oraz rolą mitochondriów w przebiegu cho- roby i regeneracji tkanek. Prowadzone są także teoretyczne i doświadczalne anali- zy związków między sekwencją, struktu- rą i funkcją biomakrocząsteczek, głównie białek i RNA. Pracownia jest także otwarta dla innych użytkowników akademickich, którzy chcieliby przeprowadzić badania w oparciu o model danio.
W publikacji zostały wykorzystane zdjęcia autorstwa mgr. Michała Bazały z Między- narodowego Instytutu Biologii Molekular- nej i Komórkowej w Warszawie (ryc. 1, 2, 3).
Piśmiennictwo
1. Howe K., Clark M.D., Torroja C.F., Torrance J., Berthelot C., Muffato M., Collins J.E., Humphray S., McLaren K., Matthews L., McLaren S., Sealy I., Caccamo M., Chur- cher C., Scott C., Barrett J.C., Koch R., Rauch G.J., Whi- te S., Chow W., Kilian B., Quintais L.T., Guerra-Assunção J.A., Zhou Y., Gu Y., Yen J., Vogel J.H., Eyre T., Redmond
S., Banerjee R., Chi J., Fu B., Langley E., Maguire S.F., La- ird G.K., Lloyd D., Kenyon E., Donaldson S., Sehra H., Al- meida-King J., Loveland J., Trevanion S., Jones M., Qu- ail M., Willey D., Hunt A., Burton J., Sims S., McLay K., Plumb B., Davis J., Clee C., Oliver K., Clark R., Riddle C., Elliot D., Threadgold G., Harden G., Ware D., Mortimo- re B., Kerry G., Heath P., Phillimore B., Tracey A., Cor- by N., Dunn M., Johnson C., Wood J., Clark S., Pelan S., Griffiths G., Smith M., Glithero R., Howden P., Barker N., Stevens C., Harley J., Holt K., Panagiotidis G., Lovell J., Beasley H., Henderson C., Gordon D., Auger K., Wri- ght D., Collins J., Raisen C., Dyer L., Leung K., Robert- son L., Ambridge K., Leongamornlert D., McGuire S., Gilderthorp R., Griffiths C., Manthravadi D., Nichol S., Barker G., Whitehead S., Kay M., Brown J., Murnane C., Gray E., Humphries M., Sycamore N., Barker D., Saun- ders D., Wallis J., Babbage A., Hammond S., Mashreghi- -Mohammadi M., Barr L., Martin S., Wray P., Ellington A., Matthews N., Ellwood M., Woodmansey R., Clark G., Cooper J., Tromans A., Grafham D., Skuce C., Pandian R., Andrews R., Harrison E., Kimberley A., Garnett J., Fosker N., Hall R., Garner P., Kelly D., Bird C., Palmer S., Gehring I., Berger A., Dooley C.M., Ersan-Ürün Z., Eser C., Geiger H., Geisler M., Karotki L., Kirn A., Konantz J., Konantz M., Oberländer M., Rudolph-Geiger S., Teucke M., Osoegawa K., Zhu B., Rapp A., Widaa S., Langford C., Yang F., Carter N.P., Harrow J., Ning Z., Herrero J., Sear- le S.M., Enright A., Geisler R., Plasterk R.H., Lee C., We- sterfield M., de Jong P.J., Zon L.I., Postlethwait J.H., Nüs- slein-Volhard C., Hubbard T.J., Roest Crollius H., Rogers
J., Stemple D.L., Begum S., Lloyd C., Lanz C., Raddatz G., Schuster S.C: The zebrafish reference genome sequence and its relationship to the human genome. Nature 2013, 496, 498–503.
2. Dooley K., Zon L.: Zebrafish: a model system for the study of human disease. Curr Opin Genet Dev. 2000, 10, 252–256.
3. Westerfield, M.: The Zebrafish Book. 5th ed., A guide for the laboratory use of zebrafish (Danio rerio), Eugene, Uni- versity of Oregon Press 2007.
4. Kent, J.M. Spitsbergen, J.M. Matthews, J.W. Fournie, K.N.
Murray, Westerfield M.: ZIRC Health Services Zebrafish Disease Manual: Diseases of Zebrafish in Research Faci- lities. Zebrafish International Resource Center, 2012, pu- blikacja online.
5. Murray K.N., Dreska M., Nasiadka A., Rinnie M., Mat- thews J.M., Carmichael C., Bauer J., Varga Z.H., Wester- field M.: Transmission, diagnostics and recommenda- tion for control of Pseudoloma neurophilia in laboratory zebrafish (Danio rerio) facilities. Comparative Medicine 2011, 61, 322–329.
6. Readman.D., Owen S.F., Murrell J.C., Knowles T.G.: Do Fish Perceive Anaesthetics as Aversive? PLoS One. 2013, 8, e73773.
Lek. wet. Piotr Jan Korzeniowski, e-mail: pkorzeniowski@iimcb.gov.pl
Z
aburzenia behawioru stanowią jeden z głównych wskaźników oceny do- brostanu zwierząt. Powstają one najczę- ściej w następstwie ograniczenia możli- wości przejawiania naturalnych zachowańcharakterystycznych dla określonego ga- tunku zwierząt. U drobiu, szczególnie utrzymywanego w intensywnych syste- mach chowu przy nadmiernym zagęszcze- niu, patologie behawioralne określane tak- że jako stereotypie, stanowią istotny pro- blem zdrowotny i ekonomiczny.
Do patologii behawioralnych występu- jących u drobiu należy zaliczyć wydzioby- wanie piór (pterofagia), polegające na wza- jemnym wydziobywaniu upierzenia przez ptaki, oraz postać bardziej zaawansowaną, określaną jako kanibalizm, manifestują- cy się wydziobywaniem fragmentów cia- ła (odsłonięta skóra, palce, stek, grzebień, dzwonki i u indyków korale). Straty w świa- towej produkcji drobiarskiej powstałe na skutek kanibalizmu kształtują się na po- ziomie 10%, osiągając w skrajnych przy- padkach wartości 40%, i związane są one głównie z uszkodzeniami piór, zwiększo- nym zużyciem paszy oraz, w przypadku kur niosek, znacznym spadkiem nieśności (1, 2). Według Appleby i Hughes (3) pte- rofagia może przebiegać w postaci łagod- nej, polegającej na wydziobywaniu jedynie
końcówek piór oraz niszczeniu ich struk- tury, bądź ostrej, charakteryzującej się wy- dziobaniem całych piór, co jest naturalnym wyrazem dominacji w stosunku do osob- ników stojących niżej w drabinie hierar- chicznej stada.
Wydziobywanie piór występuje u drobiu zarówno w chowie ekstensywnym, szcze- gólnie pod koniec pierwszego okresu nie- śności, oraz w chowie intensywnym, na każdym etapie produkcji, niezależnie od wieku ptaków. Nasilenie objawów obser- wuje się w okresie opierzania, to jest około 3–5 tyg. życia. Zaburzenie dotyczy ptaków w chowie klatkowym, utrzymywanych na ściółce oraz w systemie chowu wolnowy- biegowego. Ptaki wydziobują zarówno pió- ra rosnące, jak też zupełnie wykształcone, zwłaszcza z miejsc częściowo już pozba- wionych upierzenia. Pióra najczęściej wy- dziobywane są z okolicy krzyżowej, ogona, oraz klatki piersiowej (4). W konsekwencji u osobników młodych nie dochodzi do peł- nego wykształcenia upierzenia, natomiast u ptaków starszych powstają miejsca cał- kowicie pozbawione piór. Wydziobywaniu
Pterofagia oraz kanibalizm jako następstwa
obniżonego poziomu dobrostanu u drobiu
Renata Urban-Chmiel
z Zakładu Prewencji Weterynaryjnej i Chorób Ptaków Instytutu Biologicznych Podstaw Chorób Zwierząt Wydziału Medycyny Weterynaryjnej w Lublinie
Feather pecking and cannibalism – the consequences of reduced welfare in poultry Urban-Chmiel R., Sub-Department of Veterinary Prevention and Avian Diseases, Faculty of Veterinary Medicine, University of Life Sciences in Lublin This article aims at the presentation of destructive be- havior identified in poultry under intensive produc- tion. Behavior disorders which are developing as a re- sult of reduced ability to manifest normal behavior are the main indicators of reduced animal welfare. In poultry, especially under intensive farming systems, behavioral pathologies, also called stereotypies, are important health and economic problem. Cannibalism caused at least 10% losses in poultry production at the global level. In extreme cases it may reach 40%.
These losses result from decreased eggs production, increased use of feed and severe feathers damage.
Pathologic behavior is associated with genetic pre- dispositions, environmental factors and housing sys- tem. Stereotypies associated with cannibalism lead to growing number of aggressive birds in the flock, different health status with increasing cases of par- asitic diseases. To prevent all these abnormal and aggressive behaviors, birds have to be appropriately nourished and housed under conditions that allow them express normal behavior patterns.
Keywords: cannibalism, feather pecking, poultry, welfare.
Prace poglądowe
756 Życie Weterynaryjne • 2014 • 89(9)
piór poza bolesnością często towarzyszy krwawienie, a pozbawiona upierzenia oko- lica ciała jest bardziej narażona na urazy zewnętrzne oraz utratę ciepła, szczegól- nie zimą (3, 5).
Kanibalizm u drobiu stanowi istotny problem ekonomiczny w wielkostadnej produkcji drobiarskiej. Problem kaniba- lizmu dotyczy nawet stad bardzo dobrze zarządzanych, we wszystkich systemach utrzymania drobiu. Może wystąpić zarów- no u kur, kaczek, indyków, przepiórek i ba- żantów, w każdym wieku wśród wszystkich ras, odmian i płci, a także typu użytkowa- nia. Zachowania tego typu pojawiają się np.
w przypadku stresu stłoczenia i są przeja- wem agresji ptaków wobec siebie. Zdaniem Scheideler i Shields (6) oraz Choct i Har- tini (7) kanibalizm jest zachowaniem wy- uczonym, co oznacza, że po jego wystąpie- niu u pojedynczych osobników, może roz- przestrzeniać się w całym stadzie.
Na wzrost częstotliwości zachowań związanych z kanibalizmem mają wpływ:
– predyspozycje genetyczne (rasa, płeć, pochodzenie);
– czynniki środowiskowe związane z ro- dzajem pożywienia, systemem odcho- wu, nadmiernym zagęszczeniem;
– środowisko hodowlane;
– barwa upierzenia;
– obecność w stadzie osobników agre- sywnych, zróżnicowanych wagowo oraz chorych;
– pasożyty zewnętrzne i wewnętrzne (8, 9, 10, 11).
Sugeruje się, że występowanie kaniba- lizmu ma bezpośredni związek z występo- waniem genu PMEL17 QTL, tzw. dominu- jącego białego, odpowiedzialnego za biały kolor upierzenia np. u kur rasy white le- ghorn. Osobniki heterozygotyczne, rece- sywne, u których barwa upierzenia jest zróżnicowana, są bardziej narażone na wy- dziobywanie piór w porównaniu do osob- ników homozygotycznych, dominujących (12, 13). Potwierdzono również wysoką ko- relację pomiędzy wiekiem ptaków a wiel- kością indeksu dziedziczenia (h2). Zgod- nie z badaniami indeks dziedziczenia wzra- sta wraz z wiekiem kur, u młodych poniżej 20 tygodnia życia waha się w granicach od 0,05 do 0,015, natomiast u starszych, po- wyżej 27 tygodnia życia, kształtuje się na poziomie od 0,15 do 0,65 (14). Potwierdza- ją to również badania (15), w których dla ptaków w wieku 6, 38 i 69 tygodni indeksy te wynosiły odpowiednio 0,05, 0,14 i 0,38.
W innych badaniach prowadzonych u kur niosek utrzymywanych w systemach bez- klatkowych (16) stwierdzono, że indeks dziedziczenia w zależności od częstotli- wości dziobania piór był wyższy u kur nio- sek w wieku 5 tyg. i wynosił od 0,2 do 0,49, natomiast u ptaków w wieku 29 i 30 tyg.
kształtował się na poziomie od 0,1 do 0,2.
W przypadku oceny zależności systemu utrzymania i jednoczesnego występowa- nia pterofagii i kanibalizmu wartości h2, podobnie jak we wcześniejszych bada- niach, były wyższe u ptaków wieku 30 ty- godni, w porównaniu do ptaków 6-tygo- dniowych. Autorzy uzależniają wielkość h2 także od rodzaju systemu utrzymania, liczby ocenianych parametrów oraz czyn- ników środowiskowych wpływających na zachowania ptaków (16).
Inne czynniki genetyczne sugerowa- ne przez Flisikowskiego i wsp. (17) zwią- zane są z obecnością receptora dopami- ny D4 wykazują ścisłe powiązanie z tem- peramentem oraz aktywnością ptaków.
Układy dopaminergiczny i serotoniczny są zaangażowane w zachowania związane z wydziobywaniem piór, a zmiany w genie DRD 4 mogą przyczyniać się do pojawia- nia się kanibalizmu u kur niosek. Anali- zując czynniki zaangażowane w patologie behawioralne, poza genetycznymi aspek- tami, należy również uwzględnić parame- try fizjologiczne, które oddziałują na status wewnątrzustrojowy ptaków. Jak wykazano (18), jednym z neuroprzekaźników zaan- gażowanych w zachowania o znamionach stereotypii, w tym również wydziobywanie puchu i piór, jest serotonina (5-HT). Sero- tonina należy do głównych neurotransmi- terów działających jako czynnik hamują- cy przejawianie agresji. U ssaków zmiany w stężeniu metabolitu 5-HT, jak też zmia- ny w ekspresji receptorów serotoninowych są wykorzystywane jako wskaźniki pozio- mu agresji osobników. W mózgu człowie- ka serotonina odpowiada za wiele funkcji fizjo logicznych, takich jak: sen, apetyt i na- strój, a jej poziom ulega zmianie w przebie- gu: depresji, schizofrenii i zaburzeń obse- syjno-kompulsywnych (19, 20). U drobiu, w stanach pobudzenia oraz w odpowie- dzi na stres może dochodzić do zaburzeń w wytwarzaniu i uwalnianiu serotoniny, a jej niedobór może inicjować zachowania związane z dziobaniem, tak samo jak za- burzenia psychosomatyczne u ludzi. Trud- no jest jednoznacznie określić bezpośredni czynnik warunkujący występowanie tego typu zachowań. W omawianych badaniach autorzy sugerują, że poza czynnikami ge- netycznymi i fizjologicznymi istotną rolę odgrywa także grupa czynników środowi- skowych i żywieniowych.
Czynnikiem predysponującym do po- wstawania kanibalizmu u kur niosek jest wysokoenergetyczna pasza o niskiej zawar- tości włókna surowego podawana w po- staci granulatu, przy ograniczonym dostę- pie do wody. Źle zbilansowana dawka po- karmowa z niedoborem białka (<14% CP) i innych składników odżywczych, głównie włókna strawnego, brak równowagi amino- kwasowej, szczególnie niedobór lizyny, me- tioniny oraz treoniny, niedobór witaminy
A oraz sodu i fosforu przy jednoczesnym nadmiarze węglowodanów zwiększa agre- sywność i aktywność ptaków, przyczynia- jąc się do powstawania kanibalizmu (6, 7, 21, 22, 23). Także forma podawanej paszy ma istotny wpływ na powstawanie zacho- wań związanych z kanibalizmem. Skarmia- nie paszą w postaci granulatu pozwala na sprawniejsze pobieranie pożywienia przez ptaki, co przekłada się na wydłużenie cza- su związanego z brakiem aktywności zwie- rząt i w efekcie przyczynia się do przeja- wiania zachowań agresywnych względem siebie. Stosowanie paszy wieloskładniko- wej o zróżnicowanej strukturze wydłuża czas jej pobierania, co korzystnie wpły- wa na ograniczenie zachowań związanych z kanibalizmem. Dostęp do pasz urozma- iconych wydaje się dobrym sposobem na poprawę dobrostanu kur, jak również ich produkcyjność (4, 24).
Jak potwierdzono, dieta bogata w nie- rozpuszczalne nieskrobiowe polisachary- dy (celuloza, hemiceluloza) może istotnie ograniczać śmiertelność ptaków w efekcie kanibalizmu, np. stosowanie diety z łusek ryżowych dla kur niosek redukuje o ok.
13% śmiertelność ptaków, w porówna- niu do diety zawierającej ziarna pszenicy.
Również pasze zawierające lucernę w ilo- ści 40 g/kg wpływają na redukcję upadków od 2 do 4% (2).
Szczególne predyspozycje do występo- wania kanibalizmu stwierdzono w klat- kowych systemach utrzymania. Badania wykazały wyższy odsetek śmiertelności (60,8%) na skutek kanibalizmu u drobiu umieszczonego w górnych pokładach kla- tek, w porównaniu do odsetka upadków (39,2%) ptaków z dolnych pięter (9). Rów- nież Nort i Bell (25) odnotowali zwiększo- ną częstotliwość występowania kaniba- lizmu, połączoną ze zwiększoną agresją wśród ptaków znajdujących w klatkach górnych, co, jak udokumentowano, jest efektem bardziej intensywnego oświe- tlenia sprzyjającemu zwiększonej agresji ptaków oraz lepszą widocznością pozo- stałych osobników, np. zmian na skórze, grzebieniu itp.
W stadach kur niosek czynnikami wy- zwalającymi zachowania agresywne są jasno oświetlone gniazda oraz ich zbyt mała liczba. Dlatego w celu ogranicza- nia kanibalizmu sugeruje się lokalizację gniazd w miejscach odległych od bezpo- średniego dostępu do oświetlenia, a tak- że, zgodnie z dyrektywą nr 1999/74/EC (26), dostosowanie liczby gniazd do ilo- ści kur (na jedno gniazdo nie więcej niż 5 kur lub przynajmniej jedno gniazdo na każde 7 kur w systemach alternatywnych).
W przypadku używania gniazd grupo- wych należy zapewnić przestrzeń przy- najmniej 1 m2 gniazda maksymalnie na 120 kur; (rozdz. I art. 4 ust.1 lit. c dotyczy Prace poglądowe
757
Życie Weterynaryjne • 2014 • 89(9)
systemów alternatywnych). W klatkach udoskonalonych przeznacza się co najmniej 750 cm2 powierzchni klatki na kurę, z któ- rej 600 cm2 powinno być do użytkowania;
również wysokość klatki w częściach poza powierzchnią użytkową powinna w każ- dym punkcie wynosić co najmniej 20 cm, a minimalna powierzchnia nie powinna być mniejsza niż 2000 cm2 (rozdz. III art. 6).
Lokalizacja gniazd w miejscach z ogra- niczonym oświetleniem zapewnia bez- pieczne miejsce do składania jaj i ograni- cza widoczność steku odsłoniętego pod- czas składania jaja.
Wyjątkowo jasne oświetlenie oraz długi okres ekspozycji ptaków na światło zwięk- sza ich agresywność, co sprawia, że stają się one wrogie wobec siebie. Średnie na- tężenie światła używane w odchowie dro- biu wynosi od 5 do 10 luksów. Jeśli wyma- gane są większe żarówki w celu podwyż- szenia temperatury, zalecane jest widmo czerwone lub pomarańczowe. U ptaków w wieku ≥12 tygodni, należy używać ża- rówek o mocy 15 lub 25 wat zainstalowa- nych powyżej strefy karmienia i pojenia.
Należy również pamiętać, że stała ekspo- zycja na światło może oddziaływać stresu- jąco na ptaki, dlatego nie należy ekspono- wać zwierząt dłużej niż 16 godz. dziennie.
Sugeruje się, aby w regulacji nieśności kur niosek programy fotostymulacji mogły być wdrażane od momentu uzyskania fizycz- nej dojrzałości ptaków, tj. po 20 tygodniu życia (20, 27, 28).
Równie istotną przyczyną zwiększają- cą występowanie kanibalizmu jest zbyt wy- soka temperatura otoczenia. W przypad- ku najmłodszych ptaków, w pierwszym tygodniu życia temperatura powinna wy- nosić 35°C. Następnie należy ją obniżać średnio o 5°C tygodniowo, aż do 21°C lub temperatury otoczenia. Na wzrost często- tliwości zachowań kanibalistycznych po- wodowanych walkami o dominację mają wpływ częste przegrupowania ptaków (29), a także wielkość grupy, co związane jest ze wzrostem zainteresowania pozostałymi osobnikami i manifestuje się zwiększoną częstotliwością wydziobywania piór, po- czątkowo z czubka głowy, a następnie po- zostałych części ciała (30). Łączenie osob- ników zróżnicowanych pod względem wa- gowym, rasowym oraz upierzenia stanowi istotny czynnik predysponujący do wy- stępowania kanibalizmu. Jednym z czyn- ników wyzwalających zwiększoną aktyw- ność ptaków manifestującą się wzajemnym dziobaniem jest również nowe środowisko.
Wprowadzenie nowego stada kurcząt broj- lerów do kurnika sprzyja wystąpieniu wy- dziobywaniu piór i kanibalizmu, w pierw- szych tygodniach odchowu.
Wysokie straty produkcyjne wynikają- ce z występowania kanibalizmu, tj.: zra- nień i zakażeń, obniżenie nieśności u kur
niosek, obniżenie przyrostów masy cia- ła u kurcząt brojlerów oraz zwiększona śmiertelność, nakładają obowiązek rozwi- jania metod prewencyjnych, które ograni- czą ryzyko występowania tych zaburzeń behawioru.
W oparciu o dyrektywę 2007/43WE z 28 czerwca 2007 r. (31), dotyczącą usta- nowienia minimalnych wymagań ochro- ny kurcząt przeznaczonych na produkcję mięsa, w celu poprawy warunków dobro- stanu oraz eliminacji patologii behawioral- nych wszystkie ptaki powinny mieć zapew- niony dostęp do pełnoporcjowych dawek pożywienia dostosowanych do wieku oraz potrzeb produkcyjnych, bogatych w biał- ko (szczególnie u piskląt rosnących) oraz sód i fosfor. Należy zapewnić wystarczają- cy dostęp do karmideł wszystkim ptakom w tym samym czasie. Stare i zużyte klatki, mogące powodować urazy, powinny zostać zastąpione nowymi, a ptaki zranione po- winny zostać odizolowane od reszty stada.
Kurczętom przeznaczonym do produk- cji brojlerów należy zapewnić stały dostęp do ściółki oraz paszy, a częstotliwość kar- mienia powinna być zgodna z wymogami dyrektywy (31). Wszystkie budynki, w któ- rych utrzymywane są kurczęta należy wy- posażyć w oświetlenie o intensywności co najmniej 20 luksów, mierzone na pozio- mie oczu ptaków, które powinno zapewnić oświetlenie co najmniej 80% powierzchni użytkowej. Czasowe ograniczenie inten- sywności oświetlenia może być dopusz- czone wyłącznie w wyniku zalecenia le- karza weterynarii.
W celu ograniczenia kanibalizmu ko- nieczna jest stała kontrola ptaków, co naj- mniej dwa razy dziennie, ze szczególnym uwzględnieniem występowania obrażeń oraz zaburzeń, takich jak: wady rozwojo- we, trudności w chodzeniu oraz obecność osobników agresywnych.
W zapobieganiu występowania pato- logii behawioralnych, w tym kanibalizmu, niezbędne jest urozmaicenie warunków bytowania ptaków poprzez umieszczanie w klatkach przedmiotów niepowodują- cych urazów (pióra, plastikowe łańcuchy, elementy z białego polipropylenu), które mogą zapewnić zainteresowanie i umoż- liwić przejawianie większej różnorodności zachowań charakterystycznych dla okre- ślonego gatunku ptaków.
Również stosowanie w odchowie kur ściółki stanowi element urozmaicenia śro- dowiska, będący źródłem zainteresowa- nia i jednocześnie umożliwiający przeja- wianie naturalnych zachowań związanych z grzebaniem, „suchymi kąpielami” oraz zachowaniami poszukiwawczymi. Efek- tem tego jest ograniczenie zainteresowa- nia pozostałymi osobnikami w stadzie, co ogranicza przejawianie zachowań ka- nibalistycznych.
Reasumując, wielu autorów proponuje następujące metody zapobiegania wystę- powaniu patologii behawioralnych o zna- mionach kanibalizmu u drobiu:
1) prowadzenie selekcji genetycznej w kie- runku ograniczenia występowania osob- ników pochodzących ze stad dotknię- tych kanibalizmem;
2) wdrożenie umiejętności zarządzania po- przez zapewnienie odpowiedniej pod- łogi i powierzchni gniazd, wentylacji, właściwej temperatury oraz natężenia światła;
3) obserwację ptaków co najmniej 2 razy dziennie w celu zebrania ptaków padłych;
4) izolację osobników agresywnych, cho- rych oraz rannych;
5) kontrolę inwazji pasożytniczych i na- tychmiastową eliminację pasożytów wewnętrznych i zewnętrznych;
6) zapewnienie diety dobrze zbilansowa- nej, adekwatnej do wieku i etapu pro- dukcji stada, oraz nieograniczonego do- stępu do wody i paszy;
7) urozmaicanie środowiska dla małych stad, np. poprzez zapewnienie wybie- gu, wyposażenie w budki lęgowe oraz instalowanie tzw. innych źródeł zain- teresowania w postaci wiszących na sznurkach wypełnionych wodą bute- lek plastikowych;
8) zapewnienie możliwości żerowania, np.
w słomie, zielonych warzywach, liściach lub skoszonej trawie;
9) w skrajnych przypadkach przycinanie dziobów polegające na usunięciu czę- ści górnej dzioba oraz żuchwy, pod wa- runkiem spełnienia wymogów dyrekty- wy 2007/43WE. Przycinanie dziobów może być dozwolone w sytuacji, w której inne środki mające zapobiec wyrywaniu puchu i kanibalizmowi zostały wyczer- pane. W takich przypadkach dokonu- je się go wyłącznie po konsultacji z le- karzem weterynarii i na jego zalecenie i jest ono przeprowadzane na kurczę- tach nie starszych niż 10 dni.
Piśmiennictwo
1. Rodenburg T.B., de Haas E.N.,, Nielsen B.L., Buitenhu- is A.J.: Fearfulness and feather damage in laying hens di- vergently selected for high and low feather pecking. Ap- plied Anim. Behav. Sci. 2010, 128, 91–96.
2. Hartini S., Choct M.: Effect of mash dietary fiber on per- formance and cannibalism in laying hens. J. Indonesian Trop. Anim. Agric. 2011, 36, 50–54.
3. Appleby M.C., Hughes B.O.: Welfare of laying hens in cages and alternative systems: environmental, physical and behavioural aspects. World Poultry Sci. J. 1991, 47, 109–128.
4. Hallas A.E.: Are Your Birds Hen-Pecked? Pecking and Cannibalism in Poultry. 2011 http://www.poultryhub.
org/index.php/Minimising_cannibalism_using_innova- tive_beak_trimming_methods
5. Cloutier S., Newberry R.C., Honda K., Alldredge, J.R.:
Cannibalistic behaviour spread by social learning. Anim.
Behav. 2002, 63, 1153–1162.
6. Scheideler S.E., Shield S.: Cannibalism by Poultry. Neb- Guide G1670, 2007, http://www.ianrpubs.unl.edu/pages/
publicationD.jsp?publicationId=731
Prace poglądowe
758 Życie Weterynaryjne • 2014 • 89(9)
7. Choct M., Hartini S.: Interaction between nutrition and cannibalism in laying hens. Recent Adv. Anim. Nutr. Au- stralia, 2003, 14, 157–162.
8. Craig J.V., Lee H.Y.: Beak trimming and genetic stock ef- fects on behavior and mortality from cannibalism in whi- te leghorn-type pullets. Appl. Anim. Behav. Sci. 1990, 25, 107–123.
9. Tablante N.L, Vaillancourt J.P., Martin S.W., Shoukri M., Estevez I.: Spatial Distribution of Cannibalism Mortali- ties in Commercial Laying Hens. Poultry Sci. 2000, 79, 705–708.
10. Bright A.: Plumage colour and feather pecking in laying hens, a chicken perspective? Br. Poultry Sci. 2007, 48, 253–263.
11. Rodenburg T.B., Komen H., Ellen D.E., Uitdehaag K.A., van Arendonk J.A.: Selection method and early life histo- ry affect behavioural development, feather pecking and cannibalism in laying hens: a review. Applied Anim. Be- hav. Sci. 2008, 110, 217–228.
12. Jensen P., Keeling L., Schütz K., Andersson L., Kerje S., Carlborg Ö., Jacobson L.: Feather pecking in poultry – phenotypic correlations and QTL-analysis in F2-inter- cross between red jungle fowl and white leghorn layers.
Proc. 37th ISAE Int. Cong. Fondazione Iniziative Zoopro- filattiche e Zootecniche, Brescia, Abano TermeItaly, June 24–28, 2003, s. 68–69.
13. Jensen P., Keeling L., Schütz K., Andersson L., Morme- de P., Brändström H., Forkman B., Kerje S., Fredriksson R., Ohlsson C., Larsson S., Mallmin H. Kindmark A.: Fe- ather pecking in chickens is genetically related to beha- vioural and developmental traits. Physiol. Behav. 2005, 86, 52–60.
14. Wysocki M., Bessei W., Kjaer J.B. Bennewitz J.: Genetic and physiological factors influencing feather pecking in chickens. World’s Poultry Sci. J. 2010, 66, 659–672.
15. Kjaer J.B., Sørensen P.: Feather pecking behaviour in White Leghorns, a genetic study. Br. Poultry Sci. 1997, 38, 333–
16. Rodenburg T.B., Buitenhuis A.J., Ask B., Uitdehaag K.A., 341.
Koene, P. van der Poel J.J., Bovenhuis H.: Heritability of Feather Pecking and Open-Field Response of Laying Hens at Two Different Ages. Poultry Sci. 2003, 82, 861–867 17. Flisikowski K., Schwarzenbacher H., Wysocki M., We-
igend S., Preisinger R., Kjaer J.B., Fries R.: Variation in neighbouring genes of the dopaminergic and serotoner- gic systems affects feather pecking behaviour of laying hens. Anim. Genet. 2009, 40, 192–99.
18. Van Hierden Y.M., Korte S.M., Ruesink E.W., Van Reenen C.G., Engel B., Kortebouws G.A., Koolhaas J.M., Blokhuis H.J.: Adrenocortical reactivity and centralserotonin and dopamine turnover in young chicks from a high and low feather-pecking line of laying hens. Physiol. Behav. 2002, 75, 653–659.
19. Wang L., Erlandsen H., Haavik J., Knappskog P.M., Ste- vens R.C.: Three-Dimensional Structure of Human Tryp- tophan Hydroxylase and Its Implications for the Biosyn- thesis of the Neurotransmitters Serotonin and Melato- nin. Biochemistry 2002, 41, 12749–54.
20. Dennis R.L., Fahey A.G., Cheng H.W.: Infrared beak tre- atment method compared with conventional hot-blade trimming in laying hens. Poultry Sci. 2009, 88, 38–43.
21. Ambrosen T., Petersen V.E.: The Influence of Protein Le- vel in the Diet on Cannibalism and Quality of Plumage of Layers. Poultry Sci. 1997, 76, 559–563.
22. Steenfeldt S., Kjaer J.B., Engberge R.M.: Effect of feeding silages or carrots as supplements to laying hens on pro- duction performance, nutrient digestibility, gut structu- re, gut microflora and feather pecking behaviour. Br. Po- ultry Sci. 2007, 48, 454–468.
23. van Krimpen M.M., Kwakkel R.P., Reuvekamp B.F.J., van Peet-Schwering C.M.C., den Hartog, L.A., Verstegen,
M.W.A.: Impact of feeding management on feather pe- cking in laying hens. World’s Poultry Sci. J. 2005, 61, 663–686.
24. Wauters, A.M., Richard-Yris, M.A., Talec, N.: Maternal influences on feeding and general activity in domestic chicks. Ethology 2002, 108, 529–540.
25. North M. O., Bell D.D.: Commercial Chicken Production Manual.4th ed. Van Nostrand Reinhold, New York, NY 1990, pp. 419.
26. Dyrektywa Rady 1999/74/EC z dnia 19 lipca 1999 roku ustalająca minimalne standardy służące ochronie kur nio- sek OJ L 203, 3. 8. 1999, str. 53.
27. Riber, A.B., Wichman, A., Bjarne, O., Braastad, C., Fork- man, B.: Effects of broody hens on perch use, ground pe- cking, feather pecking and cannibalism in domestic fowl (Gallus gallus domesticus). Applied Anim. Behav. Sci.
2007, 106, 39–51.
28. Clauer P.J., Cannibalism: prevention and treatment. http://
tilaok.blogspot.com/2009_03_01_archive.html, 2009.
29. Al-Rawi, B., Craig J.V.: Agonistic behavior of caged chic- kens related to group size and area per bird. Appl. Anim.
Ethol. 1975, 2, 69–80.
30. Nicol C.J., Gregory N.G., Knowles T.G., Parkman I.D., Wilkins L.J.: Differential effects of increased stocking- density, mediated by increased flock size, on feather pe- cking and aggression in laying hens. Appl. Anim. Behav.
Sci. 1999, 65, 137–152.
31. Dyrektywa Rady 2007/43/WE z dnia 28 czerwca 2007 r.
w sprawie ustanowienia minimalnych zasad dotyczących ochrony kurcząt utrzymywanych z przeznaczeniem na produkcję mięsa OJ L 182, 12.7.2007 str.19.
Dr hab. Renata Urban-Chmiel, e-mail: renata.urban@up.lublin.pl
K
okcydioza jest jedną z najważniej- szych chorób w fermowym chowie drobiu w ujęciu epidemiologicznym i eko- nomicznym. Jest wysoce zaraźliwą, pa- sożytniczą chorobą, której czynnikiem etiologicznym są pierwotniaki należące do podtypu Apicomplexa. Większość ga- tunków kokcydiów wywołujących choroby u drobiu należy do rodzaju Eimeria. Ga- tunki występujące u kur (Gallus gallus) to: E. acervulina, E. brunetti, E. maxima, E. mitis, E. necatrix, E. praecox i E. tenel- la. Wykazują one wysoką swoistość ga- tunkową i mają powinowactwo do prze- wodu pokarmowego. Cykl życiowy kok- cydiów po raz pierwszy został opisany przez Fanthama w 1910 r. (1). Pierwot- niaki te przechodzą prosty cykl rozwo- jowy. Transmisja pasożyta pomiędzy ży- wicielami zachodzi dzięki oocytom, któ- re są wyjątkowo oporne na niekorzystnedziałanie czynników środowiskowych, w tym na większość rutynowo stosowa- nych środków dezynfekcyjnych. Choro- ba jest powszechna ze względu na duże zdolności rozrodcze pasożyta – z jednej inwazyjnej oocysty powstaje od 12 tys.
oocyst potomnych w przypadku E. maxi- ma, a przypadku E. tenella do 400 tys. (2).
Kokcydioza może przybierać postać kliniczną, charakteryzującą się zwiększe- niem upadków w stadzie i biegunką, lub podkliniczną, w której objawy są mniej na- silone, ale obserwuje się gorsze wykorzy- stanie paszy i mniejsze przyrosty wagowe (3). W Polsce straty spowodowane wystę- powaniem kokcydiozy w 2005 r. były sza- cowane na około 120 mln zł (4).
Najczęściej stosowaną metodą zabez- pieczenia ptaków przed chorobą jest che- mioprofilaktyka. Pomimo powszechnego stosowania kokcydiostatyków w paszy,
Wybrane zagadnienia
immunoprofilaktyki kokcydiozy kur i kurcząt brojlerów
Katarzyna Bobusia, Kamila Bobrek, Andrzej Gaweł
z Katedry Epizootiologii z Kliniką Ptaków i Zwierząt Egzotycznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej we Wrocławiu
Immunoprophylactic aspects of coccidiosis in broilers, breeders and laying hens Bobusia K., Bobrek K., Gaweł A., Department of Epizootiology and Clinic of Bird and Exotic Animals, Faculty of Veterinary Medicine, Wroclaw University of Environmental and Life Sciences The purpose of this review was to present immuno- prophylactic approach in coccidiosis in poultry. Coc- cidiosis protozoan disease is still important problem in commercial poultry production. Most of coccidia species pathogenic for poultry are classified within genus Eimeria. The most common method used for poultry protection against coccidiosis is chemoprophy- laxis. However, despite the worldwide use of antico- ccidial drugs in feed, in many flocks birds frequent- ly suffer from the disease. An alternative prophylac- tic approach is the use of vaccines. Currently, there are many immunological products available that can help prevent outbreaks of coccidiosis in commercial flocks. Different categories of anti-coccidial vaccines are in use: live non-attenuated, live attenuated, live tolerant to ionophores and live for in ovo administra- tion and also killed, subunit vaccines. In Poland, only live attenuated vaccines are registered. This category of products include: Paracox®-8 – a vaccine recom- mended for breeders and laying hens and Hipracox®
Broilers, Livacox®T Paracox® -5 – designed for broilers.
Keywords: poultry, coccidiosis, breeders, broilers, vaccines.
Prace poglądowe
759
Życie Weterynaryjne • 2014 • 89(9)
