Aneta Pawłowska, Julia Sowińska-Heim – Uniwersytet Łódzki
Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii Sztuki, 90-131 Łódź, ul. Narutowicza 65 Anna Wendorff – Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Katedra Filologii Hiszpańskiej
90-236 Łódź, Pomorska 171/173
KOOKDYNATOR SERII OBLICZA SZTUKI Aneta Pawłowska
RECENZENT Jan W. Sienkiewicz REDAKTOR INICJUJĄCY
Iwona Gos
REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ Joanna Balcerak
SKŁAD I ŁAMANIE Tomasz Kochelski, MMŁ
PROJEKT OKŁADKI Katarzyna Turkowska
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/VitalikRadko
© Copyright by Authors, Łódź 2019
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2019
© Copyright for this edition by Muzeum Miasta Łodzi, Łódź 2019
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.08414.17.0.K
Ark. wyd. 9,4; ark. druk. 12,25 ISBN WUŁ 978-83-8142-170-6 e-ISBN WUŁ 978-83-8142-171-3
ISBN MMŁ 978-83-65026-31-6 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
Spis treści
Osoby z niepełnosprawnością a przestrzeń muzealna. Wprowadzenie
(Aneta Pawłowska, Anna Wendorff) 7
Część I. „Świat istnieje, lecz bez oczu go nie zobaczymy”
Agnieszka Gralińska-Toborek – Pomiędzy „aisthesis” a estetyką, czyli czego od niewidomych może się dowiedzieć estetyk / Between ‘aisthesis’ and aesthetics, or what an esthetician can learn from the blind
25
Anna Wendorff – Audiodeskrypcja sztuk pięknych. Studium przypadku łódzkich muzeów /
Audio description in Fine Arts. A case study of museums in Łódź 37
Aneta Pawłowska, Artur Hłobaż, Adam Drozdowski – Audiodeskrypcja – przedmiot akademicki, praktyka muzealna czy wyzwanie dla informatyków? / Audio description – academic course, museum practice or an IT challenge?
57
Marta Przasnek – Audiodeskrypcja nie jest ekfrazą / Audiodescrption is not an ekphrasis 75 Agnieszka Palion-Musioł – Elementy nacechowane kulturowo i ich opis w tłumaczonej
audiodeskrypcji do dzieł plastycznych na przykładzie Muzeum Julio Romero de Torres / Culture-bound elements and its description in the translation process of audio description of works of art taking as the example the Museum of Julio Romero de Torres
85
Część II. „Okiem motyla”
Agnieszka Kołodziejczak – Wykluczenie kulturalne osób Głuchych i słabosłyszących w świecie kultury i muzeów / Cultural exclusion of Deaf and hard-of hearing persons in the world of the culture and museums
99
Anna Lewandowska – Nieznane oblicza kultury Głuchych – sztuka / Unknown elements of
Deaf Culture – art 111
Część III. „Wszechświat okiem Innego”
Agnieszka Chęć-Małyszek – Niepełnosprawny odbiorca sztuki w aspekcie integracji społecznej /
Disabled art recipient in the aspect of social integration 125
Paulina Szeląg – Osoby z niepełnosprawnością intelektualną posługujące się wspomagającymi i alternatywnymi sposobami porozumiewania się w muzeum / People with intellectual disabilities using augmentative and alternative communication in a museum
147
Paulina Celińska – Ludzie zamiast technologii / People instead of the technologies 163 Paulina Długosz – Muzeum chce Cię poznać – czego muzeum może nauczyć się od osób
niepełnosprawnych / The museum wants to get to know you – what we can learn from people with disabilities in the museum
177
Spis ilustracji 197
Tom, który oddajemy do rąk czytelników, jest monografią powstałą z inicja- tywy Katedry Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego oraz Katedry Filologii Hiszpańskiej Uniwersytetu Łódzkiego we współpracy z Muzeum Miasta Łodzi.
Stanowi refleksję nad stanem wiedzy oraz dorobkiem praktycznym, dotyczącym koncepcji i problemów związanych z udostępnianiem sztuk wizualnych (zarówno tradycyjnych, jak i dzieł współczesnych) w sposób dostosowany do percepcji osób z różnymi dysfunkcjami, m.in. wzrokowymi, słuchowymi, intelektualnymi itp.
Jest faktem powszechnie odnotowywanym, że różne formy niepełnosprawności towarzyszą rodzajowi ludzkiemu od czasów prehistorycznych, jednak dopiero wiek XX przyniósł znaczącą zmianę nastawienia społeczeństwa do osób z niepeł- nosprawnością i ich specyficznych potrzeb
1. Pojawiło się wówczas nie tylko zo- rientowanie na rehabilitację, opiekę, edukację, wsparcie osób niepełnosprawnych w dążeniach do samodzielności, lecz także wspieranie w zakresie integracji ze spo- łeczeństwem subiektywnie oceniającym siebie jako „normalne” – pełnosprawne.
Zwłaszcza ostatnie dziesięciolecia mogą być postrzegane jako te, które charakte- ryzują się pozytywnymi intencjami w zakresie uznawania praw jednostek z niepeł-
1
W dziejach myśli o wychowaniu osób z niepełnosprawnościami można wyróżnić trzy okresy charakteryzujące postawy i stosunek społeczeństw wobec osób niepeł- nosprawnych: I. okres wrogości; II. okres litości i strachu przed osobami niepełno- sprawnymi wraz z działalnością charytatywną oraz III. okres szczegółowych badań wraz z próbami integracji, czyli włączania osób niepełnosprawnych w nurt życia spo- łecznego. Na podst. M. Gazdulska, Postawy społeczeństwa wobec osób z niepełnospraw- nościami w ujęciu historycznym i współczesnym, „Seminare. Poszukiwania naukowe”
2008, nr 25, s. 281.
Osoby z niepełnosprawnością a przestrzeń muzealna
Wprowadzenie
8 Aneta Pawłowska, Anna Wendorff
nosprawnością. Szczególną datę stanowił rok 1990, gdy w Stanach Zjednoczonych wszedł w życie Americans with Disabilities Act i rozgorzała dyskusja o tym, czym w rzeczywistości jest dostępność instytucji, kiedy można uznać, że dana placówka odpowiada specyficznym potrzebom osób z niepełnosprawnością. W analogicz- nym okresie również na Starym Kontynencie przyznano osobom z niepełnospraw- nością prawo do rozwoju zgodnego z ich możliwościami, do pomocy, poszano- wania ogólnospołecznego, godnej egzystencji osobistej, zawodowej i społecznej
2. Zauważono ponadto „nadrzędność wpływów środowiskowych w obszarze jakości życia osoby niepełnosprawnej nad wpływami uszkodzonej organiki”
3. Dlatego obecność osób z różnymi dysfunkcjami w polskich placówkach muzealnych współ- cześnie stała się czymś naturalnym, mimo że zaledwie ćwierć wieku temu postaci takie były nieomal niewidoczne w przestrzeniach publicznych, a większość badaczy podkreślała negatywne nastawienie społeczne do osób z niepełnosprawnościami.
Istotnym przejawem zmieniającego się postrzegania osób z niepełnosprawnością przez społeczeństwo była ewolucja stosowanego wobec nich terminu: z mającego negatywne konotacje zwrotu „osoba upośledzona” na określenie „osoba niepełno- sprawna”, a następnie „osoba z niepełnosprawnością”. Ostatnimi czasy zauważono, że nawet ten termin nie jest całkowicie neutralny, bowiem – jak zauważa Sławomira Sadowska – „określenie osoba z niepełnosprawnością podkreśla, że niepełnospraw- ność stanowi jedynie jeden z wymiarów osoby”
4.
2
W Polsce obecnie należy przywołać dwa akty prawne w tym zakresie: prawo do śro- dowiska wolnego od barier funkcjonalnych – np. w dostępie do urzędów, punktów wyborczych, obiektów użyteczności publicznej (Karta Praw Osób Niepełnospraw- nych, §1, pkt. 8), które implikuje obowiązek pozytywnej aktywności państwa (Kon- stytucja RP, art. 69) oraz prawo do uczestnictwa w najszerzej pojmowanym życiu społecznym (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, art. 21 i 27 pkt. 1; por. Między- narodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, art. 15, pkt 1), przez które należy rozumieć życie publiczne, społeczne, kulturalne, artystyczne, sportowe oraz prawo do uczestnictwa w rekreacji i turystyce (Karta Praw Osób Niepełnospraw- nych, §1, pkt. 10). Na podstawie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 (Dz.U. nr 78, poz. 483) oraz Karty Praw Osób Niepełnosprawnych. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 1.08.1997 r. (M.P. z 13.08.1997, nr 50, poz. 475).
3
M. Zaorska, D. Baczała, J. J. Błeszyński, Osoba z niepełnosprawnością – opieka, tera- pia, wsparcie, Toruń 2009, s. 9–10.
4
S. Sadowska, Ku edukacji zorientowanej na zmianę społecznego obrazu osób niepełno-
sprawnych intelektualnie, Toruń 2005, s. 20.
Osoby z niepełnosprawnością a przestrzeń muzealna. Wprowadzenie 9
Pomimo tych ewidentnych przemian w odbiorze osób z niepełnospraw- nością, tematyka udostępniania dzieł sztuki i przestrzeni muzealnych dla osób z niepełnosprawnościami stanowi wciąż stosunkowo mało popularne zagadnie- nie związane z namysłem akademickim. Polska literatura dotycząca tej proble- matyki w dalszym ciągu budzi niedosyt, chociaż sama instytucja muzeum od lat postrzegana jest jako miejsce trwale wpisane do zbioru powszechnie uzna- nych i szanowanych instytucji pożytku publicznego, którego przeznaczeniem jest szeroko rozumiana edukacja. Mimo wszystko nadal jednak więcej publika- cji poświęca się zagadnieniom sztuki tworzonej przez osoby z niepełnospraw- nością w celach terapeutycznych, przy czym kwestia ta rozpatrywana jest z per- spektywy terapeuty lub dydaktyka.
„Przedmiot estetyczny”, rozumiany jako „odczytanie zawartości estetycz- nej”, powstaje w bezpośrednim kontakcie z dziełem, związanym z percepcją zmysłową, dzięki której możliwe jest przeżycie estetyczne
5. Jednak, co dzieje się z odbiorcą, w sytuacji, gdy jego zmysły są ograniczone na skutek czynników biologicznych? Typ „odbiorcy sztuki” determinuje całość sytuacji estetycznej, m.in. przeżycia artystyczne czy wydobyte wartości
6, dlatego wydaje się, iż ko- nieczne jest przewartościowanie samych procesów udostępniania dzieł sztuki odbiorcom o specyficznych potrzebach. W przypadku odbiorcy z dysfunkcja- mi społecznymi, zaburzeniami motoryki, niepełnosprawnością narządu wzro- ku i słuchu i/lub mowy lub niepełnosprawnością intelektualną zajęcie postawy estetycznej będzie możliwe tylko wówczas, gdy nowoczesne, otwarte społe- czeństwo zapewni takiemu odbiorcy odpowiednie warunki do kontemplacji dzieł sztuki w przestrzeni muzeum. Jak dowodzi Marek Świeca: „Podstawową formą przyswojenia przez odbiorcę wartości estetycznych jest aprobata, wy- rażająca się w postaci przeżycia, które jest całościowym wyrazem identyfika- cji odbiorcy z dziełem sztuki”
7. Czy taka aprobata oraz identyfikacja z dziełem sztuki będzie możliwa w przypadku osób z niepełnosprawnościami? Na te oraz inne pytania stara się odpowiedzieć niniejsza monografia. Zatem stawia sobie
5
M. Gołaszewska, Zarys estetyki, Warszawa 1986, s. 298.
6
Ibidem, s. 292.
7
M. Świeca, O potrzebie rozwijania kultury estetycznej społeczeństwa, „Acta Scientifica
Academiae Ostroviensis” 2013, nr 1, s. 347.
10 Aneta Pawłowska, Anna Wendorff
Ryc. 1. Władysław Strzemiński – artysta malarz i teoretyk sztuki, Łódź 1932, fot. z zaso-
bów Narodowego Archiwum Cyfrowego
Osoby z niepełnosprawnością a przestrzeń muzealna. Wprowadzenie 11
za cel wprowadzenie do prezentacji działań środowisk muzealnych, historyków sztuki oraz traduktologów mierzących się w swojej praktyce zawodowej z udo- stępnianiem sztuki odbiorcom z dysfunkcjami. Monografia Osoby z niepełno- sprawnością i sztuka. Udostępnianie – percepcja – integracja podzielona została na trzy główne działy tematyczne, z myślą o czytelniku, który w ten sposób z większą swobodą będzie mógł korzystać z zawartości książki.
Największa grupa zagadnień zaprezentowanych w tomie dotyczy udostęp- niania sztuki osobom z dysfunkcją wzroku (część I: „Świat istnieje, lecz bez oczu go nie zobaczymy”
8). Tytuł rozdziału odnosi się do spostrzeżenia słynnego ar- tysty i teoretyka polskiej sztuki awangardowej – Władysława Strzemińskiego (1893–1952). Był on osobą z niepełnosprawnością w konsekwencji swojego udziału w I wojnie światowej
9. Jednak, jak wspominała jego córka wiele lat póź- niej „[był to] człowiek ciężko okaleczony, przezwyciężający fizyczne ogranicze- nia”
10. W tym kontekście można domniemywać, że najważniejszym zadaniem stojącym zarówno przed osobami z niepełnosprawnością, jak też kuratorami muzealnymi jest skuteczne wsparcie osób z dysfunkcją wzroku pozwalające im na pokonanie ich biologicznych ograniczeń.
W części I na szczególną uwagę czytelników zasługuje tekst estetyka z Ka- tedry Etyki w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Łódzkiego − Agnieszki Graliń- skiej-Toborek Pomiędzy „aisthesis” a estetyką, czyli czego od niewidomych może się dowiedzieć estetyk. Autorka pochyla się w nim nad problematyką zmysło- wego odbioru świata przez niewidomych, akcentując zwłaszcza inność wrażeń osób niewidzących, których doświadczają w kontakcie z otoczeniem. Bowiem, zdaniem Gralińskiej-Toborek: „Rozróżnianie poszczególnych szumów i przy- porządkowywanie ich konkretnym miejscom dają [niewidomym] możliwość rozpoznawania przestrzeni, a jednocześnie mogą sprawiać przyjemność”
11.
8
W. Strzemiński, Teoria widzenia, Kraków 1974, s. 238.
9
N. Strzemińska, Jak upowszechniałam wiedzę o życiu i dziele W. Strzemińskiego, [w:]
Władysław Strzemiński 1893–1952. Materiały z sesji, red. J. Janik, Łódź 1994, s. 74.
10
Ibidem.
11
A. Gralińska-Toborek, Pomiędzy „aisthesis” a estetyką, czyli czego od niewidomych
może się dowiedzieć estetyk, [w:] Osoby z niepełnosprawnością i sztuka. Udostępnia-
nie – percepcja – integracja, red. A. Pawłowska, A. Wendorff, J. Sowińska-Heim,
Łódź 2019, s. 29.
12 Aneta Pawłowska, Anna Wendorff
Kolejna badaczka związana z Uniwersytetem Łódzkim, z Katedrą Filologii Hisz- pańskiej – Anna Wendorff – odnosi się do zagadnienia audiodeskrypcji (AD) sztuk pięknych, omawiając je na przykładzie łódzkich placówek muzealnych: Muzeum Sztuki w Łodzi (ms¹, ms², Muzeum Pałac Herbsta) i Muzeum Miasta Łodzi.
Trzeci z artykułów autorstwa Anety Pawłowskiej, Artura Hłobaża i Adama Drozdowskiego, zatytułowany Audiodeskrypcja – przedmiot akademicki, praktyka muzealna czy wyzwanie dla informatyków? wskazuje na konieczność współpracy humanistów (w tym konkretnym przypadku historyków sztuki – jakimi są Paw- łowska i Drozdowski) z inżynierami w celu uzyskania najbardziej optymalnych sposobów wsparcia widza z dysfunkcją wzroku w przestrzeni muzeum.
Z kolei Marta Przasnek z Kolegium Międzyobszarowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych i Społecznych z Uniwersytetu Warszawskiego, a jedno- cześnie audiodeskryptorka z kilkuletnią praktyką w Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki i Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, zaprezentowała polemiczny tekst pt. Audiodeskrypcja nie jest ekfrazą. Dowodzi w nim, że wbrew coraz częściej głoszonym uwagom (np. Roberta Więckowskiego
12czy Izabeli Künstler
13), ekfra- za nie powinna być stosowana w opisach audiodeskrypcyjnych, bowiem różni się od nich w sposobie odbioru: w założeniu ma pobudzać do rekonstrukcji obrazu w umyśle na podstawie własnych doświadczeń. Audiodeskrypcja, zdaniem Prza- snek, ma wywołać doznania estetyczne u osób pozbawionych wyobraźni wizualnej.
Inne są też ich zadania: ekfraza aspiruje do rangi autonomicznego utworu literac- kiego, audiodeskrypcja natomiast ma zachęcać do kontaktu z dziełem sztuki.
Nieco innego zdania jest Agnieszka Palion-Musioł, zatrudniona w Katedrze Ibe- rystyki Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej, która w tekście napi- sanym z punktu widzenia traduktologa omawia Elementy nacechowane kulturowo i ich opis w tłumaczonej audiodeskrypcji do dzieł plastycznych na przykładzie Muzeum Julio Romero de Torres. Artykuł koncentruje się na propozycji tłumaczenia AD do dzieł pla- stycznych jako metodzie tworzenia nowego skryptu. Dzięki umiejscowieniu audio- deskrypcji w obrębie tłumaczenia audiowizualnego, a w szczególności tłumaczenia intersemiotycznego, zgodnie z triadycznym podziałem Jakobsona, autorka zauważa możliwość wykorzystania w takim procesie strategii przekładowych do transferu tre- ści kulturowych, w celu przybliżenia lub wyjaśnienia odbiorcy obcych mu zjawisk.
12
R. Więckowski, Audiodeskrypcja piękna, „Przekładaniec” 2014, nr 28, s. 109–123.
13
I. Künstler, Cel uświęca środki audiodeskrypcji, „Przekładaniec” 2014, nr 28, s. 140–152.
Osoby z niepełnosprawnością a przestrzeń muzealna. Wprowadzenie 13
W drugim dziale monografii, zatytułowanym „Okiem motyla”, zaprezentowa- ne zostały artykuły dotyczące sposobów udostępniania i zagadnień percypowania zjawisk plastyki wizualnej w środowisku jej niesłyszących odbiorców czy może raczej należałoby powiedzieć społeczności g/Głuchych, bowiem jest to niepowta- rzalna koherentna grupa kulturowa, funkcjonująca w Polsce i na świecie. Tytuł tej sekcji publikacji odnosi się do warsztatów filmowych z Konina z 2013 r., z udziałem osób niesłyszących, w efekcie których powstał dokument prezentujący codzienne życie osób g/Głuchych. W trakcie tego poruszającego ośmiominutowego filmu Ka- rina Akseńczuk, tłumaczka języka migowego z Centrum Języka Migowego CODA, odpowiedzialna za kontakty z g/Głuchymi i niedosłyszącymi bohaterami, tłuma- czy co wspólnego mają g/Głusi z motylami: „Ręce Głuchych przypominają jego skrzydła. Motyl jest tak samo głuchy jak oni. Piękny”
14.
W tej części publikacji, pojawia się najwięcej odniesień do prezentacji motywu niepełnosprawności (głuchoty) w sztukach wizualnych. Dział otwiera artykuł pt. Wy- kluczenie kulturalne osób Głuchych i słabosłyszących w świecie kultury i muzeów autor- stwa Agnieszki Kołodziejczak (z łódzkiej Galerii MEOK). Jest to niezwykle nacecho- wany emocjami tekst animatorki kultury, artystki i jednocześnie osoby głuchej. Tekst ten nieznacznie przekracza formułę akademickiego dyskursu, jednak ze względu na fakt, iż redaktorki tomu sądzą, że w rozmowach na temat udostępniania sztuki oso- bom z niepełnosprawnościami formuła nihil de nobis, sine nobis powinna zawsze być stosowana, został włączony do zbioru. Odnosi się on do problematyki wykluczenia osób głuchych z informacji na temat działań instytucji kultury w Polsce, a ponadto omawia podstawowe stereotypy w podejściu do osób głuchych, różnorodność ich środowiska, a także uwzględnia statystyki uczestnictwa osób głuchych w kulturze.
Podobne kwestie porusza również badaczka kultury Głuchych i języka migowego – Anna Lewandowska z Instytutu Filozofii, Socjologii i Dziennikar- stwa UG w tekście pt. Nieznane oblicza kultury Głuchych – sztuka. Dodatkowym walorem tego artykułu jest prezentacja koncepcji Deaf Art
15oraz polskiej Gru- py Artystów Głuchych (GAG)
16.
14
I. Borkowska, Uchem motyla, http://www.kdk.konin.pl/amatorski-ruch-artystycz- ny/muza-amatorski-klub-filmowy/1230-uchem-motyla [dostęp: 5.06.2018].
15
J. Robinson, Exploring the Work of Deaf Artists, http://archives.lessoncorner.
com/6f21b1e8510b172e0.pdf [dostęp: 10.11.2017].
16
Szerzej w monografii, s. 119.
14 Aneta Pawłowska, Anna Wendorff
Ważną grupę zagadnień w tomie oddawanym do rąk czytelników stanowi również kwestia dostępności sztuki dla osób z niepełnoprawnością intelektu- alną, integracja osób niepełnosprawnych w przestrzeni muzealnej i znaczenie sztuki w życiu i funkcjonowaniu osób z dysfunkcjami różnego typu w społe- czeństwie. Tej tematyce poświęcony został dział III zatytułowany „Wszechświat okiem Innego”. Otwiera go artykuł Agnieszki Chęć-Małyszek z Politechniki Lubelskiej. Autorka w artykule zatytułowanym Niepełnosprawny odbiorca sztu- ki w aspekcie integracji społecznej pokazuje, w jaki sposób sztuka może stać się płaszczyzną ntegracji dla osób z różnymi niepełnosprawnościami. Przedstawia metody, które umożliwiają osobom niepełnosprawnym bezpośredni odbiór sztuki; omawia również zastosowanie sztuki oraz samego procesu twórczego w celach terapeutycznych w pracy z osobami niepełnosprawnymi.
Kolejny rozdział pt. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną posługujące się wspomagającymi i alternatywnymi sposobami porozumiewania się w muzeum jest autorstwa Pauliny Szeląg z Centrum Aktywności Artystycznej Uniwersytetu Ar- tystycznego w Poznaniu. Omówiono w nim problematykę związaną z udostępnia- niem tekstów kultury, w tym wystawy muzealnej, osobom z głębszą niepełnospraw- nością intelektualną komunikującym się z otoczeniem za pomocą wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się, szczególnie z wykorzystaniem systemów znaków graficznych, m.in. systemu PCS (Picture Communication Sym- bols) czy piktogramów (Pictogram Ideogram Communication). Analizuje cele, meto- dy pracy, środki i słowniki wykorzystywane podczas zajęć w muzeum, stosujących tego rodzaju komunikację, szczególną uwagę poświęcając projektowi „Pan Tade- usz” dla osób z niepełnosprawnością intelektualną.
Z kolei Paulina Długosz z Działu Upowszechniania i Edukacji Muzeum Miasta Łodzi, w artykule zatytułowanym Muzeum chce Cię poznać – czego mu- zeum może nauczyć się od osób niepełnosprawnych przedstawiła przykłady dzia- łań, w ramach których dialog między niepełnosprawnym gościem muzeum a pracownikiem muzealnym może nieść obustronne korzyści edukacyjne.
W studium, opierając się na swoich doświadczeniach w pracy edukatora, omó-
wiła szczegółowo projekty zrealizowane w Muzeum Miasta Łodzi: Wydawnic-
two tyflograficzne o architekturze i wnętrzach Pałacu Poznańskich w Łodzi (2013),
Nauka (dla) sztuki (2014), Muzeum na wyciągnięcie ręki (2015) i samoDZIEL-
NI W KULTURZE (2016).
Osoby z niepełnosprawnością a przestrzeń muzealna. Wprowadzenie 15
Tom zamyka tekst Ludzie zamiast technologii Pauliny Celińskiej, specjalist- ki w zakresie edukacji kulturalnej i dostępności sztuki oraz koordynatorki do- stępności. Autorka dowodzi w nim, że w galerii sztuki współczesnej dla osoby niewidomej i niesłyszącej kontakt z drugim człowiekiem jako przewodnikiem jest dużo bardziej potrzebny i wartościowy niż urządzenia, które sprawdzają się w muzeach. Swoją refleksję obrazuje na przykładzie Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki, ukazując, w jaki sposób przystosowuje ona wystawy czasowe do potrzeb zwiedzających z niepełnosprawnościami.
Należy dodać, że wyrazem zainteresowania tematem zawierającym się w tytule książki są także inicjatywy związane z przygotowywaniem w polskich przestrzeniach muzealnych wystaw, takich jak np. ekspozycja fotografii zatytułowana Jedno z #17mi- lionów marzeń…, prezentująca aspiracje i dążenia najmłodszych dotkniętych MPD (mózgowym porażeniem dziecięcym), której organizatorem była Fundacja Koloro- wy Świat. Wystawa ta miała miejsce w Sali Lustrzanej Muzeum Miasta Łodzi, pod- czas trwania I Ogólnopolskiej Konferencji Niepełnosprawni i sztuka, zorganizowanej w dniach 26–27 października 2017 r. Zasadniczym celem łódzkiego spotkania była próba podsumowania obecnego stanu wiedzy teoretycznej oraz praktyki muzeolo- gicznej w zakresie udostępniania sztuk wizualnych w sposób adekwatny do potrzeb osób z różnymi dysfunkcjami, m.in. wzrokowymi, ruchowymi, słuchowymi oraz spektrum autyzmu
17. Konferencja ta stanowiła uzupełnienie cyklicznych warszaw- skich spotkań REHA FOR THE BLIND IN POLAND, organizowanych od 2001 r., podczas których zagadnienia związane ze sztuką stanowiły zaledwie jeden z paneli, a ponadto konferencje te były dedykowane jedynie osobom z dysfunkcją wzroku
18.
Studia nad dostępnością (ang. accessibility) sztuki nie mogą ograniczać się wyłącznie do badań podstawowych, ale powinny także obejmować badania stoso- wane, które bezpośrednio przełożą się na praktyczne rozwiązania dla osób niepeł-
17
Szerzej: A. Pawłowska, Niepełnosprawni i sztuka, „TECHNE. Seria nowa” 2018, nr 1, s. 270–273.
18
Pierwszą oficjalną sesję poświęconą udostępnianiu eksponatów muzealnych osobom z niepełnosprawnością wzroku zorganizowano w Polsce już w 1983 r. w Warszawie.
Z danych zebranych wówczas przez organizatorów wynikało, że jeszcze przed ro-
kiem 1983 ponad 30 muzeów w Polsce udostępniało swe zbiory osobom z dysfunk-
cją wzroku (po sesji chęć podjęcia takich działań zadeklarowało następnych blisko
70 placówek). „Przegląd Tyflologiczny” 1983, nr 1/3, s. 5.
16 Aneta Pawłowska, Anna Wendorff
Ryc. 2. Konferencja Niepełnosprawni i sztuka, Łódź 2017, fot. A. Drozdowski
Ryc. 3. Warsztaty prowadzone przez Daniela Kotowskiego z Galerii Zachęta podczas kon-
ferencji Niepełnosprawni i sztuka, Łódź 2017, fot. A. Drozdowski
Osoby z niepełnosprawnością a przestrzeń muzealna. Wprowadzenie 17
nosprawnych, przełamujące stojące przed nimi bariery. Zdaniem redaktorek tomu, założenie to może zostać w pełni osiągnięte jedynie dzięki podejściu inter-/trans- dyscyplinarnemu.
Dostępność sztuki nierozerwalnie wiąże się z takimi dyscyplinami jak: hi- storia sztuki, estetyka, socjologia czy psychologia sztuki. Związana jest z dzie- dziną praktyki użytkowej muzealnictwa, która metodą prób i błędów próbuje dostosować środki wyrazu do możliwości percepcyjnych odbiorców niepełno- sprawnych
19, jak również z „procesami tworzenia, obiegu, obecności i odbioru sztuki, traktując je razem jako swoisty system artystyczny będący elementem (podsystemem) szerszego wobec niego systemu społeczno-kulturowego”
20. Współczesne konteksty upowszechniania dzieł sztuki uwypuklają szczególne związki sztuki i estetyki z psychologią, rozpatrując sztukę w kategoriach proble- mu psychologicznego czy poznania, jednocześnie odnosząc się do przeżywania danych emocji w ramach analizy reakcji estetycznej; ponadto akcentuje się ka- tartyczną funkcję sztuki, podkreślając jej rolę w arteterapii
21.
Badania nad dostępnością wpisują się nie tylko w psychologię sztuki, lecz także np. w behawiorystykę, w zakresie poznania i kontaktu z dziełem sztuki, z uwzględnieniem towarzyszących mu emocji oraz ewaluacji siły i prawdziwości
„doświadczenia estetycznego”. W szczególności badań i eksperymentów dotyczą- cych skutecznego oddziaływania bodźcowego i metod kompensacji utraconych zmysłów (m.in. za pomocą podejścia synestetycznego), które pomogą w tworze- niu silnych wrażeń estetycznych u osób z różnymi dysfunkcjami. Badania eks- perymentalne, testujące zaprojektowane oddziaływania behawioralne, mogą być bowiem przekształcone w rekomendacje wdrożeniowe w zakresie efektywnej dostępności dzieł sztuki.
Studia nad dostępnością sztuki obejmują również literaturoznawstwo czy językoznawstwo, m.in. w zakresie badań nad przekazem i jego oddziaływaniem.
Dyscypliny te mogą być pomocne np. przy tworzeniu metodologii, pisaniu skryptów audiodeskrypcyjnych i „tekstów łatwych do czytania”. Powinny sta-
19
A. Pawłowska, J. Sowińska-Heim, Audiodeskrypcja dzieł sztuki. Metody, problemy, przykłady, Łódź 2016, s. 9.
20
M. Golka, Socjologia sztuki, Warszawa 2008, s. 30.
21
