okaże się zrozumienie dla problemów ludzi starszych, dostrzeże konsekwencje starzenia się ludności i zapro- ponuje nowe rozwiązania w funkcjonowaniu naszych społeczeństw22.
Na przebieg procesu starzenia się ludności niekiedy wpływ mają zdarzenia nad- zwyczajne. Owe zdarzenia to kryzysy społeczne (przełomy dotykające zbiorowości zamieszkujące dany obszar) o charakterze politycznym (wojny), ekonomicznym (dekoniunktura gospodarcza) i normatywnym (zmiany mentalne), które determi- nują, z jednej strony, skłonność do zawierania związków małżeńskich i posiadania potomstwa, z drugiej strony – poprzez dostępność dobrej jakości wyżywienia, opa- łu i środków higieny – stan zdrowia i częstość zgonów ludności23.
21 Bezpieczeństwo socjalne, [red.] L. Frąckiewicz, Katowice 2003, s. 170 – 171.
22 B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, dz. cyt., s. 11.
23 P. Szukalski, Starzenie się ludności…, s. 106 – 112.
Różnorodność ról społecznych osób starszych
Mówiąc o rolach społecznych, odnosimy się więc do oczekiwanego zachowa- nia; niezmiennie zajmujemy się jednostką skonfrontowaną ze stworzonymi poza nią wymogami lub społeczeństwem konfrontującym z nimi jednostkę. Do zapośred- niczenia jednostki i społeczeństwa nie dochodzi przez samo działanie czy nawet przez jego utrwalenie w stosunkach społecznych; dochodzi do niego tylko w aktyw- nym zetknięciu się jednostki ze społecznie określonymi wzorami działania24.
Przechodzenie od określonej roli społecznej do innej jest jednym z zasadni- czych elementów funkcjonowania człowieka w grupach społecznych, zachowania jednostek są bowiem regulowane przez normy społeczne związane z określonymi rolami. Osoby starsze – po pewnych modyfikacjach – kontynuują część ról spo- łecznych z wcześniejszych faz cyklu życiowego; część ról zanika, ale pojawiają się też nowe. Badania społecznego uczestnictwa ludzi starszych mogą być podstawą do sporządzenia podstawowego katalogu najczęściej realizowanych przez nich ról społecznych. Katalog taki może być punktem wyjścia do zróżnicowanych opisów struktury i treści społecznego uczestnictwa starszych kobiet i mężczyzn, mieszkań- ców miast i wsi, osób tak w początkowej, jak i w zaawansowanej fazie życia, osób należących do różnych środowisk społecznych25.
Do najważniejszych ról społecznych ludzi starszych można zaliczyć:
1) rola rodzinna (małżonek, rodzic, dziadek – babcia i coraz częściej – opie- kun sędziwych rodziców);
2) rola zawodowa;
3) rola uczestnika grupy towarzyskiej (najczęściej rówieśniczej);
4) rola członka wspólnoty lokalnej;
5) rola obywatela;
6) rola członka wspólnoty religijnej;
7) rola użytkownika czasu wolnego.
Znaczna część osób starszych, osiągając wiek emerytalny, nie decyduje się na przerwanie pracy i kontynuuje swoją rolę zawodową w sposób podobny do do- tychczasowego. Tak wygląda sytuacja w wypadku rolników indywidualnych oraz pracowników nauki, twórców i osób wykonujących wolne zawody. Inny wariant re- alizowania roli zawodowej można zaobserwować, gdy osoby starsze dalej pracują, wykonując dotychczasowe obowiązki, ale w skróconym czasie pracy. Często zdarza się tak, że będąc już na emeryturze, ludzie podejmują nowe obowiązki zawodowe – wykonując prace poniżej posiadanych kwalifikacji. Jednak większość osób w wieku emerytalnym jest nieaktywna zawodowo26.
24 Socjologia. Lektury, [red.] P. Sztompa, M. Kucia, Kraków 2007, s. 312.
25 B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, dz. cyt., s. 55 – 56.
26 Tamże, s. 56.
Zaprzestanie lub wyraźne ograniczenie pracy zawodowej wymaga – w związku ze zwiększeniem czasu wolnego – reorganizacji innych ról społecznych. Jest to waż- na powinność życiowa początkowej fazy starości. Modyfikacje dotyczą różnych ról, ale najbardziej uwidaczniają się w realizacji ról rodzinnych i roli użytkownika cza- su wolnego. Szczególnie istotne zmiany można zaobserwować w życiu rodzinnym mężczyzn, u których wzrasta aktywność w gospodarstwie domowym oraz więcej czasu poświęcają wnukom. Osoby starsze są już najczęściej babciami i dziadkami, wówczas więcej czasu mogą poświęcić wnukom.
Duże znaczenie dla jakości życia osób starszych ma realizacja tych ról spo- łecznych, które są podejmowane w czasie wolnym od obowiązków rodzinnych, do- mowych i zawodowych: roli sąsiedzkiej i towarzyskiej, członka wspólnoty religijnej oraz użytkownika czasu wolnego. Kontakty towarzyskie są źródłem przyjemności i poczucia uczestnictwa w grupie, ale mają również znaczenie praktyczne; stają się okazją do wymiany drobnych przysług, rad i informacji. Realizacja ról sąsiedz- kiej i towarzyskiej bywa najbardziej intensywna w pierwszym okresie po przejściu na emeryturę. Szczególnie kultywują je mężczyźni, osoby stosunkowo dobrze wy- kształcone, żyjące samotnie i raczej młode. Po przejściu na emeryturę najszybciej słabną kontakty z grupami towarzyskimi składającymi się z dawnych współpracow- ników27.
Rola członka wspólnoty religijnej ma w istocie wymiar duchowy, ale również społeczny. Religijność wykształca stosunek do własnej starości i do śmierci. Wiąże się z nią system wartości, do których człowiek odwołuje się, oceniając własne życie i innych. Udział we wspólnocie religijnej daje także poczucie przynależności do szerszego kręgu osób o podobnych potrzebach duchowych i podobnym spojrzeniu na ważne ludzkie sprawy. W wymiarze społecznym rola członka wspólnoty religij- nej jest związana z uczestnictwem w indywidualnych i zbiorowych praktykach reli- gijnych, z obchodzeniem świąt religijnych zgodnie z przyjętymi rytuałami i zwycza- jami. Jest to sprzyjające w kontaktach społecznych i wywiera wpływ na tworzenie grup samopomocowych członków wspólnot wyznaniowych.
Rola użytkownika czasu wolnego jest do pewnego stopnia autonomiczną, sa- moistną rolą społeczną, do pewnego zaś – jest silnie związana z rolami rodzinnymi, sąsiedzkimi oraz towarzyskimi. Uczestnictwo w kulturze czy wypoczynek należą do składowych owych ról społecznych. Rolę użytkownika czasu wolnego – dokonu- jąc pewnego uproszczenia – można byłoby sprowadzić do uczestnictwa w kulturze i innych formach wypoczynku. Uczestnictwo w kulturze osób starszych – podob- nie jak osób młodszych – charakteryzuje przewaga domowych form „konsumpcji kulturalnej”. Czas wolny w znacznej mierze przeznaczany jest na oglądanie tele- wizji, słuchanie radia (towarzyszy to zazwyczaj wykonywaniu innych czynności) oraz czytanie prasy, w mniejszym natężeniu czytanie książek. Do ulubionych form
27 Tamże, s. 56 – 57.
wczasowania w wieku starszym zaliczyć można: spacery, praca na działce, w ogro- dzie przydomowym, spotkania w gronie przyjaciół i znajomych28.
Role obywatela i członka wspólnoty lokalnej są ze sobą ściśle związane. Reali- zacja ich objawia się poprzez różne formy uczestnictwa w życiu społecznym i po- litycznym. W naszym kraju liczba osób starszych zaangażowanych w działalność organizacji świeckich nie jest wysoka. Należy zaznaczyć, iż stopień zaangażowania osób starszych w sprawy społeczności lokalnych jest stosunkowo mały. Ludzie star- si należą natomiast do zdyscyplinowanych wyborców – licznie uczestniczą w głoso- waniach i w referendach.
Wybrane formy aktywności ludzi starszych w czasie wolnym:
– oglądanie telewizji – 84%;
– słuchanie radia – 61%;
– czytanie gazet – 56%;
– spacery – 52%;
– prace w ogródku – 39%;
– prace ręczne, rękodzieło – 13%;
– podróże, turystyka – 5%;
– sport – 5%;
– działalność społeczna – 4%;
– działalność w parafii – 3%;
– spotkania w klubie seniora – 3%;
– kino, teatr, koncert – 3%;
– spotkania w restauracji – 1%;
– uprawianie malarstwa, muzykowanie – 1%29.
Starzenie się ludności pociąga za sobą także zmianę relacji międzypokolenio- wych, tak w społeczeństwie, jak i w jego podstawowej jednostce – rodzinie. W ra- mach społeczeństwa pojawia się, z jednej strony, „nowa waloryzacja” seniorów (dowartościowywanie tej grupy ludności jako wyborców, czy zasobnych konsumen- tów) oraz zachęcanie do wzrostu „społecznej produktywności” tej grupy wieko- wej (partycypacja w życiu politycznym, kulturalnym, wolontariacie, przedłużanie okresu aktywności zawodowej). Z drugiej strony, mamy do czynienia z rozprze- strzenianiem się ideologii „ageizmu” (dyskryminacji ze względu na wiek) bazu- jącej na wzroście obciążeń podatkowych jako konsekwencji wzrostu liczby osób starszych, kulcie młodości i niedostosowaniu wielu seniorów do szybkiego tempa zmian technologicznych, jakim podlega współczesne społeczeństwo, postrzeganiu pracujących ludzi starych jako „zabierających” stanowiska pracy bezrobotnej mło- dzieży. W rodzinie także zmienia się pozycja seniorów – wzrasta waga międzypo-
28 Tamże, s. 57.
29 M. Halicka, J. Halicki, Integracja społeczna i aktywność ludzi starszych, [w:] Polska starość, [red.] B. Synak, Gdańsk 2002, s. 206; zob. też: B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, dz. cyt., s. 58.
koleniowej więzi emocjonalnej i prywatnych transferów intergeneracyjnych (dary rzeczowe i finansowe, użyczanie mieszkania, wzajemna opieka, świadczenie róż- norodnych usług), natomiast zasada „intymności na dystans” (tj. oddzielnego za- mieszkiwania dorosłych przedstawicieli różnych generacji) zmniejsza współzależ- ność. W przyszłości coraz większą wagę dla relacji rodzinnych i poza nią mieć będą zauważalne obecnie tendencje w zakresie formowania związków (upowszechnienie się życia w samotności), bezdzietności i małodzietności oraz rozwodów. W ich re- zultacie demograficzny wymiar rodziny ulegnie „erozji”, co w efekcie doprowadzi do zmniejszenia prawdopodobieństwa posiadania opiekuna rodzinnego i zwiększy obciążenie takich opiekunów. Zmiany takie spowodują konieczność w dalszej per- spektywie przeformułowania polityki społecznej i gospodarczej, jak również syste- mu ochrony zdrowia i usług opiekuńczych30.
Bezpieczeństwo osób starszych
Starzenie się jest dla każdego człowieka wyzwaniem. Nie każdy potrafi lub może prawidłowo przystosować się do starości. Badacze zajmujący się owym za- gadnieniem proponują różne typologie postaw własnej starości. Amerykańska psy- cholog S. Reichard31 wyróżnia, na przykład, pięć różnych sposobów rozwiązywania problemów starości i związanych z nimi postaw: konstruktywną, obronną, zależno- ści, wrogości i wrogości skierowanej na samego siebie.
Postawę konstruktywną prezentują ludzie wewnętrznie zintegrowani, cieszący się życiem, tolerancyjni, pełni humoru, obiektywnie oceniający siebie i swoje osią- gnięcia, optymistycznie zorientowani ku przyszłości.
Postawę obronną przyjmują ludzie przesadnie opanowani, zaabsorbowani aktywnością zawodową, obawiający się bierności na emeryturze. Są aktywni, ale i oportunistyczni; bardziej zajęci są tym, co ich otacza, niż życiem wewnętrznym.
Czują zazdrość wobec młodych i wykazują lekkie znerwicowanie32.
Postawa zależności cechuje ludzi wykazujących pewne formy bierności i za- leżności od innych, ale nieźle zintegrowanych wewnętrznie; nie należą do ludzi ambitnych, są domatorami; charakteryzuje ich oportunizm, podejrzliwość wobec nowości i bierna tolerancja.
Postawę wrogości przyjmują ludzie, którzy są skłonni do przypisywania in- nym winy za własne błędy. Są agresywni, podejrzliwi, skłonni do konfliktów. Nie akceptują starości i dostrzegają w niej same wady. Są pesymistami, cierpią na stany lękowe i depresje. Wobec młodych odczuwają zazdrość.
30 P. Szukalski, Starzenie się ludności…, s. 106 – 112.
31 D.B. Bromley, Psychologia starzenia się, Warszawa 1969, s. 132 – 139.
32 B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, dz. cyt., s. 59.
Postawa wrogości wobec samego siebie polega na niechętnym stosunku do własnego życia, pasywności, braku inicjatywy, pesymizmie. Ludzie tacy są podatni na depresje, uważają się za ofiary złego losu. Są życiowo bierni, czują się niepo- trzebni i osamotnieni. Nie obawiają się śmierci33.
Hasło „marginalizacja ludzi starych” wywołuje obecnie dużo kontrowersji, co wydaje się uzasadnione na tle wszechobecnej biedy ludzi młodych, dzieci, osób w wieku mobilnym spychanych bezrobociem w ubóstwo, ale marginalizacja ludzi starszych ma inne źródła i przejawy, niż ludzi młodych, potencjalnie zdolnych do działania. Trudniej też ją identyfikować, jako że nie jest ani agresywna, ani uciążli- wa dla środowiska, ani też specjalnie widoczna. Czytelnym sygnałem jej występo- wania jest nieobecność w życiu publicznym, w skomercjalizowanych placówkach kultury, ośrodkach wypoczynkowych, w biurach turystycznych, teatrach, kawiar- niach, restauracjach, mediach, w prywatnych klinikach i przychodniach zdrowia.
Ograniczona przestrzeń socjalna zawęża potencjalne obszary przestrzeni życiowej stymulując udomowiony styl życia i systematyczną redukcję potrzeb34.
Izolacja, czy to z wyboru czy z konieczności, powoduje zagrożenie marginali- zacją, a jeżeli nieprzerwanie trwa latami i ustawicznie się pogłębia, zawsze prowa- dzi do wyłączenia ze struktur społecznych, a nierzadko stygmatyzuje wykluczenie35. Według E. Tarkowskiej, bieda ludzi starszych nierzadko wynika z wykorzysty- wania ich przez pozostałych członków rodziny, pozbawiania dochodów, zmuszania do finansowania wydatków w wieloosobowych gospodarstwach. Inna jest też bieda ludzi starszych na wsi, gdzie często ich świadczenia stanowią jedyne stałe źródło utrzymania dla całej rodziny oraz niezależnie od stanu zdrowia i poziomu sprawno- ści pracują oni w gospodarstwie, a inna w mieście, gdzie samotni i niepełnospraw- ni, o niskich dochodach zmuszani są do bardzo oszczędnego życia, nierzadko do rezygnacji z zakupu leków, ubrań, żywności36.
Bezpieczeństwo osób starszych może podlegać zagrożeniu. Zagrożenie to może wypływać z następujących źródeł. Oto kilka przykładów. Osoby podające się za pracownika administracji, ZUS-u, pracownika opieki społecznej, funkcjonariu- sza policji, czy nawet kogoś z rodziny wykorzystują bezradność i samotność, szcze- gólnie osób starszych. Aby uniknąć sytuacji, w której osoby starsze mogą stać się ofiarami bezdusznych przestępców, stołeczni policjanci przypominają kilka podsta- wowych zasad bezpieczeństwa37.
33 Tamże, s. 59.
34 Polska starość, [red.] B. Synak, Gdańsk 2002. Ogólnopolskie badania gerontologiczne z 2000 r. wskazują, iż przestrzeń życiowa ludzi starszych z reguły ogranicza się do domu, oglądania telewizji, kościoła.
35 Bezpieczeństwo socjalne, dz. cyt., s. 162.
36 E. Tarkowska, Zróżnicowanie polskiej biedy w świetle badań jakościowych, „Problemy Polityki Społecznej. Studia i dyskusje” 2002, nr 4, s. 129.
37 Materiały Komendy Stołecznej Policji, Warszawa 2016, s. 1 – 2.
Sprawcy przestępstw dokonywanych na osobach starszych działają w róż- norodny sposób i za pomocą różnych metod, wykorzystując najczęściej zaufanie i „dobre serce” tych ludzi. Bardzo często oszuści pukają do drzwi pod różnymi pretekstami, np. z prośbą o wodę czy coś do jedzenia, oferując sprzedaż artyku- łów przemysłowych bądź też podając się za osoby urzędowe, np. listonosza, siostrę PCK, hydraulika lub przedstawiciela fundacji czy stowarzyszenia, pogotowia ra- tunkowego. Po podstępnym wejściu do mieszkania, wykorzystując nawet chwilową nieuwagę, okradają domowników:
– Fałszywy wnuczek, siostrzeniec, krewny – jest bardzo często popełnianym przestępstwem, którego ofiarami padają ludzie starsi. To czyn polegający na wyłudzeniu pieniędzy przez osoby podające się za członków rodziny lub bli- skich znajomych, pod pretekstem pilnej życiowej potrzeby. Sprawcy dzwonią na telefon domowy przedstawiając się jako wnuk, wnuczka, siostrzeniec lub siostrzenica (głos w telefonie jest zniekształcony i starsi ludzie często myślą, iż dzwonią faktycznie osoby z rodziny), prosząc o pożyczkę na zakup jakiejś rzeczy w bardzo atrakcyjnej cenie. Najczęściej od razu informują „babcię”
lub „dziadka”, że nie będą mogli przyjechać po pieniądze i w związku z tym pieniądze odbierze znajomy lub kolega. Po pewnym czasie znajomy „wnucz- ka” zjawia się w mieszkaniu ofiary po pożyczkę pieniężną.
– Prośba o szklankę wody – ta metoda działania polega na tym, że sprawcy pukają do mieszkania, przykładowo prosząc o coś do picia i informując, że zmarł im ojciec, a matka przebywa szpitalu. Starsze osoby, okazując swoje dobre serce, bez zastanowienia wpuszczają ich, przygotowują posiłek, a w tym czasie złodzieje okradają mieszkanie.
– Fałszywy pracownik OPS, ZUS. Szczególną ostrożność należy również za- chować w stosunku do osób podających się za urzędników i przedstawicieli różnych instytucji. Często oszuści „podszywając się” za pracowników opie- ki społecznej, urzędu skarbowego czy ZUS-u mogą twierdzić, że ich wizyta spowodowana jest wypłatą dodatkowego świadczenia pieniężnego lub mate- rialnego, przyznaniem większej emerytury lub renty czy zwrotem podatku dochodowego, a w celu uzyskania tych pieniędzy oraz świadczeń konieczne jest wniesienie opłaty manipulacyjnej lub przekazanie pieniędzy na zakup znaczków skarbowych. Takie działanie sprawcy ma na celu wskazanie miej- sca, gdzie przechowujemy pieniądze. Następnie złodziej prosi o podanie np.
szklanki wody, a w tym czasie kradnie oszczędności lub cenne przedmioty znajdujące się w mieszkaniu. Podobne metody działania mogą być wyko- rzystane przez domokrążców oferujących do sprzedaży tanie towary, osoby przynoszące wiadomość o wygranej w konkursach lub loteriach, czy też oso- by innej narodowości proszące o jałmużnę.
– Fałszywy policjant. Oszuści mogą także podszywać się pod funkcjonariuszy policji lub straży miejskiej, informując np., że ktoś z rodziny nie ma pienię-
dzy, aby zapłacić za mandat lub że ktoś z bliskich popełnił przestępstwo lub wykroczenie. Jednocześnie sugerują, iż sprawę można załatwić polubownie poza „granicami prawa”. Chęć udzielenia pomocy bliskim powoduje, że oso- by starsze płacą za tę wymyśloną usługę znaczne sumy pieniędzy.
Zakończenie
Przestrzeń życiowa ludzi starszych jest ograniczona przez wąską przestrzeń socjalną, a za organizowanie obydwu nadal odpowiada głównie państwo. Wzorując się na Unii Europejskiej, rola państwa zostanie zredukowana do sprawnie funkcjo- nującego systemu zabezpieczenia społecznego. Wówczas bezpieczeństwo socjal- ne najstarszych członków społeczeństwa zależeć będzie od ich własnych, szeroko zindywidualizowanych, jednostkowych wyborów i od stopnia internalizacji zasa- dy wspólnotowości oraz solidaryzmu społecznego. Największa odpowiedzialność za realizację owego procesu, za utrwalanie przyszłego modelu kreowania starości i konsumowania trzeciej odsłony życia będzie spoczywać nie na państwie, lecz na strukturach lokalnych i ich środowiskach38.
Współczesne czasy kreują społeczeństwo mocne, zdrowe, młode, piękne, przy- gotowane do coraz szybszych zmian, w których osoby starsze czują się dyskrymi- nowane, a ich potrzeby nie są brane pod uwagę. Starość jest naturalnym procesem i etapem życia człowieka niosącym jednak wiele problemów. Dzisiejszy senior ma poczucie nieużyteczności, boryka się z osamotnieniem spowodowanym rozluźnie- niem więzi rodzinnych, ma problemy zdrowotne oraz jest zagubiony i wykazuje bezradność wobec skomplikowanej rzeczywistości. Szereg problemów ludzi star- szych wymaga zmian systemowych. Istnieje wiele sfer, gdzie owe zmiany mogą być wprowadzane z inicjatywy władz lokalnych i organizacji pozarządowych39.
„Działając, człowiek wybiera jakieś dobro, które dla tego działania jest celem.
Człowiek zasadniczo dąży do korzyści własnej i korzyści grupy, do której należy.
Ostatecznie korzyść osobista czy kolektywna jest celem jego działania40”.
38 Bezpieczeństwo socjalne..., s. 171.
39 „Biuletyn Osób Starszych i Niepełnosprawnych, III wiek” 2015, nr 2, Uniwersytet Trzecie- go Wieku, Działdowo, s. 8.
40 Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Kraków 2005, s. 42 – 43.
Literatura
Bezpieczeństwo socjalne, [red.] L. Frąckiewicz, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 2003.
Biuletyn osób starszych i niepełnosprawnych, III wiek, „Uniwersytet Trzeciego Wieku” 2015, nr 2.
Bromley D.B., Psychologia starzenia się, PWN, Warszawa 1969.
Franciszek, Adhortacja apostolska Evangelii Gaudium. O głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym świecie, Kraków 2014.
Gierszewski J., Bezpieczeństwo społeczne. Studium z zakresu teorii bezpieczeństwa narodowego, Wydawnictwo „Difin”, Warszawa 2013.
GUS, Mały rocznik statystyczny Polski, Warszawa 2010.
Halicka M., Halicki J., Integracja społeczna i aktywność ludzi starszych, [w:] Polska starość, [red.]
B. Synak, UG, Gdańsk 2002.
Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 2005.
Leksykon polityki społecznej, [red.] B. Rysz-Kowalczyk, Warszawa 2002.
Materiały Komendy Stołecznej Policji, Warszawa 2016.
Pieniążek A., Stefaniuk M., Socjologia prawa w zarysie, Zakamycze, Warszawa 2000.
Polska starość, [red.] B. Synak, UG, Gdańsk 2002.
Słownik socjologii i nauk społecznych, PWN, Warszawa 2005.
Socjologia. Lektury, [red.] P. Sztompka, M. Kucia, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 2007.
Supińska J., Wartości i zasady polityki społecznej, [w:] Polityka społeczna, [red.] G. Firlit-Feszak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
Szatur-Jaworska B., Błędowski P., Dzięgielewska M., Podstawy gerontologii społecznej, Aspra, Warszawa 2006.
Szukalski P., Trwanie życia osób starszych w Europie na przełomie XX i XXI wieku, „Gerontologia Polska” 2003, nr 2.
Szukalski P., Starzenie się ludności – wyzwanie XXI wieku, [w:] Nasze starzejące się społeczeństwo.
Nadzieje i zagrożenia, [red.] J.T. Kowaleski, P. Szukalski, UŁ, Łódź 2004.
Tarkowska E., Zróżnicowanie polskiej biedy w świetle badań jakościowych, „Problemy Polityki Spo- łecznej. Studia i dyskusje” 2002, nr 4.
Tobiasz-Adamczyk B., Brzyska M., Wybrane aspekty socjologiczne wieku starszego, Kraków 2016.
Trafiałek E., Wybrane problemy bezpieczeństwa socjalnego ludzi starych, [w:] Bezpieczeństwo so- cjalne, [red.] L. Frąckiewicz, Akademia Ekonomiczna, Katowice 2003.
Woźniak R.B., U podstaw socjoglobalistyki. Koncepcje i zagrożenia, Wydawnictwo „Kadruk”, Szczecin 2009.
SELECT ASPECTS OF SENIOR CITIZENS’
SOCIAL SECURITY
Summary: The submitted paper examines the social security of senior citizens. Social security is located in the sphere of public action and therefore needs guidelines, represented by values and principles. The evaluating parties are social groups and units. A central issue of our study is the pointing out of the sociological aspect of advanced age. The ageing process is of complex and multidimensional nature, encompassing biological, mental and sociological areas. Of immense importance lies in the multifarious social functions of elderly people. Talking about social roles we refer to expected behavior: we constantly deal with the individual that has to meet with out- ward expectations or a society that expects a particular role behavior from the individual. The central issue of this article is the security and safety of senior citizens. Growing older is a chal- lenge for all of us. Not everybody will accept old age easily or like getting accustomed to it.
Key words: social security, sociological aspects of old age, social roles of senior citizens, safety of senior citizens.
