Widok Księgozbiory domowe w pierwszej połowie XIX wieku

E l ż b i e t a S ło d k o w s k a

KSIĘGOZBIORY DOMOWE W PIERWSZEJ POŁOWIE X IX WIEKU

W ż y c i u k u lt u r a l n y m P o l s k i d z ie w ię t n a s t o w i e c z n e j w ażną r o l ę o d ­ g r y w a ł dom p r y w a t n y , n a j c z ę ś c i e j dom r o d z in n y . Z a d e c y d o w a ła o tym g łó w n ie s y t u a c j a p o l i t y c z n e . k r a j u , o g r a n i c z a n ie p r z e z z a b o rc ó w swo­

bód o b y w a t e ls k ic h P o la k ó w i p o d p o rz ą d k o w y w a n ie - w z a le ż n o ś c i o d l o k a l n y c h w a ru n k ó w i a k t u a ln y c h s to s u n k ó w - i n s t y t u c j i p u b lic z n y c h c e lo m r u s y f i k a c y jn y m l u b g e r m a n iz a c y jn y m .

N ie c h c ą c u le g a ć p la n o m z a b o rc ó w , s p o łe c z e ń s t w o p o l s k i e w y tw o ­ r z y ł o p r y w a t n ą , w y r a ź n ie p o ls k ą s f o r ę ż y c i a , k t ó r a o b j ę ł a p rz e d e w s z y s t k im ż y c i e w dom ach r o d z in n y c h .

W d z ie w ię t n a s t o w ie c z n y m domu p o ls k im k o n c e n t r o w a ło s i ę ż y c i e t o ­ w a r z y s k i e ; u rz ą d z a n o tam s p o t k a n ia s ą s ie d z k i e i z j a z d y r o d z in n e , na k t ó r y c h n a d a r z a ła s i ę z a w s z e o k a z ja do rozmów o p o l i t y c e , s y t u ­ a c j i e k o n o m ic z n e j k r a j u , o now ych p o l s k i c h w y d a w n ic tw a c h , słow em o P o ls c e w o g ó le . W domu p ie lę g n o w a ło s i ę dawno t r a d y c j e i o b y c z a je ; w p a t r i o t y c z n y m d u c h u w y c h o w y w a ło d z i e c i , u c z ą c i c h n a ro d o w y c h p i e ś n i , o j c z y s t e j h i s t o r i i , a n i e r a z i p o l s k i e g o ję z y k a . N ie r z a d k o w domowym z a c i s z u , z d a la od k u l t u r a l n y c h i n a u k o w y c h o ś ro d k ó w , sa­

m o r o d n i p o ls c y i n t e l e k t u a l i ś c i o d d a w a li s i ę t w ó r c z o ś c i l i t e r a c k i e j s tu d io m nad h i s t o r i ą r e g io n u c z y ro z w a ż a n io m naukow ym .

P a m ię t a ją c o r o l i domu d z ie w ię t n a s t o w ie c z n e g o ja k o i n s t y t u c j i s p o ł e c z n e j , h i s t o r y k k s i ą ż k i , a w s z c z e g ó ln o ś c i b a d a c z f u n k c j i k s i;

ż k i w k u l t u r z e n a r o d o w e j, p o w in ie n z a s t a n o w ić s ię ., c z y i j a k i e z a j ­ m ow ała w n im m ie js c e k s i ą ż k a . C h o d z iło b y t u o p r z e b a d a n ie k s i ę - g o z b io r ó w dom ow ych, u to ż s a m ia n y c h w s ło w n ik a c h t e r m i n o l o g ic z n y c h "

z b i b l i o t e k a m i r o d z in n y m i, g ro m a d z o n y m i do o s o b is t e g o u ż y t k u w ła ­

ś c i c i e l a i c z ło n k ó w je g o r o d z in y . Poza z a s ię g ie m t e j g r u p y z a in t e ­

re s o w a ń p o z o s t a ły b y k o l e k c j e b i b l i o f i l ó w /'g ro m a d z o n e d la sa m e j s a ­

t y s f a k c j i p o s i a d a n i a / o r a z b i b l i o t e k i p r y w a t n e z a k ła d a n e z m yślą , o

s p o łe c z n y m i c h u d o s t ę p n ia n i u , a n a w e t w p r z y s z ł o ś c i - o p r z e k a z a ­

n iu s p o łe c z e ń s t w u .

K s i ę g o z b i o r y p r y w a t n e p o w s ta w a ły w r ó ż n y sp osó b.. Czasem b y ł y wy­

n ik ie m c z y t e l n i c z y c h z a in t e r e s o w a ń , , o k t ó r y c h p i s a ł a m ię d z y in n y m i I z a b e la . C z a r t o r y s k a w l i ś c i e do s y n a Adam a:

" K u p iła m t u n i e k t ó r e k s i ą ż k i ; t e j p o k u s ie o p r z e ć s i ę n ie mogę, C z u ję , ż e g ro m a d z ę p r z y j a c i ó ł , w k t ó r y c h t o w a r z y s t w ie s p ę d z ę n ie j e d n ą c h w i l ę , bo t e ż t o w i e r n i p r z y j a c i e l e , k t ó r z y n ie c h y ­ b ią nam n ig d y , " 'i .

C z ę ś c ie j je d n a k k s i ę g o z b i ó r domowy g ro m a d z o n y b y ł p rz y p a d k o w o , A , M o s z y ń s k i n a p i s a ł , ze “ n a s i p r z o d k o w ie b o g o b o jn i k u p o w a li k s i ą ­ ż k i a s c e t y c z n e i m o r a ln e ; n i c p o za t y m " . N a t o m ia s t i c h p o to m k o w ie

" j u ż t o d l a p o z b y c ia , s i ę n u d y , j u ż d l a n a u c z e n ia s i ę n i e k t ó r y c h r z e c z y , j u ż d la jjd o b r e g o ] t o n u , c z ą s t k i z d o c h o d ó w sw ych na te n ż e c e l u r y w a l i . Z d a r z a ł s i ę n i e r a z n a b y te k k s ią g b a r d z o n i e d r o g i , z l i c y t a c j i po ś m i e r c i j a k i e g o ś b i b l i o f i l a , czasem t e ż d a r o w a ł k t o , j a k o p r z e s t a r z a ł e , n a d to m ąd re a lb o ja k o n ie p o t r z e b n e g r a t y . Tak p o w s t a ły p r y w a t n e b i b l i o t e k i i b i b l i o t e c z k i " 0 . Te domowe z b i o r y , a n i e k i e d y t y l k o p o je d y n c z e k s i ą ż k i w c h o d z i ł y w s k ła d w y p o s a ż e n ia domu razem z in n y m i p r z e d m io t a m i i s p r z ę t a m i. I c h o b e c n o ś ć w s a l o ­ n i e , w g a b in e c ie g o s p o d a r z a l u b w p a n ie ń s k im p o k o ju ś w ia d c z y ła o k u l t u r z e d o m o w n ik ó w , p o d o b n ie j a k ś w i a d c z y ły o tym o b r a z y , k o l e ­ k c j e d a w n e j b r o n i , r y c i n y , f o r t e p i a n l u b g i t a r a ,

P o s z u k iw a n ia s ia d ó w k s i ą ż k i w p o ls k im domu w p ie r w s z e j p o ło w ie X IX w, n ie n a le ż ą do ła t w y c h . I n f o r m a c j e na te n te m a t można z n a ­ l e ź ć n a j c z ę ś c i e j p rz y p a d k o w o , p r z e g l ą d a ją c p a m i ę t n i k i , z b i o r y k o ­ r e s p o n d e n c j i , b i o g r a f i e z n a m ie n it s z y c h p o s t a c i , c z y t a j ą c ów cze­

sną l i t e r a t u r ę p ię k n ą l u b p r a s ę , 3 s k w ia d o m o ze s tu d iu m H a l i n y Cha- m e r s k i e j ^ , ź r ó d łe m w ie d z y na te m a t k s ię g o z b io r ó w dom owych są r ó ­ w n ie ż d o k u m e n ty a r c h iw a l n e , w k t ó r y c h , z a c h o w a ł y s i ę t e k s t y t e s t a ­ m e n tó w , umów h a n d lo w y c h ', in w e n t a r z e i t p . , a le p r z e w e r t o w a n io i c h , w y m a g a ją c e z n a c z n e g o n a k ła d u c z a s u i z o r g a n iz o w a n e g o d z i a ł a n i a ,

n ie może b y ć p o d ję t e d o r a ź n ie ,

S ta n o p r a c o w a n ia b i b l i o g r a f i i k s ie g o z n s w c z y c h s p o w o d o w a ł, że n i­

n i e j s z y s z k i c można t r a k t o w a ć ja k o w p ro w a d z e n ie do t e m a t u , u k a z u ­ ją c e fr a g m e n t o b ra z u c a ł o ś c i , s k r e ś l o n y n a d to j e d y n i e w g łó w n y c h za r y s a c h .

D o ty c h c z a s o w e , z k o n ie c z n o ś c i n ie z b y t r o z l e g ł e i g ł ę b o k i e , p o ­ s z u k iw a n ia ' i n f o r m a c j i o b i b l i o t e k a c h doinow ych w p ie r w s z e j p o ło w ie X IX w. p o z w a la ją u s t a l i ć , że k s i ą ż k i g r o m a d z i l i l u d z i e n a le ż ą c y do

r ó ż n y c h ś r o d o w is k . Na w s i b i b l i o t e k i b y ł y tw o r z o n e we d w o ra c h i

d w o rk a c h o r a z na p le b a n ia c h , W m ie ś c ie k s i ą ż k i z b i e r a l i . p r z e d e

w s z y s t k im u c z e n i z a w o d o w i i p r y w a t n i e p ro w a d z ą c y b a d a n ia w z a c is z u w ła s n e g o m ie s z k a n ia , a r ó w n ie ż n a u c z y c ie l e i l i t e r a c i , a k t o r z y i d z i e n n i k a r z e . C z ę s to można t e ż s p o t k a ć s i ę z i n f o r m a c j a m i o p o s i a ­ d a n iu k s ię g o z b io r ó w p r z e z l e k a r z y , p r a w n ik ó w i w o js k o w y c h , a r z a ­ d z i e j - z i n f o r m a c j a m i o k s i ę g o z b i o r a c h k u p có w l u b f a b r y k a n t ó w . N ie n a t r a f i o n o na ś la d y w i e l u k s ią ż e k w dom ach n iż s z y c h w a r s tw s p o ł e ­ c z e ń s tw a ; " m i e j s k i e g o i w i e j s k i e g o l u d u " , co n ie b u d z i z d z iw i e n i a , s k o r o w a r s tw y t e na p o c z ą t k u X IX w, na o g ó ł d o p ie r o u c z y ł y s i ę c z y ­ t a ć .

W s z k i c u n in i e j s z y m o g r a n ic z o n o s i ę do o m ó w ie n ia p r o b l e m a t y k i b i b l i o t e k dom owych we d w o ra c h , g d y ż o n e b y ł y n a j ż y w i e j d y s k u to w a ­ ne w p i ś m i e n n i c t w i e d z ie w ię t n a s t o w ie c z n y m i s t a n o w ię ty p o w e z j a w i ­ s k o d la k u l t u r y p o l s k i e j w p ie r w s z e j p o ło w ie X IX w.

G ro m a d z e n ie k s ię g o z b io r ó w dom owych n i e m ia ło w ś r o d o w is k u s z l a ­ c h e c k im na p o c z ą tk u X IX w, p o w s z e c h n y c h , g łę b o k o z a k o r z e n io n y c h t r a d y c j i . B ra k o w a ło j e j z w ła s z c z a w a om atch, w k t ó r y c h z a c h o w a n o d a ­ wny s a r m a c k i s t y l ż y c i a . Ł u k a s z G o łę b io w e « i w t y t u l e w y d a n e g o w 1830 r . d z i e ł a "Domy i d w o r y " , c h a r a k t e r y z u j ą c e g o s t y l p o l s k i e g o ż y c i a w n ie d a w n e j p r z e s z ł o ś c i z a z n a c z y ł, że j e s t t o r ó w n ie ż " o p i s a ­ n ie a p t e c z k i , k u c h n i, s t o ł ó w , u c z t , b i e s i a d , t r u n k ó w i p i j a t y k i ; ł a ź n i i k ą p i e l i ; ł ó ż e k , p o ś c i e l i , o g r o d ó w , pow ozów i k o n i ; b ł a z ­ nów i k a r ł ó w , w s z e l k i c h z w y c z a jó w d w o r s k ic h i r ó ż n y c h o b y c z a jo w y c h s z c z e g ó łó w . 5 W tym d łu g im r e j e s t r z e o b y c z a jó w , u r z ą d z e ń i s p r z ę ­ tó w n ie z o s t a ł y w y m ie n io n e a n i b i b l i o t e k i , e n i z w y c z a j c z y t a n i a . K s i ą ż k i z o s t a ł y w y m ie n io n e co p ra w d a w t r e ś c i d z i e ł a G o łę b io w s k ie ­ g o , a le j e d y n i e p r z y o p i s i e p o l s k i e j k u c h n i, w f o r m ie w y k a z u p o l ­ s k i c h d z i e ł d o t y c z ą c y c h s z t u k i k u c h a r s k i e j /¡=;„ ó 5 ~ 6 ó / .

Nad b ra k ie m z a in t e r e s o w a n ia w g ro m a d z e n iu k s i ę g o z b i o r ó w domo­

w ych u b o le w a ł w 1823 r . F r a n c is z e k G rz y m a ła p is z ą c w " A s t r e i " :

"M im o s i l n i e w z m a g a ją c e j s i ę o ś w i a t y m a ła je . t je s z c z e l i c z b a c z y t a j ą c y c h / u w a ż a ją c t u c a łą masę l u d n o ś c i / , a s z c z e g ó ln i e ma­

ł o u p o w s z e c h n io n y m j e s t z w y c z a j, a ż e b y l u d z i e / n i e m ów ię b o g a ­ c i , a le m ie r n y c h n a w e t d o c h o d ó w / o d k ł a d a l i co ro k pewną s z c z u - , p łą sumę z a s to s o w a n ą do s to s u n k u i l o ś c i p ie n i ę d z y na z a k u p y w a ­ n ie k s ią ż e k i na p o w o ln e , s to p n io w e p o w ię k s z a n ie s w o ic h b i b l i o ­ t e k l u b b i b l i o t e c z e k . Są w y j ą t k i , j e s t pewna l i c z b a i t a k i c h ,

a le t a l i c z b a n i e w y trz y m a ż a d n e g o p o r ó w n a n ia z l i c z b ą a m a to ró w te g o r o d z a ju w N i e m c z e c h / . , . / ,

Te s p o s t r z e ż e n ia p o t w i e r d z a j ą r ó w n ie ż p a m i ę t n i k i , E. M . G a l i i

s t w i e r d z i ł , ż e p r z e d r o k ie m 1831 " j e ż e l i [w dw oracl.. | c z y t a n o d la

8

l i c h e j z a b a w y , t o z w y k le t łu m a c z e n ia c k l i w y c h rom ansów p a n i O o t lu , p a n i G e n lis l u b m o r d o w a li R in a ld o R i n a l d i n i e g o £ v c l p i u s a j , P o d r ó ­ ż e B e n io w s k ie g o i tym p o d o b n e b l i ż s z e d u c h a p o l s k i e g o , c h o ć l i c h e w r z e c z y sa m e j a w a n t u r y d r u k o w a n e " '7. R ó w n ie ż E . S k r o d z k i z a n o t o w a ł, że na p o c z ą tk u X IX w. " g u s t do c z y t a n i a w c a le n ie b y ł t a k j a k o b e ­ c n ie j ^ t j . o k . 1 8 7 5 r / f ro z p o w s z e c h n io n y m U l u d z i k l a s n i ż - s z y c h j e ś l i n a p o t k a łe ś k s i ą ż k ę , t o c h y b a t y l k o do n a b o ż e ń s tw a . Se­

t k i domów sam p is z ą c y m ó g łb y z a c y t o w a ć , domów z a m o ż n y c h , u p o to m k ó w k t ó r y c h d z i ś s t o ł y w s a lo n a c h u g i n a j ą s i ę pod k s i ą ż k a m i , k t ó r e w te ­ dy l i t e r a l n i e o p r ó c z k a le n d a r z a , g a z e t y l u b " K u r i e r a " p r z e z c a ł y ro k in n y c h p is m n ie w i d z i a ł y Na w s i , a n a w e t w w a r s tw a c h , w k t ó r y c h z n a jo m o ś ć f r a n c u s k i e g o n ie b y ła b a r d z o r o z p o w s z e c h n io n ą , c z a s s c h o d z i ł na r o b ó t k a c h b ez k o ń c a , na p lo t e c z k a c h , p o u f n e j g a w ę d c e . W y ją tk o w o z a g lą d a n o do z a p l e ś n i a ł y c h , na s t r y c h w y r z u c a ­ n y c h d a w n ych k s ią ż e k j a k " A t e n y " C h m ie lo w s k ie g o , " P o d r ó ż e " C o o k a ,

Q

" R in a ld o R i n a l d i n i " , t łu m a c z e n ie M agazynu p a n i B e a u m o n t" . P r z y t o c z o n e fr a g m e n ty w s p o m n ie ń s y g n a l i z u j ą je d n a k o b e c n o ś ć k s i ą ż k i w p o ls k im d w o rz e na p o c z ą t k u X IX w, , z w ła s z c z a k s i ą ż k i d a ­ w n e j, k t ó r e j z b y t n i o n ie c e n ią c w y rz u c a n o na s t r y c h . Na t o z j a w i ­

s k o z w r a c a ją uwagę r ó w n ie ż i n n i a u t o r z y , m ię d z y in n y m i w z a c y to w a ­ nym w y ż e j a r t y k u l e "S łó w k o o b i b l i o t e k a c h p r y w a t n y c h " A . M o s z y ń s k i p i s a ł :

" N ie z n a j d z i e s z p r a w ie domu /r o z u m ie m t u domy s z l a c h t y , w ł a ś c i ­ c i e l i z ie m s k i c h , d z i e d z i c ó w / , k t ó r y b y k i l k u n a s t u p r z y n a j m n i e j k s ią ż e k n ie p o s i a d a ł . K s ią ż k o m ty m , z w ła s z c z a po a n t e n a t a c h p o z o s ta ły m z w y k le d a je s i ę m ie js c e w s k r z y n i a c h a lb o w la m u s ie , a lb o w k ą c ie j a k im o f i c y n y . Nowe, w ł a d n e j o p r a w ie , na w e l i n o ­ wym p a p ie r z e p y s z n e im ie n ie m H u g o 'n a , D u m a s 's , B a lz a c a le ż ą w b a w ia ln y m p o k o ju na m ahoniow ym s t o l i k u p ó k i i c h s t ą d n ie w y p ło ­ s z ą M u s s e t, S a c o b , P a u l de K o c k . In n e u t y l i t a r n e j t r e ś c i o p i ­ w ie , b r o w a r a c h , o o w c a c h w g a b in e c ie d z ie d z i c a z a jm u ją m ie j - s e e , p ó k i i c h m ło d o ś c i e p o k a n ie m in i e , w te n c z a s p ó jd ą p o d z ie ­ l a ć l o s z t y m i , k t ó r e w ie k ie m o b c ią ż o n e , u ż y w a ją b ło g i e g o s p o ­ k o ju w o f i c y n i e " ^ .

S k a r ż y ł s i ę na s to s u n e k m ie s z k a ń c ó w d w o ró w do k s i ą ż k i r ó w n ie ż S t a n is ł a w O k r a s z e w s k i p i s z ą c :

" P iś m ie n n ic z e owe s t a r o ż y t n o ś c i n a s z e j r e l i k w i e , d z iś c o r a z rz a ­

d s z e i d r o ż s z e , bo c o r a z krw aw szem u u l e g ł e p r z e ś la d o w a n iu , j e ­

ś l i g d z ie ś je s z c z e pod s t r y c h a m i b u t w i e j ą , z a m ia s t co by wnu -

kom , p ra w n u kom p rz e k a z y w a n e b y ć m i a ł y , p o p a d a ją w r ę c e k r a m a -

r z y , z a m ie n ia n e b w w a ję na p s y , b u t e l k i i k a r t y " 3 0

9

R ó w n o le g le z n ie p o k o je m o l o s y s t a r y c h za s o b ó w k s ią ż e k we d w o ­ ra c h p o j a w i ł a s i ę t r o s k a o w ła ś c iw y d o b ó r w y d a w n ic tw k u p o w a n y c h z m y ś lę o l e k t u r z e w w i e j s k i c h z a c is z a c h . W w y ż e j w y m ie n io n y m s z k ic u O k r a s z e w s k i w s p o m n ia ł, że je s z c z e w l a t a c h c z t e r d z i e s t y c h w w i e l u dom ach s z l a c h e c k i c h , o p r ó c z k a le n d a r z a i g a z e t y , ż a d n e j p o l s k i e j k s i ą ż k i n ie s p o t k a ł . P o d o b n ie 0. G r a j n e r t w o p i s i e P o d la s ia z a n o t o ­ w a ł, że "u n ik o g o p r a w ie n ie z n a j d z i e s z p o ż y t e c z n e j k s i ą ż k i " , że z a u w a ż y ł t y l k o d r u g o r z ę d n e p o w ie ś c i f r a n c u s k i e i "M a ga zyn Fow sze - c h n y " 1 1 .

O d ra z dom ow ej b i b l i o t e k i w zamożnym domu z ie m ia ń s k im p r z e d s t a - w i ł F. S. D m o c h o w s k i w p o w ie ś c i " N a u c z y c i e lk a " , d o d a ją c w p r z y p i s i e ź e n a k r e ś l i ł go na p o d s t a w ie a u t e n t y c z n y c h o b s e r w a c j i : Nowo z a t r u ­

d n io n a n a u c z y c ie l k a c h c i a ł a s k o r z y s t a ć p r z y p r o w a d z e n iu l e k c j i z k s ią ż e k z n a jd u ją c y c h s i ę we d w o rz e . I w te d y o k a z a ło s i ę , że

" c a ł a s z k o ln a b i b l i o t e k a p a n n y J a d w ig i s k ł a d a ł a s ię . z m agazynu d la d z i e c i po f r a n c u s k u , z n ę d z n y c h dwóch k s ią ż e c z e k o h i s t o r i i i g e o g r a f i i na p y t a n i a i o d p o w ie d z i u ło ż o n y c h . W s z y s tk o t o mo - g ło b y s i ę p r z y d a ć d la o ś m i o l e t n ie g o d z ie c k a , l e c z n ie d la d o r a ­ s t a j ą c e j d z ie w c z y n y . - A p o l s k i e d z i e ł a , j a k i e t e ż p a ń s tw o ma - c i e w s w o je j b i b l i o t e c e ? - Może t o z g o r s z y p a n n ę A n i e l ę - r z e - k ł a zaw s t y d z o n a n ie c o p a n n a H o r t e n s j a , a le my t u ż a d n y c h p o l s k i c h

. . . . „ 1 2

k s ię ż e !', n ie mamy

W m a t e r ia ł a c h d z ie w ię t n a s t o w i e c z n y c h , o p r ó c z p r z y t o c z o n y c h po - w y ż e j k r y t y c z n y c h w y p o w ie d z i, można je d n a k z n a le ź ć r ó w n ie ż i n f o r - m a c je o dom ach s z l a c h e c k i c h z a s o b n y c h w k s i ą ż k i . T a k im domem b y ł d w ó r w R o m a n o w ie , p o s i a d ł o ś ć d z ia d k ó w □ . I , K r a s z e w s k i e g o , B ła .ż e jo w - s tw a M a ls k ic h . We w s p o m n ie n ia c h z d z ie c i ń s t w a K r a s z e w s k i z a n o t o w a ł:

"Dom p p . M a ls k ic h c a ł y żyw o s i ę z a jm o w a ł ty m , co s i ę na ś w ie c ie d z i a ł o W ie c z o re m , g dy p . B ł a ż e j M a l s k i po w i e l k i e j s a l i s i ę p r z e c h a d z a ł, b a b ka c z y t y w a ła g ło ś n o . K s ią ż e k w domu b y ło pe ­ ł n o . W u j, c i o t k i , b a b k a M a łs k a l u b i ł a l i t e r a t u r ę Co n ie m o g ło s i ę d o s t a ć d ru k o w a n y m , p r z e p is y w a n o . F a m ię ta m , ż e p i e r - w sze p o e z je M ic k i e w i c z a , k t ó r e o b u d z a ły n a d z w y c z a jn e z a j ę c i e , w s z y s t k i e c h o d z i ł y s t a r y m z w y c z a je m , z r ą k do r ą k w r ę k o p is - m ach. W a lt e r S c o t t , B y r o n , S z e k s p ir l e ż e l i u w u ja na s t o l i k u . O d r a d z a ją c a s i ę na nowo l i t e r a t u r a f r a n c u s k a , k s i ą ż k i w ł o s k i e p r z y w ie z io n e z p o d r ó ż y c z y t a n o i t ł u m a c z o n o / . . . / . C z y ta n o ba­

r d z o w i e l e , p e w n ie w i ę c e j w je d n y m R o m an o w ie , n iż . w c a ł e j , o k o l i -

Z b ie g ie m l a t l i c z b a d w o ró w z a s o b n y c h w k s i ą ż k i z w ię k s z a ła s i ę .

W ła d y s ła w T r ę b i c l c i w r e c e n z j i d r u g i e g o tom u " O b r a z u b i b l i o g r a f i e z -

10

c z n e g o " J o o h e r a \ z a z n a c z y ł , ż e p i s a ł j ą " g d z i e ś Lam k o ł o P u s z c z y B i a ł o w i e s k i e j " , g d z i e " n a k i l k a m i l w o k o ł o w s a m y c h t y l k o b i b l i o t e ­ k a c h dom ów p r y w a t n y c h d o k i l k u n a s t u t y s i ę c y d z i e l n a l i c z y ć n i e t r u ­ d n o " . N a r z e k a ł c o p r a w d a a u t o r , ż e t o k s i ę g o z b i o r y w y p e ł n i o n e b y w a ­ j ą r o m a n s a m i n o w e j s z k o ł y i w y d a w n i c t w a m i o b r a z k o w y m i , ż e t r u d n o w n i c h z n a l e ź ć d z i e ł a p o w a ż n i e j s z e w r o d z a j u " O b r a z u " J o d i e r á l u b " H i ­ s t o r i i l i t e r a t u r y " W i s z n i e w s k i e g o , a l e p o z i o m n a u k o w y r e c e n z j i ś w i a .- d c z y , ż e sa m m u s i a ł p o s i a d a ć k s i ę g o z b i ó r z a s o b n y w t e g o r o d z a j u w y­

d a w n i c t w a .

W l a t a c h p i ę ć d z i e s i ą t y c h p o p r a w a s y t u a c j i s t a j e s i ę c o r a z b a r — d z i e j w i d o c z n a .

■ 1 5

" J u ż m i n ę ł y c z a s y - c z y t a m y w j e d n e j z k o r e s p o n d e n c j i w p r a s i e

~ k i e d y k a l e n d a r z g o s p o d a r s k i , " O s z c z ę d n a k u c h a r k a " i " P o r a d n i k d l a l e c z e n i a k o n i , b y d ł a r o g a t e g o i n i e r o g a c i z n y " s t a n o w i ł y c a ­ ł ą b i b l i o t e k ę w w i e l u o b y w a t e l s k i c h d o m a c h ; d z i s i a j w k a ż d y m p r a ­ w i e o b y w a t e l s k i m d o m u z n a l e ź ć m o ż n a b i b l i o t e k ę s k ł a d a j ą c ą s i ę z k i l k u s e t to m ó w , a w d o m a c h z a m o ż n i e j s z y c h i d a l e k o l i c z n i e j s z ą " . I l e b i b l i o t e k d w o r s k i c h b y ł o n a p o c z ą t k u X IX w . , a i l e w j e g o p o ­ ł o w i e , z j a k i c h k s i ą ż e k s i ę s k ł a d a ł y , k i m b y l i i c h w ł a ś c i c i e l e - t o t e m a t c z e k a j ą c y n a o p r a c o w a n i e . O b e c n i e , j e ś l i p o z o s t a w i m y p o z a z a ­ s i ę g i e m b a d a ń k s i ę g o z b i o r y a r y s t o k r a c j i i z b i o r y b i b l i o f i l ó w , i n f o r ­ m a c j e o b e j m u j ą n i e w i e l k ą g r u p ę z i e m i a n . B y l i t o p r z e w a ż n i e l u d z i e w y b i j a j ą c y s i ę z e s w e g o o t o c z e n i a w y k s z t a ł c e n i e m , z a i n t e r e s o w a n i a m i i z a m o ż n o ś ć

g o , k t ó r e g o l i w i e H y l a

i ą . M o ż n a w y m i e n i ć t u t a j p r z e d e w s z y s t k i m P i u s a K i c i ń s k i e b i b l i o t e k a l i c z ą c a w 1 8 1 4 r . p r z e s z ł o t y s i ą c to m ó w , g o r -

16 W ty m sam y m c z a s i e z a - p o w i ę k s z a n a p r z e z s y n a B r u n o n a

, 17

c z ą ł g r o m a d z i e k s i ą ż k i M i c h a ł G r a b o w s k i . B o g a t ą b i b l i o t e k ę - m i a ł E u s t a c h y A n a s t a z y M a r y w i l s k i , w ł a ś c i c i e l K s i ą ż n i c n i e d a l e k o W a r s z a - w y , a j e d n o c z e ś n i e p i s a r z i d z i e n n i k a r z 1 8

W ś r ó d b i b l i o t e k d w o ró w i d w o rk ó w g a l i c y j s k i c h , k t ó r e w e d ł u g H e n ­ r y k a B a r y c z a w p o ł o w i e X IX w . " p o z a s t a r z y z n ą s p r z e d s t u l u b w i ę c e j

19 ✓

l a . t n i e p o s i a d a ł y w i e l e k s i ą ż e k " , w y r ó ż n i a ł s i ę k s i ę g o z b i ó r M a k s y ­ m i l i a n a M a r s z a ł l d e w i c z a , d z i e d z i c a w s i K a m i e n i c a w p o w i e c i e i i t r t a n o - w s k i m . Z t e j b i b l i o t e k i , l i c z ą c e j o k o ł o 7 t y s i ę c y to m ó w , M a r s s a l k i e - w i c z c h ę t n i e w y p o ż y c z a ł k s i ą ż k i s ą s i a d o m , m i ę d z y i n n y m i z e z b i o r ó w

" 2 0

h i s t o r y c z n y c h k o r z y s t a ł w m ł o d o ś c i L u d w i k K u b a l a . P i ę k n ą i b o g a t ą b i b l i o t k ę , z ł o ż o n ą z o k o ł o 2 0 t y s i ę c y to m ó w m i a ł F e l i k s C z a c k i , b r a ­

t a n e k z n a n e g o b i b l i o f i l a T a d e u s z a C z a c k i e g o , a l e b y ł a t o r a c z e j j u ż

p r y w a t n a b i b l i o t e k a n a u k o w a , a n i e k s i ę g o z b i ó r d o m o w y , g d y ż z a t r u d n i

n i b y l i w n i e j p ł a t n i b i b l i o t e k a r z e ? 1 . W i a d o m o ś c i o z i e m i a ń s k i c h k s i

g o z b i o r a c h d o s t a r c z a j ą n i e k i e d y o g ł o s z e n i a p r a s o w e . O to w z a w i a d o m i ę

11

u l u o l i c y t a c j i r u c h o m o ś c i p o z o s t a ł y c h p o z m a r ł y m M i c h a l e S t a r z y ń ­ s k i m , w ł a ś c i c i e l u d ó b r K lu b o w o w w o j e w ó d z t w i e a u g u s t o w s k i m , w y m ie ­ n i o n o b i b l i o t e k ę , s k ł a d a j ą c ą s i ę z k s i ą ż e k f r a n c u s k i c h , n i e m i e c k i c h .

, 22

p o l s k i c h i ł a c i ń s k i c h ' * .

J a k i n f o r m u j ą f r a g m e n t y d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n y c h a r t y k u ł ó w , k s i ą ­ ż k i w e d w o r a c h z n a j d o w a ł y s i ę w r ó ż n y c h m i e j s c a c h . , P a k o w a n i© i c h d o p a k i l o k o w a n i e n a s t r y c h u l u b w l a m u s i e b y ł o p i ę t n o w a n e p r z e z o p i ­ n i ę s p o ł e c z n ą . M o ż n a w i ę c p r z y p u s z c z a ć , ż© t a k i e p r z y p a d k i s t a w a ł y s i ę c o r a z r z a d s z e , ż e r a c z e j m o ż n a b y ł o n a t r a f i ć n a k s i ą ż k i w b a w i a ­ l n y m p o k o j u , w g a b i n e c i e g o s p o d a r z a l u n w s y p i a l n i p a n i d o m u . V l i ­ t e r a t u r z e 1 w a r t y k u ł a c h p o r u s z a j ą c y c h p r o b l e m y c z y t e l n i c t w a i b i b l i o t e k k s i ą ż k a j e s t u m i e a z o s a n a n a j c z ę ś c i e j w s a l o n i e , " n a m a h o n io w y m s t o l i k u " , g d z i e j ą k ł a d z i o n o c z ę s t o na. p o k a z , d l a g o ś c i , a l e c z ę ś ­ c i e j j e s z c z e d l a t e g o , ż e p r z y l a m p i e s t o j ą c e j n a s t o l e s k u p i a ł a s i ę w i e c z o r a m i c a ł a - o d z i n a , a b y w s p ó l n i e r o z m a w i a ć , p r a c o w a ć i c z y t a ć . P r a w d o p o d o b n i e w w i ę k s z o ś c i d w o rk ó w k s i ą ż k i n i© m i a ł y s w o j e g o s t a ł e ­ g o m i e j s c a , d o m o w n ic y b r a l i j e d o s w o i c h p o k o j ó w , k ł a d l i n a s t o l i k a c h p r z y ł ó ż k u l u b n a p ó ł k a c h , t o a l e t k a c h i b i u r k a c h . ¥ p r z e c i ę t n y m d o ­ mu s z l a c h e c k i m i k s i ą ż e k i m i e j s c a b y ł o z a m a ł o , .a b y p r z e z n a c z a ć o - s o h n y p o k ó j n a b i b l i o t e k ę . Co n a j w y ż e j p r z e z n a c z a n o d l a k s i ą ż e k

o s o b n ą s z a f ę . A dam P i e t k i e w i c z , w k o r e s p o n d e n c j i d o w a r s z a w s k i e j g a z e t y , w s p o m n i a ł o t a k i e j s z a f i e , c h a r a k t e r y z u j ą c p o s t a ć i dom s z l a ­ c h c i c a . s z a r a c z k o w e g o , t y p u z i e m i a n i n a z a n i k a j ą c e g o j u ż w p i ę ć d z i e s i ą ­ t y c h l a t a c h X IX w . :

"Muro s ą s i a d a j e s t t o d z i ś r z a d k i t y p d a w n e j p o c z c i w e j s z l a ­ c h t y s z a r a e z k o w e j / . . . / ; w i e r z y w s n y i w r ó ż b y , w c z a r y i u r o k i i w z n a k i n i e b i e s k i e , l u b i g a z e t y 1 m a s w ó j d z i w n i e o r y g i n a l n y , n i e r a z b a r d z o t r a f n y 1 g ł ę b o k i p o g l ą d n a p o l i t y k ę e u r o p e j s k ą ; l u ­ b i k s i ą ż k i , z w ł a s z c z a p o e z j ę i h i s t o r i ę , a l e i p o l i t y k ę i l i t e r a ­ t u r ę r z u c i d l a s t r z e l b y i k o n i a

D w o r e k t e g o s z l a c h c i c a s k ł a d a ł s i ę z d w ó c h i z b m i e s z k a l n y c h . P i e ­

r w s z a , o g r o m n a , z w i z e r u n k a m i h e t m a n ó w i k r ó l ó w p o l s k i c h n a ś c i a n a c h ,

z w i e l k i m s t o ł e m d ę b o w y m p o ś r o d k u , s o f a m i p o d ś c i a n a m i , s z a f k o w y m

z e g a r e m w .je d n y m ro g -u i o l b r z y m i m p i e c e m — w d r u g i m , b y ł a z a r a z e m

j a d a l n i ą i p o k o j e m g o ś c i n n y m . W d r u g i e j m n i e j s z e j i z b i e , s t a n o w i ą c e j

s y p i a l n i ę , a j e d n o c z e ś n i e i k a n c e l a r i e g o s p o d a r z a b y ł o " l o ż e z s u k i e ­

n n ą k o ł d r ą i s k ó r z a n ą p o d u s z k ą , n a d k t ó r y m w g ł o w a c h w i s i a ł o b r a z

N a j ś w i ę t s z e j M a r i i P a n n y C z ę s t o c h o w s k i e j , z b o k u n a d y w a n i e , w y o b r a ­

ż a j ą c y m j a k i e ś ł o w y s t r a s z l i w e w i s i a ł y s t r z e l b y , p i s t o l e t y , p a ł a s z ,

k i n r i ż r ł , t r ą b k a i t o r b a . M i a ł s p o r ą s z a f ę z k s i ą ż k a m i , d r u g ą z

a p t e k ą , p o d o k n e m w i e l k i e toiw cc- z s y s t e m a t y c z n i e u s t a w i o n y m

12

p r z y l j o r e m p i s a r s k i m i s t a r a n n i ® u ł o ż o n y m i p a p i e r a m i , a w k ą c i e t a k ż e k o m i n e k z z e g a r e m s t a r o ż y t n y m n a g z y m s i e . ś c i a n y u b i e r a ł a t a

i l o ś ć r y c i n . . . .

P r z y t o c z o n y o p i s , j e ż e l i n a w e t n ie j e s t w p e ł n i a u t e n t y c z n y , t o z p e w n o ś c ią j e s t typ ow ym o p is e m w n ę tr z a d w o rk u z p ie r w s z e j p o ło w y X IX w, i p o z w a la p o w z ię ć w y o b r a ż e n ie o m ie js c u k s i ę g o z b i o r u w s z l a ­ c h e c k im d o m o s tw ie .

W sp o m n ia n o p o w y ż e j o b ra k u p o s z a n o w a n ia d la k s ią ż e k we d w o ra c h . W y n ik a ło t o z p e w n o ś c ią z t r a k t o w a n i a i c h ja k o p r z e d m io tó w s ł u ż ą ­ c y c h do c o d z ie n n e g o u ż y t k u . S t a r e , n ie p o t r z e c n e i n ie c z y t a n e - ł a ­ dow ano do p a k i w y rz u c a n o n a s t r y c h , in n e - p r z y d a t n e w g o s p o d a r ­ s t w i e , w e d u k a c j i d z i e c i i s łu ż ą c e l e k t u r z e ja k o r o z r y w c e ~ k r ą ­ ż y ł y w ś r ó d d o m o w n ik ó w , p o ż y c z a n o j e s ą s ia d o m , c z ę s t o z a c z y ty w a n o , c z y l i n is z c z o n o p r z y u ż y t k o w a n iu .

W a rto je s z c z e z w r ó c ić uwagę na z n a jd u ją c e s i ę w ś ró d k s ią ż e k w d w o rk u s z la c h e c k im t e k s t y r ę k o p iś m ie n n e , k t ó r e z a s t ę p o w a ły d r u k o ­ wane w y d a w n ic tw a . W w y m ie n io n y c h p o w y ż e j p a m ię t n ik a c h 3 , 1 . K r a s z e ­ w s k i w s p o m in a o k r ą ż e n iu w o d p is a c h p o e z j i M ic k ie w ic z a . H e n ry k U- ła s z y n w k o m e n ta r z u do "W s p o m n ie ń " F r a n c is z k a K o w a ls k ie g o z a n o t o ­ w a ł , że p o w ie ś ć L u d w ik a K r o p iń s k ie g o " 3 u l i a i A d o l f " " p r z e z d ł u g i e

l a t a k r ą ż y ł a w o d p is a c h , w y w ie r a ją c s i l n e w r a ż e n ie , s z c z e g ó ln i e na k o b i e t a c h " j w p o d o b n y s p o s ó b p o e z je J ó z e f a M a s s a ls k ie g o , f i l o m a ­ t y s k a z a n e g o na s łu ż b ę w w o js k u , w o d p is a c h " o b i e g a ł y z r ą k do r ą k "

po o k o l i c y , w k t ó r e j s t a c j o n o w a ł je g o p u łk 25 . S p is y w a n o r ó w n ie ż

t w o r y ś p ie w a n e na t o w a r z y s k ic h s p o t k a n ia c h p r z y a k o m p a n ia m e n c ie g i ­ t a r y l u b f o r t e p i a n u . T w o rz o n o w te n s p o s ó b ś p i e w n i k i , k t ó r e o b e j ­ m o w a ły t e k s t y u lu b io n y c h w i e r s z y K a r p i ń s k i e g o , K n i a ź n i n a , fr a g m e ­ n t y s z t u k W o jc ie c h a B o g u s ła w s k ie g o i L. D m u s z e w s k ie g o , a t e ż z b i o ­ r y p i e ś n i p a t r i o t y c z n y c h l u b h is t o r y c z n y c h , j a k n p . m o d lit w a k o n ­ f e d e r a t ó w b a r s k ic h ^ ® .

P r z y p a d k i p r z e p is y w a n ia u tw o ró w l i t e r a c k i c h , r o b i e n i a w y c ią g ó w z c ie k a w y c h d z i e ł i s p o r z ą d z a n ie . r ę k o p iś m ie n n y c h w y b o ró w p o e z j i b y ł y c z ę s ty m z ja w is k ie m na p o c z ą t k u X IX w. , z w ła s z c z a w ś r o d o w i - s itu z ie m ia ń s k im , do k t ó r e g o n o w o ś c i w y d a w n ic z e d o c i e r a ł y w n i e l i - c z n y c h e g z e m p la r z a c h . D la t e g o p o s z u k u ją c ś la d ó w k s ią ż e k w s z l a ­ c h e c k ic h d w o ra c h i d w o rk a c h t r z e b a p a m ię ta ć o s z u f la d a c h w komo - d a c h i b iu r k a c h , w k t ó r y c h p rz e c h o w y w a n o s z ta m b u c h y i i m i o n a i k i k a j e t y z z a p is k a m i, a n a w e t l i s t y od p r z y j a c i ó ł w m ia s t a c h , z a w ie ­ r a j ą c e p r z e p is a n e o p u b lik o w a n e o s t a t n i o u t w o r y l i t e r a c k i e .

Na k o n ie c o m ó w ie n ia p ro b le m ó w z w ią z a n y c h z dom owym i b i b l i o t e -

k a m i w ś r o d o w is k u s z la c h e c k im , w s p o m n ie ć je s z c z e t r z e b a o p ra c a c h

13

p r o p a g u ją c y c h i c h z a k ła d a n i e i p o d k r e ś la ją c y c h u ż y t e c z n o ś ć k s ią ż e k w w i e j s k i m domu. R e p r e z e n t a c y jn ą p o z y c ję d la te g o r o d z a ju t w ó r c z o ­ ś c i s t a n o w i u t w ó r K, W , W ó jc ic k ie g o p t . " B i b l i o t e k a " , o p u b lik o w a n y w

" P r z e g l ą d z i e N aukow ym " w 1843 r . p o d p s e u d o n im e m K .L o d w a ło k i e r o *' W u t w o r z e skom ponowanym w f o r m ie d i a l o g u , s t a r a ł s i ę a u t o r p r z e k o ­ n a ć s p o łe c z e ń s t w o z ie m i a ń s k i e o r o l i b i b l i o t e k i w ż y c i u i w p r a c y na w s i i o b ra k u s ł u s z n o ś c i w p o g lą d a c h d o p a t r u ją c y c h s i o w c z y t a ­ n iu i g ro m a d z e n iu k s ią ż e k m a r n o t r a w ie n ia c z a s u p o tr z e b n e g o w g o s p o ­ d a r c e . W d ia l o g u W ó jc ic k ie g o w y s t ę p u je p o s tę p o w y G o s p o d a rz , k t ó r y ma we d w o rz e c a ł y p o k ó j z a s t a w io n y s z a f a m i z k s ią ż k a m i. J e g o g o ś ć , S z a m b e la n t o p r z e c iw n i k c z y t e l n i c t w a . W ro z m o w ie z G o s p o d a rz e m p r z y - z n a je s i ę s z c z e r z e , ż e n ie może z r o z u m ie ć c e l u , d la k t ó r e g o w domu z ie m ia ń s k im g ro m a d z i s i ę k s i ą ż k i . On t e ż ma s z a f ę , p o d o b n ą do b i ­ b l i o t e c z n y c h s z a f G o s p o d a rz a , a le t o " a p t e c z k a d a w n a , w n i e j r a t u ­ n ek z d r o w ia i p r z e k ą s k i ż o łą d k o w e " . T ru d n o b y ło G o s p o d a rz o w i p r z e ­ k o n a ć S z a m b e la n a , ż e c z y t a j ą c n ie m a r n u je c z a s u . Z r o b i l i , t o z a n i e ­ go m ło d z i s ą s i e d z i , k t ó r z y p r z y j e c h a l i w o d w ie d z in y do G o s p o d a rz a . W c z a s ie ro z m o w y , r a z po r a z k t ó r y ś z g o ś c i s i ę g a ł po k s i ą ż k ę , c z y ­ t a ł j ą , p o le m iz o w a ł z a u to r e m , in f o r m o w a ł z e b r a n y c h o z a w a r t y c h w k s ią ż k a c h n o w in a c ii t e c h n ic z n y c h i e k o n o m ic z n y c h . T y lk o je d e n z n ic h z a in t e r e s o w a ł s i ę a p te c .ż k ą S z a m b e la n a : c h c i a i j ą z o b a c z y ć , bo z b i e ­

r a ł w ia d o m o ś c i o d a w n ych m e b la c h , p r z y g o t o w u ją c r o z p ra w ę na te m a t s t a r o ż y t n o ś c i k r a jo w y c h .

Z a w s ty d z o n y p o s ta w ą m ło d y c h S z a m b e la n r o z k a z a ł po p o w r o c ie do domu o s z k l i ć s t a r ą s z a f ę i u m i e ś c i ł w n i e j w y c i ą g n i ę t e z p ak z a k u ­ rz o n e k s i ę g i . Ze s t o ł u z a ś s p r z ą t n ą ł k a le n d a r z " w r ó ż ą c y p o g o d ę , d e ­ s z c z e i m r o z y " , a p o ł o ż y ł na tym m ie js c u s t a r ą k r o n i k ę . " P r z e k o n a ­ łem s i ę w c z o r a j - r z e k ł do ż o n y - co z n a c z y c z ł o w i e k , c o n ie c z y t a i n ie i d z i e z c z a s e m " i p o l e c i ł s ł u ż b i e r e g u l a r n i e p r z y w o z ić z po­

c z t y g a z e t y .

Gdy W ó j c i c k i p o r u s z a ł p ro b le m w a r t o ś c i k s ią ż e k w p r a c y z i e m i a ­ n i n a , t o K a r o l i n a N a k w a s k a , w p ie rw s z y m c h y b a p o r a d n ik u g o s p o d a ­ r s t w a domowego p r z e z n a c z o n y m d l a k o b i e t p o l s k i c h , a wydanym w Po­

z n a n iu w 1843 r . p t . "D w ór w i e j s k i " , p o r u s z y ł a z n a c z e n i e b i b l i o t e k i d la g o s p o d y n i d w o ru .

" J e ż e l i m i e j s c e p o t o m u , p r z y j e m n ą c i b ę d z i e r z e c z ą m i e ć o s o b n ą

° o . .

c z y t e l n i ą " - p i s a ł a w swym p o r a d n i k u N a k w a s k a " ''. Z a l e c a ł a u m i e s c . t r k s i ą ż k i w o s z k lo n y c h s s a i ’a o h , a p o ś r o d k u c z y t e l n i u s t a w i ć s t ó ł , na.

k t ó r y m p o w in n y z n a l e ź ć s i c s ł o w n i k i , p i s m a c z a s o w e , o s t a t n i o k u ­

p io n e d z i e ł a , r y c i n y i n ó ż do p r z e c in a n i a k a r t . S z a fy p o w in n y b y ć

4

z a m y k a n e , k s i ą ż k i s p is a n e , a w y p o ż y c z a n e d z i e ł a n o to w a n e na k a r t e ­ c z c e , Z a k ła d a n ie we d w o rz e k s i ę g o z b i o r u u z n a ła a u t o r k a za o b o w ią ­ z e k s p o łe c z n y i w r o z d z i a l e "R a d y co do k s i ę g o z b i o r u i u ż y t k u z k s ią ­ ż e k " z w r ó c i ł a u w a g ę , że po l a t a c h t e k s i ą ż k i d la i c h w ł a ś c i c i e l i i d la i c h d z i e c i " będą s k a rb e m w z a c is z u domowym ~ ź r ó d łe m t e ż w ia ­ d o m o ś c i i o ś w i a t y " , Z a c h ę c a ła do k u p o w a n ia p r z e d e w s z y s t k im p o i - s k i c h k s i ą ż e k i d c p re n u m e r o w a n ia k r a jo w y c h c z a s o p is m , a b y w te n s p o s ó b p o p ie r a ć r o d z im e w y d a w n ic tw a , k t ó r e n ie m o g ły s i ę r o z w i j a ć z b r a k u w i ę k s z e j l i c z b y k u p u ją c y c h i c z y t a j ą c y c h k s i ą ż k i , Z a l e c a ł a t e ż N a k w a s k s , a b y k u p o w a ć g łó w n ie d z i e ł a d o t y c z ą c e w y c h o w a n ia i go ­ s p o d a r s tw a domowego i p o d a ła , p o p r a w n ie s p o r z ą d z o n y , s p i s b i b l i o - g r a f i c z n y k s ią ż e k p r z y d a t n y c h na w s i , s k ł a d a j ą c y s i ę z 30 p o l s k i c h d z i e ł z z a k r e s u g o s o o d a r s tw a w i e j s k i e g o , o g r o d n ic t w a , p s z c z e l n i e t w a m e d y c y n y i b o t a n i k i . " N ie p o z w a la j s o b ie c z y t a n i a ro m a n s ó w , a z b ę ­ d z ie c i c h w i l d o s y ć do p o t r z e b n i e j s z y c h z a t r u d n i e ń " - p r z e s t r z e g a ­ ł a , a le je d n o c z e ś n ie z a c h ę c a ła do s y s te m a ty c z n e g o c z y t a n i a , a n a ­ w e t do p ro p a g o w a n ia c z y t e l n i c t w a u i n n y c h : " s t a r a j s i ę w i ę c , a b y n a p r z ó d n a j w i ę c e j s i ę u c z o n o c z y t a ć u c i e b i e i w k o ło c i e b i e - p o ­ te m , a b y c i , co u m ie ją c z y t a ć , c z y t a l i , / . . . / C h ę t n ie u d z i a ł m ie j l u b sama z a k ła d a j s t o w a r z y s z e n ia w c e lu c z y t a n i a k s i ą ż e k , j a k t o w w i e l u o k o l i c a c h W i e l k o p o l s k i j e s t u rz ą d z o n y m i'. W e d łu g p o g lą d ó w N a- k w a s k ie j b i b l i o t e k a domowa m ia ła s ł u ż y ć n i e t y l k o r o d z i n i e , a le i w s z y s t k im dom ow nikom /w s z e r o k im t e g o s ło w a z n a c z e n i u / i m ie s z k a ­ ńcom w s i ; m ia ła pom agać k r z e w ić o ś w i a t ę , w ycho w yw a ć i. u ł a t w i ć k o ­ b i e c i e p r o w a d z e n ie domu i g o s p o d a r s tw a .

Te d w ie p r a c e : " B i b l i o t e k a " W ó jc ic k ie g o i "D w ó r w i e j s k i " N akw a- s k i e j p o s t a w i ł y p r z e d b i b l i o t e k a m i dom owym i na w s i nowe z a d a n ia , a tym samym z a m k n ę ły n i e j a k o o k r e s , w k tó r y m s t a r a n o s i ę u p o w s z e c h n ić z a k ła d a n i e b i b l i o t e k we d w o ra c h , a co n a j m n i e j s p o p u la r y z o w a ć id e ę p o s i a d a n i a c h o ć b y s z a f k i z k s ią ż k a m i o b o k s z a f y z a w i e r a j ą c e j a p t e ­ c z k ę domową. W raz z ro z w o je m ru c h u w y d a w n ic z e g o i z w ię k s z e n ie m s i ę z a in t e r e s o w a n i a w s p o łe c z e ń s t w ie k s ią ż k ą i p r a s ą , w d r u g i e j p o ło w ie X IX w, k o m p le to w a n ie k s ię g o z b io r ó w dom owych we d w o ra c h s t a ł o s i ę n a w y k ie m , a c z y t a n i e w łą c z o n o do rz ę d u z a ję ć n a le ż ą c y c h do t o w a r z y ­ s k i c h o b o w ią z k ó w .

Na z a k o ń c z e n ie t e g o , j a k ż e n ie p e ł n e g o , s z k i c u o b i b l i o t e k a c h do­

mowych w p ie r w s z e j p o ło w ie X IX w, p o z o s ła j e do w y j a ś n ie n i a k i l k a

k w e s t i i m e t o d o lo g ic z n y c h . P ie r w s z a z n ic h d o t y c z y z a s ię g u t e r y t o ­

r i a l n e g o m a t e r ia ł ó w , z k t ó r y c h c z e r p a n o i n f o r m a c j e . O b e jm u je on

p r z e w a ż n ie z a b ó r r o s y j s k i . B yć może d o t a r c i e do m a t e r i a ł ó w o d n o s z ą ­

15

c y c h s i ę do p o z o s t a ły c h dw óch z a b o ró w z m ie n i s fo rm u ło w a n e w y ż e j o - c e n y i u w a g i. D ru g a k w e s t ia d o t y c z y s p o s o b u p r z e d s t a w ie n ia , p r o b l e ­ mu. B i b l i o t e k i domowe można c h a r a k t e r y z o w a ć o p i e r a j ą c s i ę na i n f o ­ r m a c ja c h b e z p o ś r e d n io i c h d o t y c z ą c y c h / 'o p i s y , i n w e n t a r z e / , j a k r ó ­ w n ie ż na ź r ó d ła c h d o t y c z ą c y c h c z y t e l n i c t w a o k r e ś lo n y c h g ru p s p o łe ­ c z n y c h w p ie r w s z e j p o ło w ie X IX w. Ta m e to d a b ad ań wymaga je d n a k z e ­ b r a n i a m a t e r ia ł ó w z w i e l u r o d z a jó w ź r ó d e ł d o tą d n ie o p r a c o w a n y c h , co p r z y b r a k u b i b l i o g r a f i i k s ię g o z n a w c z e j p r z e r a s t a s i ł y j e d n o s t k i . Można b y r ó w n ie ż p ró b o w a ć o m ó w ić p ro b le m p o t e n c j a l n e j b i b l i o t e k i d o ­ m owej r o d z in y p o l s k i e j w X IX w . , b a d a ją c k s i ą ż k i w ydaw ane z m y ś lą o te g o ty p u k s i ę g o z b i o r a c h , a w ię c p rz e d e w s z y s tk im r ó ż n e t a n i e p u ­ b l i k a c j e , n a s t ę p n ie e d y c je k la s y k ó w , w y b o ry p o e z j i i p i e ś n i , s e r i e p o w i e ś c i . W y d a w n ic tw a t e u k a z y w a ły s i ę n a j c z ę ś c i e j w p r e n u m e r a c ie , a l i c z b ę i c h o d b io r c ó w p o m a g a ją u s t a l i ć u m ie s z c z o n e w n ic h z a z w y ­ c z a j l i s t y p r e n u m e r a t o r ó w . J e d n a k i na o d c in k u s t u d ió w nad w y d a w n i­

c tw a m i b r a k u j e b a d a ń p r z e k r o jo w y c h i p r a c m o n o g r a f ic z n y c h , co w su­

m ie u t r u d n i a z e b r a n ie d a n y c h r e p r e z e n t a t y w n y c h .

D od ać je s z c z e t r z e b a , ż e b io r ą c o g ó l n i e , te m a t b i b l i o t e k i domo­

w e j bywa r z a d k o p o r u s z a n y w p i ś m i e n n i c t w i e k s ię g c z n a w c z y m , W t r a ­ k c i e p o s z u k iw a ń m a t e r ia łó w do n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u n a t r a f i o n o za - le d w ie na je d n ą p r a c ę , k t ó r a d o t k n ę ła p ro b le m u b i b l i o t e k i dom ow ej i j e j f u n k c j i w ż y c i u lu d z k im . J e s t n ią f e l i e t o n M e lc h io r a Wańko - w ie ż a p t , " B i b l i o t e k i d o m o w e "^0 , z a c z y n a ją c y s i ę o d s łó w :

" B i b l i o t e k a p r y w a t n a . , , samo s ło w o b u d z i we m n ie c i e p ł e w z r u s z ę - n i e . I samo s ło w o b u d z i we m n ie z g r y z o t ę n ie p e w n o ś c i" .

W h i s t o r y k u k s i ą ż k i d z ie w ię t n a s t o w i e c z n e j nazw a " b i b l i o t e k a d o ­ mowa" p o w in n a b u d z ić p r z e d e w s z y s t k im z g r y z o t ę n ie p e w n o ś c i z pow o­

du b r a k u i n f o r m a c j i b i b l i o g r a f i c z n y c h na te n te m a t i t r u d n o ś c i me- t o d y c z n y c h .

P r z y p i s y

" P o d r ę c z n y s ł o w n ik b i b l i o t e k a r z a " w o p r a ć , H . P l i s z c z y ń s k i e j i

H . W ię c k o w s k ie j / W a r s z a w a 1 9 5 5 , s . 3 5 / pod h a s łe m " B i b l i o t e k a do -

mowa" u m i e ś c i ł n a s t ę p u ją c e o k r e ś l e n i e : " b i b l i o t e k a s t a n o w ią c a w ła ­

s n o ś ć p r y w a t n ą o s o b y l u b r o d z i n y , n ie p r z y s to s o w a n a do s p o łe c z n e ­

go u d o s t ę p n ia n i a , l e c z s łu ż ą c a do o s o b is t e g o u ż y t k u w ł a ś c i c i e l i ” ,

a n a s t ę p n ie t e r m i n y w ję z y k a c h o b c y c h : home l i b r a r y , b i b l i o t h è q u e

16

de f a m i l i e , H a u s b i b l i o t h e k , F a m ilie n B i b l i o t n e k , d o m a s n ja ja b i b l i o ­ t e k a . Oako s y n o n im y p o t r a k t o w a ł t e ż t e r m i n y "domowa i r o d z in n a b i ­ b l i o t e k a " " S l o v n i k k n ih o v n i c k y c h te rm in u . v s e s t i j a z y c i c h " / P r a h a 1 9 5 6 / , w y j a ś n i a j ą c na s . 8 5 p o l s k i t e r m in " B i b l i o t e k a dom owa" ja k o d o ir .r .c i k n ih o v n a , r o d in n a k n ih o v n a .

2 -r r,

- - . C z a r t o r y s k a , L i s t y . . . clo s t a r s z e g o s y n a A dam a. Z e b r . S .D u - c h i ń s k a , K rak ó w 1 8 9 1 , s . 3 0 .

° A . M o s z y ń s k i, S łó w k o o b i b l i o t e k a c h p r y w a t n y c h . " A th e n e u m " , O d d z .1 : 1 8 4 1 , t • 6 , a . 2 / 0 .

4 H, C h a m e rska , A k t a h ip o t e c z n e i n o t a r i a l n e j a k o ź r ó d ł o bad ań nad k s i ę g o z b i o r a m i p r y w a t n y m i X IX i XX w. Z b ad ań nad p o l s k i m i k s ię ­ g o z b io r a m i h i s t o r y c z n y m i , z . 3 , W arszawa. 1 9 7 7 , s . 5 - 2 2 .

5 Ł . G o ł ę b i o w s k i , Domy i d w o r y , W arszaw a 1 8 3 0 . ó r

[ p r z y m a ł a F r a n c i s z e k ^ F r . G r . P is m a p e r i o d y c z n e , A s t r e a 1 8 2 3 ,

■fc. , n r 1 , s . 6 2 .

7 E . M , G a l i i , P a m ię t n ik i " P r z e g lą d N a ro d o w y " R , 6 : 1 9 1 3 , s . 4 2 1 . 8 E . S k r o d z k i, W ie c z o r y p ią t k o w e , W arszaw a 1 9 6 2 , s . 1 0 6 -1 0 7 . g A . M o s z y ń s k i, j w . , s ,2 7 O ,

10 [ O k r a s z e w s k i S t a n i s ł a w ^ S. 0. , S z k ic e p o d ró ż n e g o p r z e lo t e m p r z e z E u ro p ę . " B i b l . w a r s z . " 1 8 4 2 , t , 4 , s . 2 5 9 .

J . G r a j n e r t , W y c i e c z k a n a P o d l a s i e , " B i b l . w a r s z . " ! 8 3 7 , t . ¿ł, s . 7 -1 p ~ F .S , D m o c h o w s k i, N a u c z y c ie lk a , W arszaw a 1 8 5 7 , s , 7 5 .

19 0, I . K r a s z e w s k i, P a m i ę t n i k i , O p ra ć W .D a n e k , W arszaw a 1 9 7 2 , s . 2 1 7 , 2 2 1 , 3 2 0 .

d 4 W. T r ę b i c k i , U w agi nad p ie rw s z y m p o s z y te m tom u d r u g ie g o . D z ie ­ ł a . . . Ooche ra , " B i b l . w a r s z . " 1 0 4 2 , t . 4 , s . 2 5 9 .

d £“

H ip p o c e n t a u . us M ie c z y s ła w , K o r e s p o n d e n c ja K r o n i k i , " K r o n ik a W ia d o m o ś c i K r a jo w y c h i Z a g r a n ic z n y c h " 1 8 5 8 , n r 3 3 3 , s . 2.

d W. P u s z , B ru n o K i c i ń s k i i je g o p r z y s z l i w s p ó łp r a c o w n ic y , " P r a ­ ce P o l o n i s t y c z n e " , S e r , 3 1 : 1 9 7 5 , s . 2 1 9 o r a z K , W . W ó j c i c k i , P a m ? .ę tn i- k i d z ie c k a W a rs z a w y , t . 2 , W arszaw a 1 9 7 4 , s . 3 5 4 ,

1 M .G r a b o w s k i, L i s t y . . . , K ra k ó w 1 93 4', s . 1 4 .

1® A . P r z y m u s ia ła , M a r y l s k i E u s ta c h y A n a s t a z y / 1 8 0 6 - 1 8 7 1 / , w : Po­

l s k i s ło w n ik b i o g r a f i c z n y , t . 2 0 , . K ra k ó w 1 9 7 5 , s . 1 09 .

H . B a r y c z , W śród g a w ę d z ia r z y , p a m ię t n i k a r z y i u c z o n y c h g a l i c y ­

j s k i c h , t . l , K ra k ó w 1 9 6 3 , s . 2 4 1 .

17

20 H . 3 a r y c z , j w . , t . 2 , s . 1 8 0 .

21 H . C ie s z k o w s k i, N o t a t k i z m o je g o ż y c i a , P oznań 1 8 7 3 , s . 8 8 . 22 I n c : C elem s p r z e d a n ia p r z e z p u b li c z n ą l i c y t a c j ą , " K u r . w a r s z . "

1 8 2 4 , n r 1 0 5 , s „ 1 0 8 . 23 r*

¡ _ P ie t k ie w ic z J A. P łu g , Z s ą s ia d e m p r z y k o m in k u , " K r o n ik a W ia do ­ m o ś c i K r a jo w y c h i Z a g r a n ic z n y c h " 1 8 5 9 , n r 1 0 , s. 5 - 6 .

F. K o w a ls k i, W s p o m n ie n ia , O p ra ć . H, U ła s z y n , Wyd. 2 , K i j ów 1912 , s.10 5 H . C ie s z k o w s k i, jw . , s . 4 1 - 4 2 .

X . W . W ó j c i c k i , P a m i ę t n i k i . . . , j w . , t . 1 , s . 2 6 9 - 2 7 0 . 25

2 6

27 K . W . W ó j c i c k i z a n o t o w a ł , ż e w i e r s z A . Ż ó ł k o w s k i e g o "W y sp y w s z e l ­ k i e j p o m y ś l n o ś c i " , z a r a z p o o p u b l i k o w a n i u w " M o iń u s ie " , z loow odu m a­

ł e g o n a k ł a d u t e g o c z a s o p i s m a , b y ł p r z e p i s y w a n y " n a t y s i ą c e r ą k "

i r o z s y ł a n y p o c z t ą w r ó ż n e o k o l i c e k r a j u / K . V . W ó j c i c k i , P a m i ę t n i k i , j w . , t . 1 , s . 2 0 . 2 . /

Q r~ ■*“ł

|_ W ó jc ic k i K.W._J K . L o d w a l s k i , B i b l i o t e k a , d i a l o g . , " P r z e g l ą d N a u k o w y " R . 2 : 1 8 4 3 , t . 2 , s . J 2 4 - 3 3 8 .

29 K. N a k w a s k a , D w ór w i e j s k i . D z i e ł o p o ś w ię c o n e g o s p o d y n io m p o l ­ s k i m . . . P r z e r o b io n e z f r a n c , p a n i A g la fi A d a n s o n , P o zna ń 1 8 4 3 , s . 3 2 - 3 3 : C z y t e l n i a , s . 2 2 1 - 2 2 6 : Rady co do k s i ę g o z b i o r u i u ż y t k u k s i ą ­ ż e k .

M .W a ń k o w ic z , B i b l i o t e k i domowe, " L i t e r a t u r a " 1 9 7 4 , z d . 1 1 , V I I ,

s . 8 - 9 .