Rzeźba z Nea Paphos

RZEŹBA Z NEA PAPHOS

Na zespół kilkudziesięciu rzeźb z Nea Paphos składają się zabytki dwojakiej proweniencji:

1. Zabytki z wykopalisk polskich w Nea Paphos, prowadzonych od 1965 roku przez Polską Misję Archeologiczną kierowaną począt-kowo przez prof. dr. Kazimierza Michałowskiego, a następnie przez doc. dr. hab. Wiktora Andrzeja Daszewskiego.

2. Zabytki odkryte poza obszarem wykopalisk polskich w róż-norodnych okolicznościach, m.in. w trakcie prac budowlano-inwe-stycyjnych, w wyniku przypadkowych odkryć, wyłowione z morza i t p . , a także z wcześniejszych sondaży angielskich przeprowadzo-nych w różnyoh punktach Paphos przez T.Mitforda. Wszystkie rzeź-by znajdują się w Muzeum Archeologicznym w Paphos w salach eks-pozycyjnych lub pomieszczeniach magazynowych. Ich opracowanie i publikaoję powierzono W.A.Daszewskiemu i Z.Sztetyłło.

Zabytki pochodzące z wykopalisk polskich w Nea Paphos sygna-lizowane były w kolejnych raportach z poszczególnych kampanii wy-'l kopaliskowyoh w Polskiej Misji Archeologicznej w Nea Paphos , niektóre zaś byiy przedmiotem szczegółowszej analizy K.

Micha-1 K.Michałowski, ( w : ) V.Karageorghis, fihronigueJ^Jtguiliss sL Chypre ęp- Jlffiilt BCH 1966, s.355-358; W.ATDaszewsEL/

p S S n a ï s ê f ^ ^ EDAC i W T p s T

2 9 6 - W T W X T D A S Z E W S K ^ ^ (WÎ) Archaeology in Cyprus 1 9 6 0 ^ 9 8 5 (1985 ) , 17277-291.

2 "*> 4 łowskiego , W.A.Daszewskiego-' i innych autorów . Nie publikowa-na była publikowa-natomiast rzeźba zpublikowa-naleziopublikowa-na poza obszarem wykopalisk polskich i jest ona wraz z zabytkami z tych wykopalisk przedmio-tem szczegółowych studiów W.A.Daszewskiego i Z.Sztetyłło w ra-mach serii wydawniczej "Nea Paphos", publikowanej przez Zakład Archeologii śródziemnomorskiej Polskiej Akademii Nauk^.

Topograficzna analiza znalezisk opracowywanej rzeźby nie da-j e , niestety podstaw dla formułowania da-jednoznacznych wniosków po-zwalających na bliższe określenie czasu powstania zabytków, bądź też ioh przeznaczenia. Wynika to przede wszystkim z faktu nieza-dowalającego stanu badań nad topografią historyozną Nea Paphos. Badania takie, rozpoozęte przez wybitnego przedstawiciela ar-cheologii cypryjskiej Kyriakosa Nicolaou6, kontynuowała i po-szerzyła Jolanta Młynarozyk, uczestnicząca od 1973 roku w pra-cach Polskiej Misji Archeologicznej w Nea Paphos^7. Jednak, inte-resujące niejednokrotnie propozycje autorów, wobeo braku jedno-znacznych danych archeologicznych spowodowanyoh niedosytem sy-stematycznych prao wykopaliskowych na obszarze Nea Paphos zamknąć się muszą z konieczności w sferze hipotez, których słuszność lub bezzasadność wykazać mogą jedynie dalsze badania archeologiczne na tym obszarze. W sposób bezsporny poświadczone są dotychczas niektóre punkty starożytnego miasta: jego dzielnica mieszka

lno-2 K.Michałowski, L e s _ ^ e u x ^ s c l é p i o s ^ ^ 2 , 1 9 6 8 , s.355 sq.

3 W.A.Daszewski, i â ê ^ o u m f t g ^ ^ o ^ a i j e s

HMG sV220-2H; WTTrTteBzevT-" WTTrTteBzevT-" i i ^ m e n e ^ r ^ J j ^ P a ^ f e ^ s , RDAC 1982, 3.195-201} por. także h.Hadjioannou, AghroęU^te^e^SM, B ^0 1981, s. 184--186, oraz dyskusja: W.A.Daszew sklYKTHadjîoarmou, RDAC 1983» s. 281-282.

4 W.A.Daszewski, RDAC 1968, s.54-55} B.Lichocka, Jiftg^gsojroe s ^ i r i t A s t e ^ d e J Ł j s ^ a ^ h ^ , Études et Travaux (=ET) X , 1 9 7 8 , s ^ 5 5 r

i , ( 1 9 7 6 ) ; ? A * D a ś zewskTT

VgZtt'

o K.Çicolaou, îEte. ( « O Mélanges offerts a Kazimierz Michałowski (19667V s.561^6' 61-601.

33, 1978, sT n-187 ; i^Trisśilałśwfis; J U ^ z ś Ł s S i l l j ^

Meander 36, 1981, s.327-336} i d . , Akta Kongresu Archeologii Kla-sycznej, Ateny 1983 (w druku); Z. Kapera, Les origines de Nea Paphos, ET I I , 1968, s.130-141.

-administracyjna zlokalizowana na terenie współczesnej dzielnicy Maloutena, porty, akropol, oraz niektóre sanktuaria. Znany też

jest zamknięty linią murów obszar samego miasta, jak i sąsiadu-jące z nim nekropole - od późnoklaeycznego cmentarzyska usytuo-wanego w północno-wschodniej części miasta u stóp wzgórza Fabri-k a , po monumentalne groby, tzw. Fabri-królewsFabri-kie z epoFabri-ki hellenistycz-nej od strony południowo-zachodniej. Bardziej szczegółowe iden-tyfikacje innych dzielnic miasta nie znajdują na razie potwier-dzenia w materiale archeologicznym. Nie należy również zapominać i o tym, że sam fakt znalezienia rzeźb w ściśle określonych oko-licznośoiach nie może jeszcze przesądzać możliwości bliższej ioh identyfikacji. Dzieje Nea Paphos nie zawsze charakteryzowały się stabilizacją przesądzająoą o trwałości miejsca ioh pierwot-nego usytuowania, a częste trzęsienia ziemi nawiedzająoe Cypr, rabunki, przemieszczenia i inne okoliczności powodowały niewąt-pliwie zmianę pierwotnej lokalizacji rzeźb. Koncentracja zna-lezisk w kilku punktach topograficznych Nea Paphos zmusza jednak do zastanowienia i wymaga przynajmniej wyjaśnień.

Największa liczba znalezisk pochodzi z obszaru Maloutena, na którym w starożytności usytuowane było budownictwo mieszkalne o charakterze willowym. Fakt ten może, przy wszelkich zgłoszonych powyżej zastrzeżeniach, uzasadniać nasycenie tego obszaru znale-ziskami rzeźb w większości o charakterze dekoraoyjnym, przezna-czonych do dekoracji wnętrz mieszkalnych bądź budowli użytecz-ności publicznej. Za taką hipotezą przemawiają również dokonane dotychczas odkryoia archeologiczne: odsłonięta przez aroheologów

c

cypryjskioh tzw. Villa Dionizosa oraz odsłonięta przez aroheo-Q

logów polskich tzw. Villa Tezeusza7. Szczególnie w obrębie tej ostatniej znaleziono liozne przykłady rzeźb bądź ich fragmentów. Odkryoia lat ostatnioh potwierdziły również luksusowy charakter tej dzielnicy » starożytnośoi; dowodem służyć może usytuowana na zaohód od V i l l i Tezeusza willa odkryta przez D.Michaelidesa, jak też odkryta przez Polską Misję vis à vis V i l l i Tezeusza od

stro-8 K.Nioolaou, gtągjjtlrag at Nea Paphos. The House .of—fiiflc 1 9 6 7 ,

RDAC 19ë8, 56 sq, komunikâ t y w B C h i inne. Por. także I.NiooJaou--O.M/Srkholm, £ a £ h o s I ^ £ P t o l e m ^ (1976); G.Elia-d e s ,

9 W.A.Daszewski, Fouilles polonaises à Kato Paphos. Chantier de Maloutena, RDAC 1984, s.294-301.

10

ny wsohodniej luksusowa w i l l a , tzw. Dom Ajona . Nasycenie ob-szaru Maloutena licznymi znaleziskami rzeźbiarskiej dekoracji architektonicznej potwierdza również taką identyfikację badanego obszaru.

Na drugim miejscu lokują się znaleziska okolic współczesnej latarni morskiej, usytuowanej na wzgórzu dominującym w nizinnej panoramie Maloutena, tzw. wzgórzu Fanari,identyfikowanym ze sta-rożytnym akropolem Paphos. W lataoh 1958-1959 przebadano relikty starożytnej architektury, odsłonięte przypadkowo na wzgórzu

Fa-l Fa-l

n a r i , na południe od latarni morskiej .Datowane na okres grecto--rzymski należały m.in. do monumentalnego założenia hellenisty-cznego, określanego jako pałao lub budowla użyteczności publicz-n e j . Od 1968 roku Misja Archeologiczpublicz-na Cypryjskiego Departamepublicz-ntu Starożytności pod kierunkiem K.Nicolaou odsłaniała monumentalny kompleks budowli wczesnorzymskich, usytuowany na wschodnim stoku wzgórza i poniżej, odkrywająo m . i n . odeon z przylegającą od po-łudnia budowlą, tzw. Asklepiejon, oraz pozostałości czterech por-tyków otaozających kwadratową przestrzeń o bokach dł. 96 m . , o-₁₂ kreślane jako gimnazjon bądź agora . Tak więc i w przypadku znalezisk z okolicy Fanari, fakt występowania rzeźb wydaje się być uzasadniony charakterem tego obszaru.

Część opracowywanego zespołu znaleziono w okolioy tzw. Sa-randa Kolones, bizantyńskiej fortecy zniszczonej trzęsieniem zie-mi w 1222 roku, budowli identyfikowanej mylnie w tradyoji zie- miejs-cowej i przekazach podróżników z miejscem kultu Afrodyty. W wy-niku prac wykopaliskowych w Saranda Kolones, prowadzonych pod kierunkiem A.H.S.Megaw, stwierdzono, iż przed budową fortecy miejsce jej lokalizacji zostało przygotowane w postaci dokładnej niwelaoji terenu do podłoża skalnego, poza systemem hellenisty-cznyoh wodociągów i cystern . Do budowy fortecy wykorzystano natomiast elementy wcześniejszej architektury antycznej, w tym m.in. rzeźbiarskiej dekoracji architektonicznej, nie można więc

1 0 J . w . , s.304-307.

1 1 A.H.S.Megaw, wi Arch. Reports 1958, s . 2 9 ; Annual Report 1958, s . 1 8 ; K.Nicolaou, o . c . , s.595-596.

1 2 K.Nicolaou, o . c . , s . 5 8 0 . 1 3 A.H.S.Megaw,

- ^ 3 6 7 a n d ^ j 2 S b l 3 Z X t HDaC 1971, S.1T7-146, oraz komunikaty w BCH, ÂxcÏÏt^eportsV'"Annual Report.

wykluczyć naturalnego skądinąd znajdowania antycznych rzeźb na tym terenie.

Kolejnym obszarem występowania interesujących nas zabytków rzeźbiarskich jest tzw. wzgórze Fabrika - skaliste wzniesienie w północno-wschodniej części miasta. U jego podnóża w okresie póź-noklasycznym usytuowana była nekropola, następnie obszar ten włą-₁₄ czono w obręb murów miejskich Nea Paphos .Wzgórze Fabrika słu-żyło jako lokalny kamieniołom dostarczający dla potrzeb miasta wapienia, niedostatecznie jednak jest nam znana historia zabudo-wy wzgórza w okresie grecko-rzymskim. Prawdopodobnie już w I I I wieku p . n . e . usytuowano na zboczach Fabrika teatr, którego

re-likty się zachowały, i któremu, jak można przypuszczać, towarzy-szyły inne obiekty, być może portyki i świątynia. Przy południo-wo-zachodnim skraju wzgórza odkryto tzw. katakumby Ayios Lam-brianos na planie hellenistycznego donu mieszkalnego, późniejsze miejsce kultu chrześcijańskiego. I tu również, wśród fragmentów rzeźbiarskiej dekoracji architektonicznej i ceramiki znaleziono marmurową główkę kobiecą. Zabudowa wzgórza Fabrika,, jak i dzieje

zespołu Ayios Lambrianos w okresie grecko-rzymskim nie są nam dotyohczas znane, o czym wspomniano powyżej. Próby lokalizacji i identyfikacji na tym obszarze świątyni Afrodyty nie znajdują na razie jednoznacznego potwierdzenia w materiale archeologicz-₁₅ nym i pozostają w sferze hipotez , mimo nasycenia obszaru

zna-leziskami, m.in. inskrypcjami posągów wotywnych.

Miejsca znalezienia rzeźb z obszaru Nea Paphos nie pozwalają więc na bliższą ich identyfikację poprzez np. powiązanie rzeźby

z konkretnym miejscem kultu czy też z konkretnym obiektem archi-tektonicznym. Jedynie w przypadku zachodniej części miasta mówić można o większym prawdopodobieństwie powiązania miejsca

znale-zienia z pierwotnym usytuowaniem rzeźby, chociaż i tu nie można mieć absolutnej pewności.

Zróżnicowane jest tworzywo, z którego wykonano interesujące nas rzeźby. Jest nim przede wszystkim miękki wapień i różnorodne

K.Nicolaou, o . c . , s . 5 8 0 .

15 Identyfikację é . i , t j n i Afrodyty P - ^ î J ^ g U S ^ i i

wykluczyć naturalnego skądinąd znajdowania antycznych rzeźb na tym terenie.

Kolejnym obszarem występowania interesujących nas zabytków rzeźbiarskich jest tzw. wzgórze Fabrika - skaliste wzniesienie w północno-wsohodniej części miasta. D jego podnóża w okresie póż-noklasycznym usytuowana była nekropola, następnie obszar ten

włą-

14czono w obręb murów miejskich Nea Paphos .Wzgórze Fabrika s ł u -żyło jako lokalny kamieniołom dostarozający dla potrzeb miasta wapienia, niedostatecznie jednak j e s t nam znana historia zabudo-wy wzgórza w okresie grecko-rzymskim. Prawdopodobnie już w I I I wieku p . n . e . usytuowano na zboczach Fabrika t e a t r , którego r e -l i k t y s i ę zachowały, i któremu, jak można przypuszczać, towarzy-szyły inne obiekty, być może portyki i świątynia. Przy południo-wo-zachodnim skraju wzgórza odkryto tzw. katakumby Ayios Lam-brianos na planie hellenistycznego donu mieszkalnego, późniejsze miejsce kultu chrześcijańskiego. I tu również, wśród fragmentów rzeźbiarskiej dekoracji architektonicznej i ceramiki znaleziono marmurową główkę kobiecą. Zabudowa wzgórza Fabrika,, jak i dzieje zespołu Ayios Lambrianos w okresie grecko-rzymskim nie są nam dotyohczas znane, o czym wspomniano powyżej. Próby l o k a l i z a c j i i i d e n t y f i k a c j i na tym obszarze świątyni Afrodyty nie znajdują na razie jednoznacznego potwierdzenia w materiale archeologicz-_1S nym i pozostają w sferze hipotez , mimo nasycenia obszaru zna-leziskami, m.in. inskrypcjami posągów wotywnych.

Miejsca znalezienia rzeźb z obszaru Nea Paphos nie pozwalają więc na bliższą ich identyfikację poprzez np. powiązanie rzeźby

z konkretnym miejscem kultu czy też z konkretnym obiektem archi-tektonicznym. Jedynie w przypadku zachodniej części miasta mówić można o większym prawdopodobieństwie powiązania miejsca

znale-zienia z pierwotnym usytuowaniem rzeźby, chociaż i tu nie można mieć absolutnej pewności.

Zróżnicowane j e s t tworzywo, z którego wykonano interesujące nas rzeźby. Jest nim przede wszystkim miękki wapień i różnorodne

K.Nicolaou, o . c . , s.580. 15

Identyfikaoję świątyni Afrodyty proponuje W.A.Daszewski, Meander 1978.. S.33,. por. wyżej przyp.7. Pozostałości widoczne na § ^ Ï S î ^ S S l p î o p o n û j e związać ze świątynią Afrodyty także J.Mły.-narozyk w swojej pracy Nea.^ajDhosJ^II.

94

g a t u n k i m a r m u r u , sporadycznie w y s t ę p u j e twardszy k a m i e ń . W p r z y -p a d k u zastosowania wa-pienia m ó w i ć można o jego l o k a l n y m , w rozu-m i e n i u "cypryjskirozu-m", charakterze p o c h o d z e n i a . Żółtawy lokalny w a p i e ń miał szerokie zastosowanie w budownictwie i p r o d u k c j i r z e ź b i a r s k i e j . Budulec ten w y s t ę p u j e i na obszarze Paphos w od-s ł o n i ę t y c h w ą t k a c h murów m i e j od-s k i o h , w murach domów m i e od-s z k a l n y c h , w elementach k o n s t r u k c j i , n p . w k o l u m n a c h , w elementach rzeź-b i a r s k i e j dekoracji a r c h i t e k t o n i c z n e j , m . i n . w kapitelach i gzym-s a c h . Szerokie zagzym-stogzym-sowanie w a p i e ń cypryjgzym-ski znalazł w gzym-sztuce s e p u l k r a l n e j , w tym także w pełnej rzeźbie nagrobnej i przy wy-k o n y w a n i u s t e l . D o grupy surowców lowy-kalnych zaliczyć n a l e ż y od-m i a n ę wapienia określanego jako "różowy od-m a r od-m u r " , k t ó r e g o złoża w y s t ę p u j ą w okolioaoh P a p h o s , tworzywa wykorzystywanego w deko-r a c j i a deko-r c h i t e k t o n i c z n e j , w p deko-r o d u k c j i ołtadeko-rzy i w y k o n a s t w i e deko-r z e ź b . Na r ó w n i z kamieniami lokalnymi sięgano p o surowce i m p o r t o w a n e , d o k t ó r y c h n a l e ż ą marmury d r o b n o i średnioziarniste o bogatej gamie k o l o r y s t y c z n e j . P r z e w a ż a j ą w tej grupie rzeźby wykonane z m a r m u r u białego o drobnym z i a r n i e , z marmuru o odcieniu kremo-w y m , sporadyoznie z marmuru o k o l o r z e s z a r y m . N i e l i c z n e są przy-p a d k i zastosowania k a m i e n i b a r d z i e j twardych i w y k o r z y s t a n o je głównie do wykonania rzeźb nadnaturalnej w i e l k o ś c i , pochodzącyoh z okresu p ó ź n e g o . Jak się w y d a j e , większość importowanego surow-ca (lub samych r z e ź b ) p o c h o d z i z kamieniołomów wyspiarskioh.oraz b y ć m o ż e , z kamieniołomów A z j i M n i e j s z e j .

Zróżnioowaniu surowoa towarzyszy zróżnicowanie tematyczne i związane z tym przeznaczenie r z e ź b , t j . ioh f u n k c j a . Przeważają w omawianym zespole rzeźby średniej w i e l k o ś c i r e d u k c j e w i ę k -s z y c h p o -s ą g ó w , oraz r z e ź b y z kręgu drobnej p l a -s t y k i f i g u r a l n e j . N i e l i o z n e fragmenty pochodzą od posągów ponadnaturalnej w i e l k o ś -c i . Tematyoznie w y r ó ż n i ć można kilka podstawowy-ch grup:

1 . Przedstawienia bóstw i h e r o s ó w , wśród których d o najozęśo i e j spnajozęśotykanych należą przedstawienia A f r najozęśo d y t y , A r t e m i d y , A -p o l l i n a , A s k l e -p i o s a , D e m e t e r , H y g i e i i E r o s a . Są w tej gru-pie p o s ą g i wysokiej klasy a r t y s t y c z n e j , n p . posąg A s k l e p i o s a i posąg A f r o d y t y u z b r o j o n e j , zasługujące na szczegółowsze omówienie.Prze-waża j ą , jak się w y d a j e , p o s ą g i o przeznaozeniu w o t y w n y m i dekor a c y j n y m , chociaż nie można w y k l u c z y ć istnienia w tej gdekorupie w y -obrażeń k u l t o w y c h .

95

-2 . Przedstawienia kobiet i m ę ż c z y z n w y k o n a n e w w a p i e n i u lo-kalnym o n i e w ą t p l i w y m p r z e z n a o z e n i u s e p u l k r a l n y m , wśród których p o w t a r z a j ą się charakterystyczne dla grupowych pomników n a g r o b n y c h przedstawienia m ł o d y c h chłopoow w płaskioh n a k r y o i a c h g ł o -w y , przypominających -w s p ó ł c z e s n e b e r e t y .

3 . N i e zidentyfikowane bliżej wobeo b r a k u a t r y b u t ó w przedstawienia kobiet i mężczyzn o charakterze dekoracyjnym lub w o

-t y w n y m . • G ł o w y kobiece i m ę s k i e o z r ó ż n i c o w a n y c h ,

zindywidualizo-w a n y c h rysach t zindywidualizo-w a r z y p o c h o d z ą c e z okresu r z y m s k i e g o , niezindywidualizo-wątplizindywidualizo-we przedstawienia p o r t r e t o w e .

5 . F r a g m e n t y d e k o r a c j i rzeźbiarskiej b a z lub innych obiek-t ó w , n p . o ł obiek-t a r z y , gzymsów i obiek-t p .

6 . Przedstawienia z w i e r z ą t .

7 . F r a g m e n t y p r z e d s t a w i e ń figuralnych ludzi i z w i e r z ą t , n p . f r a g m e n t y d r a p e r i i , fragmenty przedstawień ptaków i ryb i t p .

C h r o n o l o g i c z n i e mamy d o czynienia z zespołem o znacznej roz-p i ę t o ś c i : od n i e l i c z n y c h wyobrażeń arohaicznych (lub świadomie a r c h a i z o w a n y c h (po r z e ź b ę hellenistyczną oraz r z y m s k ą d o III-IV w i e k u n . e . w ł ą c z n i e . Przeważają dzieła sztuki r z y m s k i e j , w tym c z ę s t e kopie i przetworzenia oryginałów greckioh okresu IV wieku p . n . e .

Wśród omawianego zespołu rzeźb znalezionych na terenie mia-sta N e a Paphos na szozególną u w a g ę zasługuje grupa mia-statui i mia- sta-t u e sta-t e k odkrysta-tych podczas w y k o p a l i s k p o l s k i c h w obrębie sta-tzw.Willi T e z e u s z a . Przyjęta w w y n i k u b a d a ń hipoteza robocza z a k ł a d a , że b u d o w l a ta stanowiła oficjalną r e z y d e n c j ę r z y m s k i e g o gubernatora

C y p r u1 6. Zespół znalezionych tam posągów rzuoa więc interesujące

ś w i a t ł o na upodobania mieszkańoów i użytkowników b u d o w l i , zarów-n o pod kątem z zarów-n a c z e zarów-n i o w y m , a więc kogo p r z e d s t a w i a ł y p o s ą g i i

jaki b y ł ich c h a r a k t e r , jak też pod kątem a r t y s t y c z n y m , t j . p o -ziomu w y k o n a w s t w a .

O g ó l n i e b i o r ą c , rzeźby te u k a z y w a ł y p o p u l a r n e bóstwa i herosów: A f r o d y t ę , A r t e m i d ę , D e m e t e r , A s k l e p i o s a , D i o n i z o s a , H e r a

-1 6 W . A . D a s z e w s k i , R g s s s r o h e s ^ i ^ s g P a g h ^

2 . Przedstawienia kobiet i mężczyzn w y k o n a n e w w a p i e n i u lo-k a l n y m o n i e w ą t p l i w y m p r z e z n a c z e n i u s e p u l lo-k r a l n y m , wśród lo-któryoh p o w t a r z a j ą się charakterystyczne dla grupowyoh pomników n a g r o b - ^ n y c h przedstawienia m ł o d y c h chłopoow w płaskioh n a k r y o i a c h g ł o -w y , przypominających -współczesne b e r e t y .

3 . N i e zidentyfikowane bliżej wobec b r a k u atrybutów przedstawienia kobiet i mężczyzn o oharakterze dekoracyjnym lub w o

-t y w n y m . /

G ł o w y kobiece i m ę s k i e o z r ó ż n i c o w a n y c h , zindywidualizo-w a n y c h rysach t zindywidualizo-w a r z y p o c h o d z ą c e z okresu r z y m s k i e g o , niezindywidualizo-wątplizindywidualizo-we przedstawienia p o r t r e t o w e .

5 . F r a g m e n t y d e k o r a c j i rzeźbiarskiej b a z lub innych obiek-t ó w , n p . o ł obiek-t a r z y , gzymsów i obiek-t p .

6 . Przedstawienia z w i e r z ą t .

7 . F r a g m e n t y p r z e d s t a w i e ń figuralnych ludzi i z w i e r z ą t , n p . f r a g m e n t y d r a p e r i i , fragmenty przedstawień ptaków i ryb i t p .

C h r o n o l o g i c z n i e mamy d o czynienia z zespołem o znacznej roz-p i ę t o ś c i : od n i e l i c z n y c h w y o b r a ż e ń arohaicznyoh (lub świadomie a r c h a i z o w a n y o h (po r z e ź b ę hellenistyczną oraz r z y m s k ą d o III-IV w i e k u n . e . w ł ą c z n i e . Przeważają dzieła sztuki r z y m s k i e j , w tym o z ę s t e kopie i przetworzenia oryginałów greckioh okresu IV wieku p . n . e .

Wśród omawianego zespołu rzeźb znalezionyoh' na terenie mia-sta N e a Paphos na szozególną u w a g ę zasługuje grupa mia-statui i mia- sta-t u e sta-t e k odkrysta-tych podczas w y k o p a l i s k p o l s k i o h w obrębie sta-tzw.Willi T e z e u s z a . Przyjęta w w y n i k u b a d a ń hipoteza robocza z a k ł a d a , że

b u d o w l a ta stanowiła oficjalną r e z y d e n c j ę r z y m s k i e g o gubernatora 1 6

C y p r u . Zespół znalezionych tam posągów rzuca więc interesująoe ś w i a t ł o na upodobania mieszkańców i użytkowników b u d o w l i , zarów-n o pod kątem z zarów-n a c z e zarów-n i o w y m , a więc kogo p r z e d s t a w i a ł y p o s ą g i i

jaki b y ł ich c h a r a k t e r , jak też pod kątem a r t y s t y c z n y m , t j . p o -ziomu w y k o n a w s t w a .

Ogólnie b i o r ą c , rzeźby te u k a z y w a ł y popularne bóstwa i herosów: A f r o d y t ę , A r t e m i d ę , D e m e t e r , A s k l e p i o s a , D i o n i z o s a , H e r a

-1 6 W . A . D a s z e w s k i , Rgs^rches.. g t J U a ^ a g h g Ł i g ę ^ i p ^ (wi ) e d / Y T K i r a g ^ g h l a T T l 9 8 5 7 , s .

96 -19

kiesa, a także sylena i satyra . Wśród licznych fragmentów in-nyoh posągów można domyślać się Meleagra i Apollina. Wielka, po-nadnaturalnych rozmiarów dłoń trzymająca paterę być może należa-ła do posągu siedzącego Zeusa lub Asklepiosa tzw. typu aleksan-₁₈ dryjskiego, znanego z przedstawień na monetach . Większość od-krytyoh rzeźb zaliczyć można do popularnych w czasach rzymskich kopii-redukcji. Ukazują one w znaczym zmniejszeniu wcześniejsze oryginały naturalnej lub ponadnaturalnej wielkości. Przeciętna wysokość statuetek nie przekracza 60 cm. Największa ze znalezio-nych rzeźb, jeśli nie liczyć posągu, do którego należała dłoń trzymająca paterę, to posąg stojącej Afrodyty zbrojnej1 9. Ma ona wysokość nieco mniejszą od naturalnej. Rzeźby z Villi Tezeusza są wszystkie bez wyjątku wykonane w marmurze.Przeważa biały mar-mur wyspiarski z terenów Morza Egejskiego. Jedna statuetka wyko-nana była w ciemnoszarym żyłkowanym marmurze niewiadomego pocho-dzenia . Należy podkreślić, że na Cyprze nie występują złoża prawdziwego marmuru i cały materiał do omawianych rzeźb musiał być importowany. Taki stan rzeczy każe zastanowić się nad cha-rakterem importów - i odpowiedzieć na pytanie: surowieo, półpro-dukt czy gotowy wyrób był przedmiotem importu,a także nad miejs-cem finalnej obróbki.

Na pierwszy rzut oka znalezione posągi wydają się reprezen-tować znane i popularne typy przedstawień rzeźbiarskioh. W rze-czywistości jednak rzeźby te są znacznie ciekawsze, a niektóre z nich zasługują na szczególną uwagę. Dzieje się tak z różnych względów. Można tu np. mówić o stanie zachowania, lepszym niż w przypadku innych znanych kopii danego oryginału, pozwalającym na dalsze określenie i uściślenie odległego pierwowzoru.Może to być również odmienność typologiczna ułatwiająca wyodrębnienie wa-wariantów pierwowzoru, czy wreszoie, odmienny zestaw w

kompozy-1 7 I d . , BDAC 1968, s.52 i nast.; RDAC 1970, s.134 i nast.; RDAC 1972, s.228 i nast.} RDAC 1976, s.219 i nast.; RDAC 1984, s.300, pl.LXVII, 2.

1 8 BMC Alexandria, Nrs. 703, 705, 1315* 1611-1613,pl.5ł tak-że B.Holtzmann, LIMC I I , s.v. Asklepios, 889» Nr.379.

1 9 W.A.Daszewski, HDAC 1982, a.195-201; i d . , RDAC 1983, s. 2 8 1 - 2 8 2 .

2 0 I d . , RDAC 1968, s.54 i nast. pl.XIV, 3} także B.Lichocka, ET X , 1978, s.205-226.

97

-cji grupowej, nie mającej gdzie indziej bliższych analogii i su-gerująoej oryginalność koncepcji. W opraoowaniu niniejszym, chcie-libyśmy zwrócić uwagę na niektóre z tych specyfioznych ceoh oma-wianego zespołu i skonoentrować się na dwu przedstawieniach Asklepiosa.

W 1965 roku znaleziona została niewielka, licząca 0,39 ® sta-tuetka boga medycyny, zachowana bez głowy i prawego ramienia, z

1 1 . 1 . Statuetka Asklepiosa z wykopalisk polskich w Nea Paphos

cji grupowej, nie mającej gdzie indziej bliższyoh analogii i su-gerującej oryginalność koncepcji. W opraoowaniu niniejszym, chcie-libyśmy zwrócić uwagę na niektóre z tych specyfioznych ceoh oma-wianego zespołu i skoncentrować się na dwu przedstawieniach Asklepiosa.

W 1965 roku znaleziona została niewielka, licząca 0,39 R sta-tuetka boga medycyny, zachowana bez głowy i prawego ramienia, z

11.1. Statuetka Asklepiosa z wykopalisk polskich w Nea Paphos

98

-21

ubytkami w okolicy stóp i bazy . Ukazuje ona Asklepiosa w pozy-cji stojącej, lekko wspartego na lasce trzymanej pod prawym ra-mieniem. Ciętar ciała spoczywa na prawej nodze, lewa noga ugięta lekko w kolanie podana jest nieznacznie do przodu.Szeroki płaszcz podtrzymywany pod lewym ramieniem i opasujący przedramię osłania biodra i nogi. Szeroka, muskularna pieré i część brzucha pozo-stają nie osłonięte. Drugi koniec szaty zwisa wzdłuż lewego bo-ku. Wśród fałdów materiału widoczne są sploty węża wijącego się wokół laski. We wstępnej publikaoji zabytku Kazimierz Miohałow-ski podkreśla wyczuwalną w rzeźbie silną tradycję helleńską. Zwraca uwagę na gruboziarnistość marmuru, w kolorze białym, z którego została wykonana rzeźba i sądzi, że jest to marmur pa-ryjski, zaś sama statuetka stanowi import pochodzenia greckiego, wykonany w tradycji post-pergamońskiej. Ha to ostatnie wskazy-wałby fakt świeżości modelunku zarówno samej postaoi, jak i fał-dów szaty, która w sposób organiczny nawiązuje do krzywizny cia-ła podkreślonej kontrapostem. Autor nie podaje jednak bliższego datowania. Według najnowszej klasyfikacji opracowanej przez B. Holtzmann'a, omawiana statuetka Asklepiosa należy do tzw. typu

Epidauros22. Typ ten jest z kolei mutacją wiodącego typu Este,

który, obok typu Giustini, był najpopularniejszy w starożytności. Obok typu Epidauros, od typu Este pochodzi też blisko z nim spo-krewniony typ Velia. Różnice polegają jedynie na nieznacznych zmianach w układzie szat. W posągach typu Velia płaszcz przykry-wa lewe ramię, w typie Epidauros płaszcz przytrzymyprzykry-wany jest pod lewym ramieniem i opasuje przedramię, zaś koniec okrycia zwisa wzdłuż laski.

Najbliższe^analogie do statuetki z Nea Paphos odnajdujemy w tej właśnie licznej grupie zabytków. Ich pierwowzór datowany jest na IV wiek p.n.e. Pochodzi zapewne sprzed 348 roku,ponieważ jed-na ze statuetek typu Epidauros odkryta została w Olincie, znisz-czonym w tym właśnie roku. Data ta wyznacza więc terminus ante

2 1 K.Michałowski, (ws) V.Karageorghis, BOH 90 (1966),

8.355--358; id., Poland 4 (140, 1966), s.44 i nast.; id., RA 2, 1968, s.355 i nast.

2 2 B.Holtzmann, M U C II, o.c., s.895 i nast.

99

-quem2^. Za najwcześniejszą kopię uważana jest statuetka znajdu-jąca się w Wiedniu, pochodząoa z dawnej kolekcji, stąd nazwa

ty-24

pu . W tym kontekście warto przypomnieć, że typ głowy Asklepio-sa, należący do typu Este, wiązany jest z Bryaxisem z uwagi na podobieństwo do głowy Sarapisa, będącej dziełem tego artysty2^. B.Holtzmann przypomina za Pâuzaniaszem (1,40,6), że w Megarze ₂₆ istniała grupa Asklepiosa i Hygiei dłuta tego rzeźbiarza . Po-stać Asklepiosa przypomina tam interesujący nas typ Este.

Jest rzeczą ciekawą, że typ ten i jego pochodne występują szczególnie często na wyspie Kos, skąd mamy 8 zabytków2^7 .B.Holt-zmann za Herondasem (IV,1,22) przypomina, że na wyspie tej ist-niała marmurowa grupa Asklepiosa i Hygiei, dzieło synów Praksy-telesa - Kefizodotosa Młodszego i Timarohosa. Zakładająo wpływ tej grupy na powstanie interesującego nas wiodącego typu Este trzeba stwierdzić, że nie mógłby on powstać przed końcem IV w. p.n.e. Jeżeli jednak uznamy wraz z R.Walters'em, że tors

Askle-28

piosa z Pireusu nawiązuje do marmurowej statui boga medycyny dłuta Skopasa, o której Pauzaniasz mowi, że ustawiona była obok kultowego posągu Ateny w Tegei (VIII,47,1), wówczas założyć moż-na, że statua ta mogła być pierwowzorem zarowno dzielą Bryazisa, jak i synów Praksytelesa i pośrednio wpłynąć n<* typ Este. Należy przy tym podkreślić, że posążek paphijski jest bardzo zbliżony do omawianych typów. Najbliższą jego analogię odnajdujemy w sta-tuetce z Epidauros,obeonie w Muzeum Narodowym w Atenach2^, która

jest lepiej zachowana. Charakteryzuje ją identyczna postawa,

i-2 ? Ibid.: także D.M.Robinson, QljnthusJÇJI. (1946),s.130-137, pl.115» 6, 117, 9»

24

Wiedeń, Kunsthist. Mus. I 1172, dawniej Kolekcja Este, P°r- ».Dfltschke, 4fl$jJs^ifoPftajUi •Qbarl.talj^XJJia^),s.297, nr 762; także B.Holtzmann, (w:) IltóC IÏ; s.886, nr 320.

. a

2

f

P o r

-A

H

-

B u

P

e

jBg^Afe^Mgojiofe-Aa^Xê^tum (1898),S.497;

W.Amelung, Ansonia

1908, Ś.127Y

J.Six, JHS

4271522, s.31-35.

2 6 B.Holtzmann, (w:) LIMC II, s.895; por. także monetę me-garyjską z okresu Septimiusza Severa, patrz Imhoof-Blumer/ Gard-ner, N\ygCoMiiP8us^54, pi. 50 A VI.

' B.Holtzmann, LIMC II, o.c., Nrs. 330-332, 340, 341-342, 362, 368.

2 8 Por. P.Walters, AM 17, 1982, s.10-15; także B.Holtzmann, LIMC II, 887, nr 346; tors obecnie w MN Ateny, Inw. nr 258.

2 9 P.Walters, 0.0., s.1-15, pl.2-4; B.Holtzmann, LIMC II nr

quem2^. Za najwcześniejszą kopię uważana jest statuetka

znajdująca s i ę w Wiedniu, pochodząca z dawnej kolekcji, stąd nazwa t y -pa.

pu . W tym kontekście warto przypomnieć, że typ głowy Asklepio-sa, należący do typu Este, wiązany jest z Bryaxisem z uwagi na podobieństwo do głowy Sarapisa, będącej dziełem tego artysty2^.

B.Holtzmann przypomina za Pauzaniaszem (1,40,6), że w Megarze ₂₆ istniała grupa Asklepiosa i Hygiei dłuta tego rzeźbiarza . Po-stać Asklepiosa przypomina tam interesujący nas typ Este.

Jest rzeczą ciekawą, że typ ten i jego pochodne występują szczególnie często na wyspie Kos, skąd mamy 8 zabytków2^7

.B.Holtzmann za Ilerondasem (IV,1,22) przypomina, że na wyspie t e j i s t -niała marmurowa grupa Asklepiosa i Hygiei, dzieło synów Praksy-telesa - Kefizodotosa Młodszego i Timarchosa. Zakładająo wpływ t e j grupy na powstanie interesującego nas wiodącego typu Este trzeba stwierdzić, że nie mógłby on powstać przed końcem IV w. p.n.e. Jeżeli jednak uznamy wraz z B.Walters'em, że tors

Askle-28

piosa z Pireusu nawiązuje do marmurowej statui boga medycyny dłuta Skopasa, o której Pauzaniasz mowi, że ustawiona była obok kultowego posągu Ateny w Tegei ( V I I I , 4 7 , 1 ) , wówczas założyć moż-na, że statua ta mogła być pierwowzorem zarowno dzielą Bryaxisa, jak i synów Praksytelesa i pośrednio wpłynąć nu typ Este. Należy przy tym podkreślić, że posążek paphijski jest bardzo zbliżony do omawianych typów. Najbliższą jego analogię odnajdujemy w sta-tuetce z JCpidauroa, ob eonie w Muzeum Narodowym w Atenach2^, która

jest l e p i e j zachowana. Charakteryzuje ją identyczna postawa, i -I b i d . i także D.M.Robinson, Qljnthusjçjl. (1946),s.130-137, pl.115, 117, 9.

24 _{Wiedeń, Kunsthist. Mus. I 1172, dawniej Kolekcja Este,}

« » 2f P o r- H - ( 1 8 9 8 ) ,s.497;

W.Amelung, Ansonia 1908/§.127» J.Six, JHS 4271522, s.31-35.

2 6 B.Holtzmann, (w:) LIMC I I , s.895; por. także monetę

me-garyjską z okresu Septimiusza Severa, patrz Imhoof-Blumer/ Gard-ner, NjigCommPaus^, p l . 50 A VI.

' B.Holtzmann, LIMC I I , o . c . , Nrs. 330-332, 340, 341-342, 362, 368.

2 8 Por. P.Walters, AM 17, 1982, s.10-15ł także B.Holtzmann,

LIMC I I , 887, nr 346; tors obecnie w MN Ateny, Inw. nr 258.

2 9 P.Walters, 0 . 0 . , s.1-15, pl.2-4; B.Holtzmann, LIMC I I nr

100

-dentyczny układ szat 1 zbliżony rysunek fałdów szaty,a także za-rys węża. Ceohy te wskazują na wspólny pierwowzór. Statuetka z Epidauros zezwala ponadto na rekonstrukcję układu rąk statuetki paphijskiej. Widzimy, że prawa ręka zwisała swobodnie wzdłuż laski owiniętej fałdami szaty, lewa zaś, ugięta w łokoiu, dłonią o pierała się o lewe biodro. V statuetce paphijskiej brak ś l a -du oparcia dłoni na biodrze i szczegół ten wskazuje, że prawa ręka Asklepiosa miała nieco inny układ, a dłoń nie związana była z tułowiem i trzymała zapewne jakiś przedmiot. Jako materiał po-równawozy do takiego układu przytoozyć można statuę Asklepiosa typu Epidauros znajdująoą się w Villa Doria-Pamphilliw Rzymie30. Można też przypomnieć brązowe statuetki będące wariantami typu Campana. Pierwsza z nich to statuetka przechowywana w Paryżu31,

druga znajduje się w British Museum w Londynie32. Statuetka z

Nea Paphos pod względem układu postaci i udrapowania szaty wyka-zuje duże podobieństwo z posążkiem Asklepiosa z Eos typu Este, znajdującego się obecnie w Istambule", oraz statuetkę z paryj-skiego marmuru również pochodzącą z Kos, a przechowywaną obecnie w Dreźnie34. Zbliżony układ wykazuje też statuetka z marmuru pen-telickiego znajdująoa s i ę w Muzeum Narodowym w Atenaoh33.

Wydaje się nie ulegaó wątpliwości, że rzeźba z Nea Paphos powstała w kręgu tyoh samyoh warsztatów. Z uwagi na wczesne po-wiązania wyspy Kos oraz Cypru z Ptolemeuszami, a także stosunko-wo niewielką dzielącą je odległość nie można wykluczyć, że zaby-tek paphijski, zapewne póżnohellenistyczny, pochodzi z Kos lub z kręgu wyspiarskiego. Warto dodać, że zbliżone typy statuetek As-klepiosa znaleziono także na Rodos, Amorgos i Syme36.

5 0 P.Walters, o . c . , s.6-7; B.Holtzmann, LIMC I I , nr 373. 3 1 Por. Babelon/Blanchet, gibl^atBro^zes 250, nr 598; także B.Holtzmann, LIMC I I , nr 282.

3 2 Por. P.Walters, f$4B£gnzes_ 151 nr 837, pl. 26, 1; także B. Eoltzmann, LIMC I I , nr 307.

3 3 Mus. Arch. Istanbul nr 1549; por. M.Bieber, ZfS 34, 1924, S.319, pl. 8, 2\ B.Holtzmann, LIMC II nr 330.

5 4 Staatl. KunstSlg ZV 966, por.Bieber, o . c . , 8 . 3 1 9 , f i g . 3 ł B. Holtzmann, LIMC I Ï , nr £32.

55 UH Ateny, nr 267; por. P.Walters, o . c . , s.3; Bieber o . c . , s.84, fig^&TB^Holtzmann, LIMC I I , nr 333.

3 6 B.Holtzmann, LIMC I I , Mrs 324, 325, 364, 378.

101

-W 1967 roku odkryta została druga statuetka Asklepiosa37

Znaleziono ją na posadzce w pomieszczeniu nr 19 V i l l i Tezeusza

11.2. Statuetka Asklepiosa z wykopalisk polskioh w Nea Paphos.Marmur, okres

koń-ca II wieku p.n.e. Fot.W.A.Daszewski

Towarzyszyły j e j statuetki Heraklesa i Dionizosa. W przeciwień-stwie do dwu pozostałych posążków, rzeźba Asklepiosa jest niemal

W 1967 roku odkryta została druga statuetka Asklepiosa^7.

Znaleziono ją na posadzce w pomieszczeniu nr 19 Villi Tezeusza.

11.2. Statuetka Asklepiosa z wykopalisk polskich w Hea Paphos.Marmur, okres

koń-ca II wieku p.n.e. Fot.W.A.Daszewski

Towarzyszyły jej statuetki Heraklesa i Dionizosa. W przeciwień-stwie do dwu pozostałych posążków, rzeźba Asklepiosa jest niemal

1 0 2

-idealnie zaohowana. Jedyny, niewielki zresztą ubytek, to odłama-ny brzeg szaty. Statuetka ma wysokość 0 , 4 8 m i wykonana jest z drobnoziarnistego marmuru w kolorze białym. Układ postaci jest odwrotny w stosunku do uprzednio omówionej figurki.Asklepios stoi na owalnej, profilowanej bazie opierając ciężar ciała na lewej nodze. Prawa noga lekko ugięta w*kolanie podana jest do przodu. Bóg opiera się na długiej lasce, której górna część znajduje się pod prawym ramienienuRęka zwisa swobodnie w dół,trzymając w dło-ni jajo.W jego kierunku dookoła laski wije się długi wąż. Lewa ręka ugięta w łokciu i oparta na biodrze jest całkowicie okryta grubymi "fałdami szaty, która odsłaniając prawe ramię i piersi, osłania postać aż do kostek nóg. W pobliżu lewej stopy widoczny jest okrągły omphalos.Doskonale zachowana głowa jest nieznacznie zwróoona w prawo. Oczy o starannie zaznaczonyoh powiekach, tę-czówkach i źrenicach patrzą w przestrzeń. Postać oddana jest w lekkim kontrapoście, jednak w przeciwieństwie do uprzednio omó-wionego posążku o niemal esowatym skrzywieniu skręt kręgosłupa

jest tu prawie nie zaznaczony. Ramiona ukazane są w l i n i i pro-stej, zaś sztywny układ fałdów szaty podkreśla sztywność oałej kompozycji. Godne uwagi jest natomiast staranne opracowanie tor-su, ręki, głowy i stóp. Wyczuwalna jest struktura kostna i układ mięśni. Pomimo tych pozytywnych akcentów, rzeźbę cechuje suchość modelunku, podkreślona symetrycznym układem loków na głowie i w brodzie, a także kaligraficznym niemal opraoowaniem oczu. Szcze-góły techniczne, użycie świdra, oraz oechy stylowe wskazują na okres powstania rzeźby, t j . końcowe dwudziestolecie I I wieku

38 p . n . e . .

Omawianą statuetkę Asklepiosa zaliczyć należy do najpopu-larniejszego w starożytności typu, tzw. Asklepiosa Giustini,któ-ry poszczyoić się może kilkoma_{, 40} w a r i a n t a m i ^ . Opracowany ongiś

przez K.A.Neugebauer a i wiązany przez niego z kultową statuą z poł. V wieku p . n . e . typ ten jest obecnie wywodzony od znacznie późniejszego pierwowzoru, pochodzącego z pierwszej ćwierci IV

8 Por. wyżej przypis 22; oraz K.Michałowski, RA 1968, o.c. Por. B.Holtzmann, LIMC I I , o . c . , s . 8 9 4 .

4 0 K.A.Neugebauer, 78 BerlWincklPr ( 1 9 2 1 ; .

10J

-wieku p . n . e . Była nim zapewne statua kultowa z Ateńskiego 41

Asklepiejonu .

Posągi Asklepiosa typu Giustini występują z dwoma rożnymi typami głów. Jeden charakteryzuje się obfitą fryzurą z krotkioh, swobodnie rozrzuoonych pukli włosów, drugi natomiast oechuje sy-metryczne uczesanie, w którym długie loki przedzielone rozdział-kiem na środku zaczesane są do tyłu po bokach głowy, tworząc niekiedy szerokie spiralne sploty osłaniająoe uszy. Do tego wa-riantu należy głowa statuetki paphijskiej, której bliską ana-logię. przedstawia statuetka znaleziona w Rzymie, obeonie w Museo Nuovo , a także marmurowa statuetka w Bazylei4^. Oba te posążki ceohuje nie tylko podobny układ postaci oraz szaty, lecz także suchość, a nawet linearyzm modelunku. W statuetce rzymskiej za-chowała się głowa zbliżona do paphijskiej. Bliską analogię głowy Asklepiosa z Nea Paphos stanowi marmurowa głowa większych

znacz-nie rozmiarów, znaleziona w Salamiznacz-nie na Cyprze. Datowana jest ona na I I wiek p . n . e .4 4 Zapewne należy widzieć w niej dzieło końcowych lat tego wieku. W opracowaniu jej szczególnie zwraca uwagę podobne opracowanie oczu, loków brody, ust oraz podobne u-czesanie.

Referując zmieniające się poglądy na pochodzenie pierwowzoru drugiego typu głowy Asklepiosa Giustini, B.Holtzmann podkreśla, nawiązując do L . B e s c h i4 5, że typ ten należy wiązać z klasyczną statuą kultową z drugiej połowy V wieku p . n . e . , znajdująoą się ongiś w Epidauros. Jej przetworzeniem były inne pósągi z fipidau-ros, a także statua z roku 570 p . n . e . w Atenach (typ Giustini) i wreszcie statua dłuta Pyromarchosa ustawiona w Asklepiejonie w

4 1 B.Langlotz, Jdl 61-62, 1946-1947, s . 1 0 4 ; H.H.Schuchardt, ^ g a S g S f c ^ t . B i S o h w ^ ( 1 9 5 4 ) , 8.226} J.DOrig, APL 9 , 1969, s. 20ÎB7Holtżmańn^TÏMC 11, 894.

4 2 JdJiâ-IliâSA n r I**48i P°r* Helbig 4 I I , 554, nr 1784; Holtz-mann, LIMC I I , n r 1721

Antiken Museum nr 211; por. Holtzmann, LIMC I I , nr 175a. 4 4 Cyprus ArchaeoljMus. nr 135; por. V.Karageorghis, C.Ver-meule, S c u g ^ j ^ o O t l ą ą j L S I ( 1 9 6 4 ) , s.56 nr 54, pl.55, 5-4.

4 5 L.Beschi, ASAtene 47-48, 1969-1970, s.112-117; Holtzmann, LIMC I I , o . c . , s . 8 9 4 .

wieku p.n.e. Była nim zapewne statua kultowa z Ateńskiego 41

Asklepiejonu .

Posągi Asklepiosa typu Giustini występują z dwoma rożnymi typami głów. Jeden charakteryzuje się obfitą fryzurą z krotkioh, swobodnie rozrzuconych pukli włosów, drugi natomiast oechuje sy-metryczne uczesanie, w którym długie loki przedzielone rozdział-kiem na środku zaczesane są do tyłu po bokach głowy, tworząc niekiedy szerokie spiralne sploty osłaniające uszy. Do tego wa-riantu należy głowa statuetki paphijskiej, której bliską ana-logię przedstawia statuetka znaleziona w Rzymie, obecnie w Museo

42 4^ Nuovo , a także marmurowa statuetka w Bazylei . Oba te posążki

ceohuje nie tylko podobny układ postaci oraz szaty, lecz także suchość, a nawet linearyzm modelunku. W statuetce rzymskiej za-chowała się głowa zbliżona do paphijskiej. Bliską analogię głowy Asklepiosa z Nea Paphos stanowi marmurowa głowa większych znacz-nie rozmiarow, znaleziona w Salamiznacz-nie na Cyprze. Datowana jest

ona na II wiek p.n.e.44 Zapewne należy widzieć w niej dzieło

końcowych lat tego wieku. W opracowaniu jej szczególnie zwraca uwagę podobne opracowanie oczu, loków brody, ust oraz podobne u-czesanie.

Referując zmieniająoe się poglądy na pochodzenie pierwowzoru drugiego typu głowy Asklepiosa Giustini, B.Holtzmann podkreśla, nawiązując do L.Beschi4'', że typ ten należy wiązać z klasyozną

statuą kultową z drugiej połowy V wieku p.n.e., znajdująoą się ongiś w Epidauros. Jej przetworzeniem były inne pósągi z JSpidau-ros, a także statua z roku 370 p.n.e. w Atenach (typ Giustini) i wreszcie statua dłuta Pyromarchosa ustawiona w Asklepiejonie w

4 1 fi.Langlotz, Jdl 61-62, 1946-1947, s.104; H.H.Schuchardt,

£ - & & ^ f t _ B ^ SŁh w g i t z e r (1954), s.226j J.DBrig, APL 9, 1969, 8.

20; B.Holtzmann, LIMC II, 894.

4 2 n r 1448; por. Helbig 4 II, 554, nr 1784;

Holtz-mann, L m C T f T n r 172:

43 Antiken Museum nr 211; por. Holtzmann, LIMO II, nr 175a.

SmMjkEcfcasaixJtee.' n r 133; por. V.Karageorghis,

C.Ver-meule, Sculptures jCrj^Sjlamis_I (1964), s.36 nr 34, pl.35. 3-4.

4 5 L.Beschi, ASAtene 47-48, 1969-1970, s.112-117; Holtzmann,

104

-Pergamonie. Z tą ostatnią statuą, jako pierwowzorem wiązano po-czątkowo interesujący nas wariant g ł o w y4^ .

W opracowaniu swym, najbardziej wyozerpującym w dotychczaso-wej literaturze przedmiotu i zaopatrzonym w obszerny katalog li-cząoy 396 zabytków, B.Holtzmann pomija jednakże interesujący nas drugi posążek z Paphos^. Ezeżba ta jest cenna nie tylko ze względu na unikalny stan zachowania. Jak już wspomniano w opi-sie, Asklepioa trzyma w prawej dłoni jajo. Atrybut ten występuje niekiedy w innych przedstawieniach boga medycyny i wzmiankowany jest przez B.Holtzmanna. Do ohwili obecnej przedstawienia Askle-piosa z jajem nie doczekały się wyczerpującego opracowania. Stu-dium takie jest obecnie przygotowywane przez G.Grimma. Natomiast G.Strohmaier poświęca artykuł zagadnieniu znaczenia samego jaja,

48

w związku z bogiem medycyny . Zwraca przy tym uwagę na intere-sujące źródła arabskie dotyczące tego zagadnienia. Nie zagłębia-jąc się obecnie w ten problem, warto zwrócić uwagę na kilka za-bytków, które stanowić mogą materiał porównawczy dla statuetki

z Nea Paphos.

Jednym z takich zabytków jest rzeźba Asklepiosa typu Giusti-ni znajdująca się od 1884 roku w zbiorach .Ermitażu w LeGiusti-ningra- Leningra-dzie. Według zapisu inwentarzowego, zabytek ten poohodzi z Sy-oylii4^. Bez bazy mierzy on 0,253 m i wykonany został z

drobno-ziarnistego białego marmuru. W rzeźbie z Ermitażu uderza nie tyl-ko ogólne podobieństwo typu ityl-konograficznego,lec z i bardzo zbli-żony układ fałdów szat oraz identyczny niemal sztywny i suchy modelunek, w którym dużą rolę gra światłocień. W swym opracowa-niu O.Waldhauer słusznie podkreśla, że ten niezwykle "scharfe Stil" nie pasuje ani do rzeźb marmurowych, ani też wykonanych w

4 6 Por. W.Amelung, KM 16, 1903, s.1-16; Helbig3 nr 1340} H.

von Fritze, (1910), s.39-48.

Cytuje jednak pierwszą statuetkę, która została opubli-kowana w tym samym zresztą artykule, co statuetka druga, por. K. Michałowski, RA o.c., wyżej, przypis 2.

Zlft

G.Strohmaier, Asklepios _und daa festschrift. Franz Al-theirr.^|UgL 6.10.1968. wyd. R.Stiehl i H.Ji.Śtier (Berlin 1970}, s.

^ O.Waldhauer, Ple_Ąntjken_ Skulpturen^d.er_Brmlt.age (1928), s.15 i nast., Taf. III.

brązie i wiąże go z techniką chryzelefantynową lub akrolitycz-ną*>.

Zbliżona do paphijskiej jest też statuetka Asklepiosa z Kos,

przechowywana w miejscowym muzeum-'1. Ikonograficznie rzeźba z

Kos jest bardziej rozbudowana. Obok postaci Asklepiosa, występu-je też inna postać, natomiast ceohy stylowe są bardzo zbliżone. Warto wreszcie wspomnieć statuetkę z Side przeohowywaną w tam-tejszym muzeum (B° 167)52. Przy podobnych rozmiarach i wykonaniu

w podobnym materiale posążek z Side odbiega jednak od naszego zabytku nieco miększym modelunkiem.

Niemal identyczna w proporojaoh oraz detalaoh ikonograficz-nych oraz bardzo podobna stylistyoznie jest natomiast statuetka Asklepiosa pochodząca z Aleksandrii, obecnie znajdująca się w

zbioraoh kolekcji antycznej Instytutu Archeologicznego Uniwersy-tetu w Trewirze-^. Zbliżona stylistycznie i ikonograficznie jest także inna rzeźba Asklepiosa z Aleksandrii, pochodząca z grupy rzeźb znalezionych przypadkowo podczas prac budowlanych na tere-nie Sidi Bishr w roku 1973^\ Jest ona większych rozmiarów, a głowa Asklepiosa reprezentuje inny typ niż rzeźba z Paphos.

Podsumowując nasze uwagi można stwierdzić, że chociaż drugi posążek Asklepiosa z Nea Paphos należy do najpopularniejszego w starożytności typu Giustini, to jednakże w jego ramach reprezen-tuje specyficzny wariant "z jajem". Statuetka z Paphos, z uwagi na podobieństwo do 2 zabytków aleksandryjskich, być może powinna być związana z kręgiem warsztatów rzeźbiarskich tego miasta.war-sztatów, które z dużym upodobaniem produkowały masowo na eksport niewielkie rzeźby z importowanych materiałów. Związków Nea Pap-hos z Aleksandrią, datujących się od początków panowania Ptole-meuszy i kontynuowanych przez cały okres istnienia miasta,a tak-że w okresie rzymskim nie należy tu specjalnie przypominać, są bowiem powszechnie znane.

5 0 Id., s.18.

Por. G.Strohmaier, o.c., fig.28; także U. Putscher, ia^Kss, dârb. "Sltzungbëricht 87 (1966), pITbTnoh vid'i

J.Inan, Romąp Sculgturea_ ln_J5ide _(, 197^) ,s.58 i nast. ,nr 15. Obejrzenie tej rzeźby zawdzięczam uprzejmości prof. G. Grimm'a.

5 4 B.Gąssowska,ftgJ&gaŁJffiŹb. . z ^ S Ł ^ i ^ Ł g h Ł a ^ ^ J ^ i t (»* )