CVI ARCHEION

Pełen tekst

(1)ARCHEION CVI. PERIODICAL DEVOTED TO ARCHIVAL QUESTIONS ORGAN OF THE POLISH STATE ARCHIVES HEAD OFFICE * REVUE D’ARCHIVES PUBLIÉE PAR LA DIRECTION GÉNÉRALE DES ARCHIVES D’ÉTAT EN POLOGNE *

(2)

(3)

(4) .

(5) REDAKCJA Adam Baniecki, Andrzej Biernat, Eugeniusz Borodij, Anna Czajka, Anna Demko (sekretarz), Jacek Krochmal, Anna Laszuk, Daria Nałe˛cz (redaktor naczelna), Ewa Rosowska, Władysław Ste˛pniak, Krzysztof Stryjkowski, Janusz Tandecki, Przemysław Wojciechowski. Projekt okładki: Krzysztof Feder Tłumaczenia streszczen´: Agnieszka Kubo´w (j. angielski) André Louchin (j. francuski) Katarzyna Jagiełło (j. rosyjski) Korekta: Ewa Stempniewicz.  Copyright by Naczelna Dyrekcja Archiwo´w Pan´stwowych, Warszawa 2003. ISSN 0066-6041. ADRES REDAKCJI 00–950 Warszawa, Wydział Wydawnictw, ul. Długa 6 tel./fax (0 prefiks 22) 831–17–36, 635–92–15 e-mail: editions@archiwa.gov.pl http://www.archiwa.gov.pl Printed in Poland Wydanie I. Nakład 500 egz. Ark. wyd. 26,7, Ark. druk. 21,5. Skład i łamanie: Andytex Druk i oprawa: Archiwum Pan´stwowe w Przemys´lu 37–700 Przemys´l, ul. Lelewela 4, tel. (0 prefiks 16) 670-35-38 e-mail: archiwumprzemysl@c-net.pl.

(6) ARCHEION, T. CVI WARSZAWA 2003. ´ CI SPIS TRES Rozproszone dziedzictwo Wojciech K o w a l s k i Repatriacja do´ br kultury w sytuacji cesji terytorialnej i rozpadu pan´ stw wielonarodowych ........................................................................... 5 Władysław S t e˛ p n i a k Tradycyjne metody rozstrzygania mie˛dzynarodowych sporo´ w archiwalnych ................................................................................................... 38 Patricia K e n n e d y G r i m s t e d Dwukrotnie zrabowane i nadal z dala od ojczyzny. Losy trzech bibliotek słowian´ skich przeje˛tych przez nazisto´ w w Paryz˙ u ................ 47 Ewa R o s o w s k a Losy polskich archiwalio´ w na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej (1939–1945) ................................................................................ 85 Dariusz M a t e l s k i Straty polskich do´ br kultury w wojnach ze Szwecja˛ w XVII i XVIII wieku oraz pro´ by ich restytucji ....................................................... 118 Sławomir F i l i p o w i c z Archiwalia Suwalszczyzny — zaso´ b rozproszony ................ 139 Władimir P. K o z ł o w, Natalia S. L e b i e d i e w a Do historii poszukiwan´ oryginału „Mazurka Da˛browskiego” .......................................................................... 161 A r c h i w a z a g r a n i c a˛ Irina M a t i a s z Archiwistyka na Ukrainie: nowy etap rozwoju .................................... 183 Władimir A d a m u s z k o Organizacja archiwo´ w na Białorusi ...................................... 191 Etyka zawodowa Lajos K ö r m e n d y Mentalnos´ c´ i toz˙ samos´ c´ , archiwa a społeczen´ stwo — przypadki. ´ rodkowej ....................................................................................................... 207 Europy S Polonika ˇ eské Koruny” Roman S t e l m a c h Polonika i silesiana w zespole „Archiv C w Státnim Ustrˇednim Archivie w Pradze ................................................................... 223 Zuzana K o l l á r o v á Dokumenty polskiej proweniencji w Pan´ stwowym Archiwum Powiatowym w Popradzie z okresu zastawu polskiego w latach 1412–1772 .......... 231 Jerzy G a u l Polonika z lat 1772–1918 w Krajowym Archiwum Karyntii w Klagenfurcie ............................................................................................................ 238.

(7) 4. Spis tres´ci. Recenzje i noty bibliograficzne Johanna W e i s e r Geschichte der Preussischen Archivverwaltung und ihrer Leiter. Von den Anfängen unter Staatskanzler von Hardenberg bis zur Auflösung im Jahre 1945, Böhlau Verlag, Köln–Weimar–Wien 2000 (Jerzy Grzelak) ...................................... 249 Kancelaria Wielkich Mistrzo´w w Malborku. Katalog Wystawy 15 czerwca — 15 sierpnia 2001, oprac. Janusz Trupinda, Muzeum Zamkowe w Malborku 2001 (Janusz Grabowski) ...................................................................... 270 Archiwa Kos´cioła katolickiego w Polsce. Informator, oprac. Maria De˛bowska, ´ C´ , Kielce 2002 (Ks. Mieczysław Ro´z˙an´ski) ........................ 272 Wydawnictwo JEDNOS Lucyna H a r c Samuel Bieniamin Klose (1730–1798). Studium historiograficzno-z´ro´dłoznawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002 (Roman Stelmach) .............................................................................. 275 P r z e g l a˛ d c z a s o p i s m „Otieczestwiennyje Archiwy”, 2000, nr 4–6 (Elz˙bieta Wierzbicka) ............................... „Archivaria”, 2000, nr 49–50; 2001, nr 51–52 (Aleksandra Czapelska) ........................ „Archivalische Zeitschrift”, t. 84, 2001 (Jerzy Grzelak) ................................................. „Nordisk Arkivnyt”, r. 46, 2001, nr 1–4 (Wojciech Krawczuk) ...................................... „Archives”, t. 26, 2001, nr 105 (Aleksandra Czapelska) ................................................ „Izwestija na Dyrz˙ awnite Archiwi”, t. 70, 71, 72, 73 (Małgorzata Kos´ka) .................... 279 287 297 305 307 308. Kronika Kronika za rok 2002 ......................................................................................................... 313 Jubileusze Jubileusz 50-lecia pracy Czesława Margasa w Archiwum w Jeleniej Go´ rze (Ivo Łaborewicz) .......................................................................................................... 337 Bibliografie Wydawnictwa Naczelnej Dyrekcji Archiwo´ w Pan´ stwowych .......................................... 339 Table of contents ............................................................................................................... 343 Table des matiers ............................................................................................................... 345 ! ..................................................................................................................... 347.

(8) R O Z P R O S Z O N E. D Z I E D Z I C T W O. ARCHEION, T. CVI WARSZAWA 2003. WOJCIECH KOWALSKI (Katowice, Warszawa). ´ BR KULTURY REPATRIACJA DO W SYTUACJI CESJI TERYTORIALNEJ I ROZPADU ´ STW WIELONARODOWYCH1 PAN ´ ledza˛c uwaz˙nie nowsza˛ historie˛ Europy, zauwaz˙yc´ moz˙na, z˙e ws´ ro´ d ro´ z˙nego S rodzaju problemo´ w, dotycza˛cych dziedzictwa kulturalnego, wyraz´ na˛ odre˛bnos´ c´ wykazuje repatriacja do´ br kultury jako naste˛pstwo cesji terytorialnych lub rozpadu pan´ stw wielonarodowych. Organizmy pan´ stwowe tego rodzaju od wieko´ w przejawiały skłonnos´ c´ do gromadzenia w swych stolicach najcenniejszych dzieł sztuki i pis´ miennictwa, stanowia˛cych dorobek kulturowy cze˛sto wielu narodo´ w zamieszkuja˛cych na podlegaja˛cych im terytoriach. Zbiory te, przechowywane od dawna w lokalnych sanktuariach i stolicach likwidowanych pan´ stw, pełniły w swym tradycyjnym miejscu waz˙ ne funkcje jednocza˛ce i identyfikuja˛ce dla miejscowych społecznos´ ci. Przenoszone, w miare˛ przybywania nowych terytorio´ w, do wielkich centralnych muzeo´ w zmieniały jednoczes´ nie swa˛ role˛. Pokazywały ro´ z˙ norodnos´ c´ kulturowa˛ budowanych imperio´ w, ale miały tez˙ cze˛sto symbolizowac´ dominacje˛ nad podbitymi ludami i wchłonie˛tymi krajami. Nic wie˛c dziwnego, z˙ e z chwila˛ uzyskiwania niepodległos´ ci kraje takie szybko upominały sie˛ o swoje utracone dziedzictwo, wykazuja˛c zwykle w tych staraniach wielki upo´ r i determinacje˛. W cia˛gu ostatnich 150 lat moz˙ emy wyraz´ nie wyro´ z˙ nic´ cztery okresy intensywnych regulacji w tym zakresie. Prologiem był konflikt włosko-austriacki, sie˛gaja˛cy pocza˛tku drugiej połowy XIX stulecia. Dwie naste˛pne regulacje stały sie˛ elementem budowy nowego porza˛dku po obu wojnach s´ wiatowych, czwarta zas´ rozpocze˛ła sie˛ wraz ze zmianami politycznymi w Europie Centralnej i Wschodniej oraz na terenie byłego ZSRR. Okres ten trwa praktycznie do dzis´ i po zakon´ czeniu wojny obja˛ł takz˙ e pan´ stwa wyrosłe na obszarze podzielonej Jugosławii. Analizuja˛c wspomniane wydarzenia, a szczego´ lnie wysuwane przy tej okazji postulaty i zawierane umowy, moz˙ na dostrzec prawidłowos´ ci, daja˛ce sie˛ okres´ lic´ jako stosowanie pewnych wyraz´ nie sprecyzowanych zasad. Przyjrzyjmy sie˛ zatem 1 Artykuł ten jest uaktualniona˛ wersja˛ tekstu opublikowanego w formie odre˛bnego studium przez PISM w 1998 r., a takz˙ e w wersji angielskiej pod tytułem: Repatriation of Cultural Property Following to Cession of Territory or Dissolution of Multinational States, [w:] „Art. Antiquity and Law” 2001, vol. VI, issue 2 (Kluwer Law International)..

(9) 6. WOJCIECH KOWALSKI. dokładniej wszystkim tym przykładom, aby na kon´ cu dokonac´ takiego włas´ nie uogo´ lniaja˛cego podsumowania. Po raz pierwszy w historii Europy problem repatriacji dziedzictwa kulturowego ujawnił sie˛ na wie˛ksza˛ skale˛ w ramach procesu jednoczenia sie˛ rozdrobnionej politycznie Italii i budowy nowoczesnego pan´ stwa włoskiego. Istnieja˛ca jeszcze wo´ wczas monarchia austro-we˛gierska musiała przy tej okazji zrezygnowac´ z wielu dawnych terytorio´ w włoskich, w tym byłej Republiki Weneckiej, kto´ ra˛ niegdys´ wchłone˛ła. Odzyskuja˛c swe ziemie Włosi od razu upomnieli sie˛ o wszystkie dzieła sztuki, pamia˛tki historyczne i archiwa wywiezione stamta˛d pod rza˛dami Habsburgo´ w, najcze˛s´ ciej do Wiednia. Na płaszczyz´ nie prawnej sprawe˛ rozstrzygnie˛to w traktacie austriacko-włoskim z roku 18662. Strona włoska odzyskiwała utracone dobra kultury na podstawie art. XVIII tego traktatu, stanowia˛cego, co naste˛puje: „Archiwa terytorio´ w cedowanych zawieraja˛ce tytuły własnos´ ci, dokumenty administracyjne i sa˛dowo-cywilne oraz dokumenty polityczne i historyczne byłej Republiki Wenecji be˛da˛ zwro´ cone w całos´ ci wyznaczonym w tym celu komisarzom, kto´ rym be˛da˛ ro´ wniez˙ przekazane dzieła sztuki i nauki, zwia˛zane specjalnie z cedowanym terytorium”3. Jednoczes´ nie, co nalez˙ y podkres´ lic´ , Włosi zobowia˛zali sie˛ wydac´ Austrii: „...tytuły własnos´ ci oraz dokumenty administracji i sa˛downictwa cywilnego dotycza˛ce terytorium austriackiego, jakie moga˛ sie˛ znajdowac´ w archiwach terytorium odsta˛pionego...” (art. XVIII). Reguluja˛c zatem problem dziedzictwa kulturowego, traktat przyja˛ł zasade˛ wzajemnos´ ci, oparta˛ na wyraz´ nie podkres´ lonym w cytowanym artykule kryterium wie˛zi terytorialnej do´ br kultury. Szczego´ lna˛ uwage˛ zwro´ cono przy tym na przywro´ cenie integralnos´ ci historycznej spus´ cizny Wenecji. Zasady te podlegały dwo´ m ograniczeniom. Pierwsze wynikało z che˛ci jednoczesnej ochrony integralnos´ ci zbioro´ w archiwalnych o znaczeniu naukowym. W ich przypadku strony zobowia˛zały sie˛: „...zezwolic´ na sporza˛dzenie urze˛dowych odpiso´ w dokumento´ w historycznych i politycznych, interesuja˛cych z punktu widzenia terytorio´ w pozostałych we władaniu drugiej strony kontraktuja˛cej, a kto´ rych w interesie nauki nie moz˙ na wydzielic´ z archiwo´ w, do kto´ rych nalez˙ a˛” (art. XVIII, ust. 4). Drugie ograniczenie brało w ochrone˛ prywatna˛ własnos´ c´ członko´ w austriackiej rodziny cesarskiej. W tym celu wyła˛czono ja˛ z obowia˛zku repatriacji na mocy specjalnego art. XXII traktatu. Chodziło tu o wiele wybitnych dzieł sztuki włoskiej, przy czym cze˛s´ c´ z nich znajdowała sie˛ w Wiedniu, a cze˛s´ c´ zdeponowana 2 Traktat pokojowy mie˛dzy Austro-We˛grami a Włochami podpisano w Wiedniu 3 X 1866 r.; Ch. de Martens, F. de Cussy, Recueil manuel et pratique de traités, conventions et autres actes diplomatiques (...). 2e serie, par F. H. Geffcken. vol. I, Leipzig 1885, s. 387. 3 Ze wzgle˛du na znaczenie tego precedensu warto przytoczyc´ cały artykuł w wersji oryginalnej: „Les archives des territoires cédés contenant les titres de propriété, les documents administratifs et de justice civile, ainsi que les documents politiques et historiques de l’ancien République de Venise, seront remis dans leur intégrité aux Commissaires qui seront désignés a cet effet, auxquels seront également consignés les objets d’art et de science spécialement affectés au territoire cédé”..

(10) ´ BR KULTURY W SYTUACJI CESJI TERYTORIALNEJ... REPATRIACJA DO. 7. ˙ adna ze stron nie chciała usta˛pic´ , a rozwia˛zabyła od dawna w galeriach włoskich. Z nie komplikowała nadto bardzo szeroka interpretacja przez Habsburgo´ w wspomnianego art. XXII o ochronie ich własnos´ ci prywatnej. W wyniku długich negocjacji zawarto dwa porozumienia dodatkowe. Na mocy pierwszego z nich Włochy wydały tylko niekto´ re ze spornych dzieł sztuki, a jako rekompensate˛ za zatrzymanie wie˛kszos´ ci z nich zobowia˛zywały sie˛ wypłacic´ Austrii sume˛ 4 miliono´ w liro´ w4. Najtrudniejsza˛ do rozwia˛zania okazała sie˛ natomiast sprawa Madonny Rafaela, kto´ ra znajdowała sie˛ we Florencji. Pretensje do niej ros´ cił arcyksia˛z˙ e˛ Ferdynand z tytułu prawa własnos´ ci zwia˛zanego z jego dawnym tytułem wielkiego ksie˛cia toskan´ skiego. Problem uregulowano w kon´ cu w specjalnym drugim porozumieniu dodatkowym w ten sposo´ b, z˙ e obraz pozostanie w stolicy Toskanii, ale oznaczony jako Madonna Wielkiego Ksie˛cia dla upamie˛tnienia Ferdynanda5. Omo´ wione porozumienia nie regulowały wszakz˙ e jeszcze wszystkich pretensji włoskich. Po raz kolejny zwro´ cono sie˛ do Austrii w roku 1893, tym razem o zwrot 135 obrazo´ w wywiezionych do Wiednia w 1893 r. Austriacy zastosowali jednak metode˛ odwlekania rozmo´ w6. Na ostateczne załatwienie swoich roszczen´ musieli zatem Włosi poczekac´ prawie 30 lat. Okazja˛ do ich ponownego wysunie˛cia stała sie˛ wielka regulacja prawna skutko´ w I wojny s´ wiatowej. Traktaty pokojowe, zawarte po tej wojnie, maja˛ z punktu widzenia niniejszego artykułu szczego´ lny charakter. Podje˛ły one bowiem pro´ be˛ uregulowania wielu problemo´ w dziedzictwa kulturalnego, kto´ re wynikne˛ły z dokonanego wo´ wczas powaz˙ nego przekształcenia politycznej mapy Europy. Sprawy swoje usiłowały wie˛c załatwic´ wo´ wczas nie tylko Włochy, ale przede wszystkim pan´ stwa powstałe w wyniku rozpadu dawnych Austro-We˛gier, takie jak We˛gry i Czechosłowacja, czy tez˙ Polska, kto´ ra odzyskała niepodległos´ c´ utracona˛ w wyniku podziału jej terytorium w kon´ cu XVIII w. pomie˛dzy Austrie˛, Prusy i Rosje˛. Podstawowe znaczenie maja˛ w naszych rozwaz˙ aniach traktaty pokojowe zawarte przez alianto´ w z Austria˛w 1919 r.7 i z We˛grami w 1920 r.8 Podobien´ stwo przyje˛tych w nich rozwia˛zan´ (a nawet zapiso´ w w odpowiednich klauzulach traktatowych), dotycza˛cych dziedzictwa kulturalnego, usprawiedliwia ła˛czne omo´ wienie obydwu dokumento´ w. Na ich tle moz˙ na wyro´ z˙ nic´ trzy typy interesuja˛cych nas uregulowan´ : 4. Por. w szczego´ lnos´ ci art. 3, 4 i 5 Convention pour régler les questions financiéres pendantes entre les deux Pays à la suite des articles 6, 7 et 22 du traité de paix du 3 octobre 1866 (...). Florence du 1 janvier 1871. G. F. Martens, Nouveau recueil général de traités et autres actes relatifs aux rapports de droit international, 2e série, vol. I, Goetingue 1876, s. 328 i nast. 5 Op. cit., patrz Protocole additionel, s. 328 i nast. Warto dodac´ , z˙ e obraz do dnia dzisiejszego ogla˛dac´ moz˙ na we florenckiej galerii Pitti pod nazwa˛ Madonna del Granduca. 6 H. de Arnoux, Objets et monuments d’art devant le droit des gens, Paris 1934, s. 56. 7 Treaty of Peace between the Allied and associated Powers and Austria, signed in Saint-Germain-enLaye on September 10, 1919. British and Foreign State Papers, vol. 112, s. 317. Cyt. dalej jako: „traktat z St. Germain”. 8 Traité de paix entre les Puissances Alliées et Associées, et la Hongrie, signe a Trianon du 4 juin 1920, Societe des Nations. Recueil des Traites 1920, vol. I, No 10. Cyt. dalej jako: „traktat z Trianon”..

(11) 8. WOJCIECH KOWALSKI. Typ pierwszy — to restytucja ba˛dz´ repatriacja do´ br kultury wywiezionych w okresie wojny z terytorio´ w, kto´ re podlegały przekazaniu. Nalez˙ y przyja˛c´ , z˙ e mamy tu do czynienia przede wszystkim z zamiarem usunie˛cia skutko´ w grabiez˙ y wojennej, a wie˛c z koniecznos´ cia˛ restytucji obiekto´ w i tak podlegaja˛cych zwrotowi na podstawie powszechnie juz˙ wtedy obowia˛zuja˛cych norm prawa mie˛dzynarodowego9. W gre˛ wchodzic´ mogła jednak takz˙ e repatriacja zbioro´ w ewakuowanych z tych terytorio´ w legalnie przez dawna˛ władze˛, na przykład poza linie˛ frontu w celu uchronienia przed zniszczeniem lub z kaz˙ dego innego powodu, w szczego´ lnos´ ci aby nie zostały tam w zwia˛zku z przewidywanym rozwojem sytuacji politycznej. Odpowiednie postanowienia obydwu traktato´ w stanowia˛, z˙ e Austria i We˛gry zwro´ ca˛ dzieła sztuki, ksia˛z˙ ki, dokumenty itp., „kto´ re zostały zabrane, pocza˛wszy od dnia 1 czerwca 1914 r. z terytorio´ w odsta˛pionych, z wyja˛tkiem przedmioto´ w zakupionych u włas´ cicieli prywatnych” (art. 192 traktatu z St. Germain i art. 176 traktatu z Trianon). Typ drugi — to repatriacja do´ br kultury maja˛cych zwia˛zek z cedowanym terytorium, jez˙ eli obiekty takie zostały z niego zabrane w ustalonym czasie przed wojna˛. Zaro´ wno Austria, jak i We˛gry zgodziły sie˛, z˙ e „zwro´ ca˛ odpowiednio kaz˙ demu z zainteresowanych Rza˛do´ w Sprzymierzonych i Stowarzyszonych wszystkie akta, dokumenty i pamia˛tki historyczne, be˛da˛ce w posiadaniu swoich instytucji publicznych, kto´ re maja˛ bezpos´ redni zwia˛zek z historia˛ terytorio´ w odsta˛pionych, a kto´ re zostały z nich usunie˛te, pocza˛wszy od dnia 1 stycznia 1868 r.” w przypadku We˛gier (art. 177 traktatu z Trianon), a „w cia˛gu ostatnich lat dziesie˛ciu” w przypadku Austrii (art. 193 traktatu z St. Germain). Obydwa cytowane traktaty przedłuz˙ yły ten czas w stosunku do Włoch, przyjmuja˛c, z˙ e be˛dzie on „sie˛gał daty proklamowania kro´ lestwa (rok 1861)”. Typ trzeci — to repatriacja maja˛ca na celu pomoc w odtworzeniu narodowego dziedzictwa kulturalnego wybranych pan´ stw przez zwrot do´ br kultury znajduja˛cych sie˛ w posiadaniu tym razem wyła˛cznie Austrii, kto´ re wywiezione zostały z tych pan´ stw bezprawnie bez okres´ lenia limitu czasowego. Ws´ ro´ d pan´ stw uprawnionych traktatem do złoz˙ enia odpowiednich wniosko´ w znalazły sie˛ Włochy, Czechosłowacja i Polska. Najdłuz˙ sza˛ liste˛ przedstawiły Włochy. Zache˛cił je do tego art. 194 traktatu pos´ wie˛cony specjalnie ich dawnym, a wcia˛z˙ niezałatwionym roszcze9 Chodziłoby tu wie˛c o konkretyzacje˛ odpowiednich postanowien´ IV konwencji haskiej o prawach i zwyczajach wojny la˛dowej i zała˛czonego do niej regulaminu. W art. 27 nakazuje on w trakcie działan´ wojennych podejmowac´ „...wszelkie niezbe˛dne s´ rodki, az˙ eby w miare˛ moz˙ liwos´ ci oszcze˛dzone zostały s´ wia˛tynie, gmachy słuz˙ a˛ce celom nauki, sztuki i dobroczynnos´ ci, zabytki historyczne”. Natomiast w mys´ l art. 56 regulaminu w czasie okupacji wojennej wszelka „własnos´ c´ gminna, instytucji kos´ cielnych, charytatywnych, wychowawczych oraz instytucji sztuk pie˛knych i naukowych, chociaz˙ by nalez˙ a˛cych do pan´ stwa, be˛dzie traktowana jak własnos´ c´ prywatna. Jakiekolwiek zaje˛cie, zniszczenie lub rozmys´ lna profanacja instytucji tego rodzaju, zabytko´ w historycznych, dzieł sztuki i nauki sa˛ zabronione i winny byc´ karane”. Por. Convention concerning the Laws and Customs of War on Land. The Hague, October 18, 1907, Consolidated Treaty Series, vol. 205, s. 277..

(12) ´ BR KULTURY W SYTUACJI CESJI TERYTORIALNEJ... REPATRIACJA DO. 9. niom10. Wysta˛piono wie˛c, mie˛dzy innymi, o klejnoty i medale medycejskie wywiezione z Toskanii, obrazy, rzez´ by i re˛kopisy z Modeny, regalia z Palermo, archiwalia ro´ z˙ nych miast i wiele innych pamia˛tek narodowych11. Wobec braku formalnego limitu czasu nie zwaz˙ ano na dawnos´ c´ zgłaszanych roszczen´ . Najdawniejsze sie˛gały roku 1718, kiedy to wywieziono umieszczone takz˙ e na lis´ cie re˛kopisy z Neapolu. Nie mniej oczekiwan´ zgłosiła Czechosłowacja, postuluja˛c zwrot szeregu dzieł sztuki i archiwalio´ w wywiezionych przez Habsburgo´ w z licznych urze˛do´ w i rezydencji, kto´ re zajmowali w czasie panowania w Czechach. Przy czym Czesi przes´ cigne˛li nawet Włocho´ w, upominaja˛c sie˛ o zwrot obiekto´ w ze słynnej praskiej kolekcji Rudolfa II, kto´ re wywiezione zostały do Austrii przez jego naste˛pco´ w w pocza˛tkach XVII w. Na tym tle jedynie roszczenia Polski nie były zbyt wielkie. Wysta˛piono tylko o jeden przedmiot — złota˛ czare˛ kro´ la polskiego Władysława IV, zapewne dlatego, z˙ e nie moz˙ na było w tak kro´ tkim czasie skompletowac´ dobrze udokumentowanej listy utraconych dawno przedmioto´ w. Zgodnie z traktatem, opisane roszczenia miał rozstrzygna˛c´ tak zwany Komitet Trzech Prawniko´ w. Stana˛ł on rzeczywis´ cie przed nie lada zadaniem. Zrealizowania go nie ułatwiał skład Komitetu, do kto´ rego powołano Amerykanina, Anglika i Francuza, czyli osoby nieobeznane z zawiłos´ ciami prawnymi i historycznymi ´ rodkowej12. Ostatecznie Komitetowi przedstawiono tylko kilka roszczen´ . Europy S Nie znalazł on podstaw do ich uznania. Zainteresowanym pan´ stwom pozostały zatem rozmowy dwustronne. Najkorzystniejszy punkt wyjs´ cia do rozmo´ w stworzyli sobie Włosi, kto´ rzy zastosowali taktyke˛ fakto´ w dokonanych, zabieraja˛c z Wiednia siła˛ kilkadziesia˛t najcenniejszych dzieł sztuki włoskiej jeszcze przed podpisaniem traktatu13. Wynikły sta˛d konflikt załagodziła dopiero kompromisowa konwencja podpisana z Austria˛ 5 V 1920 r.14 Włochy zobowia˛zały sie˛ w niej nie dochodzic´ 10 Stanowił on, z˙ e: „Austria uznaje sie˛ za zobowia˛zana˛ wzgle˛dem Włoch do wykonania zobowia˛zan´ , przewidzianych przez art. XV traktatu zurychskiego z 10 XI 1859 r., przez art. XVIII traktatu wieden´ skiego z 3 X 1866 r., oraz przez konwencje˛ florencka˛ z 14 VII 1868 r., zawartych pomie˛dzy Włochami a Austro-We˛grami, o ile wymienione artykuły nie zostały jeszcze w rzeczywistos´ ci całkowicie wykonane i o ile dokumenty oraz przedmioty, o kto´ rych mowa w tych artykułach, znajduja˛ sie˛ na terytorium Austrii lub jej sprzymierzen´ co´ w”. 11 Pełna˛ liste˛ z˙ a˛dan´ wszystkich pan´ stw obejmuja˛ zała˛czniki od I do IV do traktatu z St. Germain. 12 Jak podaje Ch. de Visscher, byli to adwokaci: Hugh A. Bayne z Nowego Jorku, J. Fischer Williams z Londynu i Jacques Lyon z Paryz˙ a. Por. Ch. de Visscher: Les monuments historiques et les oeuvres d’art en temps de guerre et dans les traités de paix, [w:] La protection des monuments et oeuvres d’art en temps de guerre. Manuel technique et juridique, Paris 1939, s. 155. Trudnos´ ci, jakie napotkali w swej pracy, opisał jeden z nich pod pseudonimem „O”, por. „O”, International Arbitration under the Treaty of Saint-Germain. „British Year Book of International Law”, vol. 4, 1923–1924, s. 124 i nast. 13 Zabrano wo´ wczas 66 obrazo´ w malarzy, takich jak Bellini, Tintoretto czy Veronese, liczne rzez´ by oraz manuskrypty. Pełny wykaz tych obiekto´ w publikuje H. Tietze, Die Entführung von Wiener Kunstwerken nach Italien, Wien 1919, s. 45 i nast. 14 Specjalna konwencja w celu rozwia˛zania sporo´ w, dotycza˛cych dziedzictwa historycznego i artystycznego dawnej monarchii austro-we˛gierskiej, podpisana w Wiedniu 4 V 1920 r. W. Fiedler (Hrsg.), Internationaler Kulturgüterschutz und deutsche Frage, Berlin 1991, s. 259 i nast..

(13) 10. WOJCIECH KOWALSKI. pozostałych roszczen´ wyspecyfikowanych w traktacie oraz zwro´ ciły do Wiednia zabrany dopiero co biust cesarza Franciszka I dłuta Canovy15. Jeszcze w tym samym miesia˛cu Austria zawarła takz˙ e umowe˛ o wykonaniu traktatu z St. Germain z Czechosłowacja˛16, a w naste˛pnych latach z pozostałymi pan´ stwami sukcesyjnymi17. Nawet pobiez˙ ne poro´ wnanie opisanych klauzul repatriacyjnych pozwala dostrzec oparcie ich na wie˛zi terytorialnej z wyraz´ nym da˛z˙ eniem do przywro´ cenia integralnos´ ci dziedzictwa kulturalnego przekazywanych terytorio´ w czy wre˛cz pan´ stw, kto´ re te terytoria odzyskiwały lub budowały na nich swoja˛ odzyskana˛ pan´ stwowos´ c´ 18. Taki cel traktato´ w wynika nadto wyraz´ nie z podporza˛dkowania mu zasady ochrony kolekcji i zbioro´ w o szerszym znaczeniu19 oraz konsekwentnego stosowania wzajemnos´ ci20. Ro´ wniez˙ i w tym wypadku analogiczne postanowienia traktato´ w z St. Germain (art. 196 ) i z Trianon (art. 177) nie pozostawiaja˛ z˙ adnych wa˛tpliwos´ ci stanowia˛c: „co do wszelkich przedmioto´ w lub dokumento´ w o charakterze artystycznym, archeologicznym, naukowym lub historycznym, wchodza˛cych w skład zbioro´ w, kto´ re nalez˙ ały poprzednio ba˛dz´ do rza˛du monarchii austriacko-we˛gierskiej, ba˛dz´ do Korony, to — jes´ li chodzi o przedmioty, kto´ re nie podlegaja˛ innym postanowieniom niniejszego traktatu” — Austria i We˛gry zobowia˛zały sie˛ „przeprowadzic´ z zainteresowanymi pan´ stwami w razie ich z˙ yczenia rokowania 15 Cena˛ za ten kompromis było, mie˛dzy innymi, udzielenie poparcia Austrii w rokowaniach z innymi pan´ stwami. Juz˙ w art. 1 konwencji Włosi stwierdzili, z˙ e: „...nalez˙ y unikac´ , w wyz˙ szym i ogo´ lnym interesie cywilizacji, rozpraszania zbioro´ w historycznych, artystycznych i archeologicznych Austrii, kto´ re jako całos´ c´ stanowia˛ estetyczny i historyczny zespo´ ł, sławny i niepodzielny”. 16 Porozumienie pomie˛dzy Republika˛ Austriacka˛ a Republika˛ Czechosłowacka˛ o wykonaniu traktatu z Saint-Germain-en-Laye, 18 V 1920 r. W. Fiedler (Hrsg). Internationaler..., s. 266 i nast. 17 Por. Konwencja pomie˛dzy Austria˛, We˛grami, Włochami, Polska˛, Rumunia˛, Kro´ lestwem Serbo-Kroacko-Słowen´ skim i Czechosłowacja˛, dotycza˛ca spraw archiwalnych, podpisana w Rzymie, 6 IV 1822 r., DzU 1924, nr 23, poz. 247. Układ archiwalny mie˛dzy Rzeczpospolita˛ Polska˛ a Republika˛ Austriacka˛ podpisany w Wiedniu 26 X 1932 r., DzU 1933, nr 34, poz. 291. Szereg przedmioto´ w uzyskało wo´ wczas Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Por. np.: Katalog zbioro´ w. Wiek XVII, Warszawa 1960, s. 151 i nast. 18 W sposo´ b jednoznaczny taki cel omo´ wionych klauzul traktatu potwierdza mie˛dzy innymi de Visscher tytułuja˛c swoje rozwaz˙ ania na ten temat: Le Traité de Saint-Germain et le principe de la reconstitution du „patrimoine artistique et intellectuel”. Por. Ch. de Visscher, Les monuments..., s. 153. Podobnie ocenia je S.E. Nahlik, Grabiez˙ dzieł sztuki. Rodowo´ d zbrodni mie˛dzynarodowej, Wrocław– –Krako´ w 1958, s. 246. 19 Podkres´ la to zdecydowanie H. Niec´ , por. H. Niec´ , Ojczyzna dzieła sztuki. Mie˛dzynarodowa ochrona integralnos´ ci narodowej spus´ cizny kulturalnej, Warszawa–Krako´ w 1980, s. 149. 20 Obok wzmianek na temat wzajemnos´ ci w cytowanych wyz˙ ej klauzulach traktaty pos´ wieciły jej specjalne zapisy. Na podstawie art. 193 traktatu z St. Germain i art. 178 traktatu z Trianon, „nowo powstałe pan´ stwa, wyodre˛bnione z dawnej monarchii austro-we˛gierskiej, oraz pan´ stwa, kto´ re otrzymaja˛ cze˛s´ c´ terytorium tej monarchii, zobowia˛zuja˛ sie˛ zwro´ cic´ rza˛dowi” Austrii i We˛gier „akta, dokumenty i pamia˛tki historyczne, pochodza˛ce z okresu nie dawniejszego jak dwadzies´ cia lat, kto´ re maja˛ bezpos´ redni zwia˛zek z historia˛ lub administracja˛ terytorium” austriackiego lub we˛gierskiego, „a kto´ re ewentualnie znajduja˛ sie˛ na przekazanych terytoriach”..

(14) ´ BR KULTURY W SYTUACJI CESJI TERYTORIALNEJ... REPATRIACJA DO. 11. maja˛ce na celu zawarcie polubownego układu, na mocy kto´ rego be˛da˛ mogły byc´ repatriowane do kraju pochodzenia, na zasadzie wzajemnos´ ci, wszelkie cze˛s´ ci odnos´ nych zbioro´ w lub wszelkie przedmioty i dokumenty wyz˙ ej okres´ lone, kto´ re nalez˙ a˛ do dziedzictwa duchowego (patrimoine intellectuel) odnos´ nych pan´ stw”. Integralnos´ c´ dziedzictwa była najwyraz´ niej dla two´ rco´ w tych traktato´ w bardzo waz˙ na, skoro dołoz˙ yli szczego´ lnych staran´ , aby w sposo´ b maksymalny zabezpieczyc´ moz˙ liwos´ c´ jej rzeczywistego przywro´ cenia. Na podstawie specjalnego zapisu w obydwu traktatach Austria (art. 196 b) i We˛gry (art. 177 b) miały „nie rozpraszac´ odnos´ nych zbioro´ w i niczego z nich nie zbywac´ , ani tez˙ nie rozporza˛dzac´ z˙ adnym z odnos´ nych przedmioto´ w w cia˛gu lat dwudziestu, chyba z˙ e przed upływem tego okresu zostanie zawarty specjalny układ, zapewnic´ im natomiast bezpieczen´ stwo i dobra˛ konserwacje˛ oraz oddac´ do dyspozycji badaczom, kto´ rzy sa˛ obywatelami kaz˙ dego z Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych, zaro´ wno same zbiory, jak dotycza˛ce ich inwentarze, katalogi i dokumenty administracyjne”. Po stworzeniu podstaw prawnych dla usatysfakcjonowania roszczen´ zewne˛trznych w stosunku do Austrii i We˛gier nadszedł w kon´ cu czas na dokonanie rozliczen´ pomie˛dzy tymi pan´ stwami jako takimi. Ro´ wniez˙ We˛gry były w efekcie upadku monarchii austro-we˛gierskiej pan´ stwem odzyskuja˛cym swoja˛ suwerennos´ c´ , chociaz˙ oczywis´ cie ich pozycja w tej wspo´ lnocie była zupełnie inna niz˙ na przykład Czech czy ziem południowych dawnej Polski. Mimo to wiele do´ br kultury o podstawowym znaczeniu dla toz˙ samos´ ci narodowej We˛gro´ w znajdowało sie˛ w muzeach wieden´ skich, a zatem naturalna˛ konsekwencja˛ rozdziału było da˛z˙ enie do przeniesienia tych skarbo´ w do Budapesztu21. Po 12 latach niełatwych rokowan´ osia˛gnie˛to upragniony kompromis podpisuja˛c umowe˛ „o niekto´ rych przedmiotach z muzeo´ w i bibliotek”22. Umowa ta jest rzadkim przykładem rozwia˛zania problemu dziedzictwa wielonarodowego w sposo´ b ostatecznie zadowalaja˛cy zainteresowane strony23. Z tego 21. Traktat z Trianon w art. 177 in fine bezpos´ rednio wskazywał moz˙ liwos´ c´ rozpocze˛cia rokowan´ na ten temat. „We˛gry ze swej strony be˛da˛ uprawnione proponowac´ odnos´ nym pan´ stwom, w szczego´ lnos´ ci Austrii, przeprowadzenie (...) rokowan´ maja˛cych na celu zawarcie niezbe˛dnych układo´ w w sprawie zwrotu na rzecz We˛gier zbioro´ w, dokumento´ w (...), kto´ rych dotycza˛ gwarancje przewidziane pod litera˛ »b«”. Chodziło o gwarancje˛ nienaruszalnos´ ci tych zbioro´ w przez Austrie˛ w cia˛gu 20 lat, por. art. 177 b cyt. w teks´ cie wyz˙ ej. 22 Umowa podpisana została przez Republike˛ Austriacka˛ i Kro´ lestwo We˛gier 27 XI 1932 r. w Wenecji. Por. Übereinkommen zwischen der Republik Österreich und dem Königreiche Ungarn, betreffend Museale und Bibliotheksbestände. Gezeichnet in Venedig, am 27. November 1932, „League of Nations Treaty Series”, No 3753, 1935, s. 396 i nast. 23 Potwierdzaja˛ to obydwie strony umowy, podkres´ laja˛c jednak trudnos´ ci w rokowaniach. Por. ze strony austriackiej H. Tietze, L’accord austro-hongrois sur la répartition des collections de la maison des Habsbourg, „Museion” 1933, vol. 23–24, s. 92, oraz przedstawiciel delegacji austriackiej cytowany przez Treuego. Stwierdził on, z˙ e „Roszczeniom we˛gierskim moz˙ na sie˛ było sprzeciwic´ tylko w kilku przypadkach (...)”. W. Treue, The Fate of Works of Art in War, Revolution and Peace, London 1960, s. 229. Opinie ze strony we˛gierskiej, por. E. Petrovics, A bécsi Magyar Örokség. Magyar Mu˝ vészet, Budapest 1933, s. 257 i nast. Autor ten cytuje nawet słowa we˛gierskiego ministra kultury Bálinta Ho´ mana, kto´ ry przy okazji otwarcia wystawy odzyskanych zbioro´ w powiedział: „Te wyniki byc´ moz˙ e.

(15) 12. WOJCIECH KOWALSKI. powodu moz˙ e byc´ wcia˛z˙ , mimo upływu długiego czasu od jej podpisania, przynajmniej do pewnego stopnia traktowana jako regulacja w tym zakresie modelowa. Zasługuje przeto na szersze omo´ wienie. Pocza˛tkowo We˛grzy z˙ a˛dali przekazania nie tylko obiekto´ w nalez˙ a˛cych s´ cis´ le do ich dziedzictwa narodowego, ale ro´ wniez˙ prawie połowy habsburskich zbioro´ w artystycznych, kto´ re powstały w okresie istnienia wspo´ lnego pan´ stwa24. Ich zdaniem, zbiory te stanowiły w konsekwencji wspo´ lna˛ własnos´ c´ obydwu narodo´ w i nalez˙ ało je podzielic´ pomie˛dzy Wieden´ i Budapeszt proporcjonalnie do wkładu obu stron w ich budowe˛. Austriacy stanowczo odrzucili to rozumowanie, powołuja˛c sie˛ na cytowany juz˙ art. 177 traktatu z Trianon, kto´ ry ograniczał obowia˛zki Austrii do zwrotu obiekto´ w zwia˛zanych z terytorium we˛gierskim. Podnies´ li nadto argument, z˙ e na skutek wielowiekowego przechowywania tych ostatnich obiekto´ w w Wiedniu stały sie˛ one ro´ wniez˙ dziedzictwem austriackim. Osia˛gnie˛ty w tej sytuacji kompromis polegał, najogo´ lniej rzecz biora˛c, na tym, z˙ e Austria zobowia˛zała sie˛ przekazac´ We˛grom pewna˛ ilos´ c´ do´ br kultury oraz uznała za wspo´ lne i nienaruszalne pozostałe zbiory habsburskie. Przyznała jednoczes´ nie pewne specjalne uprawnienia badaczom we˛gierskim. Budapeszt uzyskał w ten sposo´ b 36 re˛kopiso´ w i ponad 150 ro´ z˙ nych dzieł sztuki, w tym obrazy, bron´ , obiekty złotnicze i inne. Przewaz˙ aja˛ tu obiekty s´ cis´ le zwia˛zane z historia˛ We˛gier, na przykład, zbroje i miecze kro´ lewskie, monety, banknoty itp. Mniejsza˛ cze˛s´ c´ stanowia˛ natomiast ro´ z˙ ne przedmioty zabytkowe o znaczeniu ogo´ lnoeuropejskim, kto´ re przekazano jako rekompensate˛ za obiekty pochodzenia we˛gierskiego zatrzymane w Wiedniu. Tytułem przykładu moz˙ na tu wymienic´ dwa skrzydła tryptyku H. Memlinga, przekazane dla uzupełnienia pozostałej cze˛s´ ci tego ołtarza od dawna znajduja˛cej sie˛ w Budapeszcie, obraz Tintoretta, malarza, kto´ ry nie był jeszcze reprezentowany w zbiorach we˛ gierskich, czy okazy uzbrojenia uzupełniaja˛ce kro´ lewska˛ zbrojownie˛ budapeszten´ ska˛, jedyna˛, jaka istnieje na We˛grzech25. Kompromisowa˛ koncepcje˛ „wspo´ lnego zasobu do´ br kultury” oraz przysługuja˛cych do niego praw najlepiej wyjas´ niaja˛ odnos´ ne zapisy umowy. Zgodnie z art. III tego aktu: „Przedmioty nalez˙ a˛ce do dziedzictwa intelektualnego 26 We˛gier, kto´ re na mocy niniejszej umowy nie zostana˛ przekazane We˛grom przez Austrie˛, uznane. nie odpowiadaja˛ całkowicie naszym ideałom — trudno zreszta˛ tego było oczekiwac´ od niezbyt przyjaznych rokowan´ — lecz zaspokajaja˛ nasze ambicje narodowe i w z˙ adnym przypadku nie nalez˙ y ich nie doceniac´ ”. 24 Argument ten oraz dalsze przytacza H. Tietze, L’accord..., s. 93. Por. tez˙ wyjas´ nienia dotycza˛ce negocjacji podane przez E. Petrovicsa, A bécsi..., s. 257 i nast. 25 Pełna lista przekazanych obiekto´ w zała˛czona jest do umowy cyt. w przypisie 17. Na unikalnos´ c´ tego zbioru broni zwraca uwage˛ Elemér Varju. E. Varju, Iparmu˝ vészeti tárgyak és fegyverek. Magyar Mu˝ vészet, Budapest 1933, s. 271. 26 W obydwu autentycznych tekstach umowy, to znaczy zaro´ wno w wersji niemieckoje˛zycznej, jak i we˛gierskoje˛zycznej, uz˙ yto okres´ lenia francuskiego „patrimoine intellectuel”. Por. tekst umowy, przyp. 17..

(16) ´ BR KULTURY W SYTUACJI CESJI TERYTORIALNEJ... REPATRIACJA DO. 13. zostaja˛ za wspo´ lne dobro kulturalne obu pan´ stw. Przedmioty te nie moga˛ byc´ wydane trzecim stronom. (...)”. Naste˛pny zapis (art. IV) wyjas´ nia, z˙ e: „Poniewaz˙ historia wielu stuleci ugruntowała mie˛dzy Austria˛ i We˛grami wspo´ lne interesy kulturalne i uznaje sie˛ s´ cisłe powia˛zanie tych intereso´ w z niegdys´ dworskimi i rodzinnie niesprzedaz˙ nymi zbiorami, Austriacki Rza˛d Zwia˛zkowy przyznaje We˛grom poniz˙ sze uprzywilejowane prawa uz˙ ytkowania tych zbioro´ w: Rza˛d we˛gierski ma prawo delegowac´ do (...) zbioro´ w upełnomocnionych przedstawicieli, kto´ rym (...) zapewniony zostanie swobodny doste˛p do obiekto´ w, nawet jes´ li nie sa˛ one zgromadzone w muzeach lub bibliotekach oraz do wszystkich urza˛dzen´ pomocniczych, niezbe˛dnych do ich badan´ , i to nie tylko w czytelniach, pomieszczeniach roboczych i kancelaryjnych, ale i w pomieszczeniach wystawowych, magazynach i innych lokalach. Przedstawiciele ci be˛da˛ dysponowali najszersza˛ moz˙ liwos´ cia˛ inwentaryzowania okres´ lonych przedmioto´ w w wymienionych zbiorach, ich badania, fotografowania i korzystania z administracyjnych i naukowych urza˛dzen´ pomocniczych, zwłaszcza z archiwo´ w, inwentarzy, rejestro´ w, repertorio´ w (...), kartotek, dokumento´ w administracyjno-technicznych oraz bibliotek podre˛cznych”27. Stopien´ trudnos´ ci problemo´ w, jakie mieli do rozwia˛zania negocjatorzy analizowanego porozumienia, a kto´ re cze˛sto be˛da˛ wyste˛powac´ przy podziale budowanego przez wieki wspo´ lnego dziedzictwa ro´ z˙ nych narodo´ w, dobrze ilustruja˛ dwa przykłady zwia˛zane z ta˛ umowa˛. Pierwszy dotyczył tak zwanej korony Bocskaya. Otrzymał ja˛ wprawdzie od sułtana kro´ l we˛gierski Stefan Bocskay Transsylwan´ ski, ale poniewaz˙ zwia˛zany był on takz˙ e z rumun´ ska˛ juz˙ wtedy Transsylwania˛, ro´ wniez˙ Rumuni zaliczyli ja˛ do swego dziedzictwa. Ro´ wnoczesne wysta˛pienie Rumunii o zwrot korony uniemoz˙ liwiło Austrii wydanie jej We˛grom i w konsekwencji pozostawiono sprawe˛ do rozstrzygnie˛cia mie˛dzy bezpos´ rednio zainteresowanymi stronami28. Drugi przykład wia˛z˙ e sie˛ z odkryciem prawdziwego pochodzenia jednej ze zbroi przekazanych stronie we˛gierskiej jako zbroja ich kro´ la Ludwika II29. 27. W dalszej cze˛s´ ci cyt. klauzula umoz˙ liwia We˛grom prawo publikowania poszczego´ lnych obiekto´ w nalez˙ a˛cych do „patrimoine intellectuel” We˛gier „bez specjalnego zezwolenia” oraz zro´ wnuje obywateli obydwu krajo´ w w prawie zwiedzania „austriackich zbioro´ w zwia˛zkowych”. Warto w tym miejscu dodac´ , z˙ e przyznane We˛grom ta˛ umowa˛ „uprzywilejowane prawa” mieszcza˛ sie˛ zasadniczo we wspo´ łczesnych standardach mie˛dzynarodowych doste˛pu do zbioro´ w muzealnych. 28 Por. protoko´ ł kon´ cowy I, w kto´ rym czytamy: „Podczas rokowan´ , kto´ re doprowadziły do zawarcia wyz˙ej wymienionej umowy, Austriacki Rza˛d Zwia˛zkowy przyja˛ł do wiadomos´ ci, z˙e Kro´ lewski Rza˛d We˛gierski z˙a˛da ro´ wniez˙ wydania korony Bocskaya. Kro´ lewski Rza˛d Rumun´ ski wnio´ sł natomiast sprzeciw w tej sprawie i ze swej strony zaz˙a˛dał wydania tej korony. Austriacki Rza˛d Zwia˛zkowy nie jest w stanie uwzgle˛dnic´ z˙a˛dania we˛gierskiego. Oba rza˛dy uzgodniły wie˛c, z˙e powyz˙sza sprawa pozostanie otwarta az˙ do czasu zgodnego wyjas´ nienia problemu podstawowego i z˙e do tej chwili stan obecny zostanie utrzymany”. 29 Zbroja ta jest unikalnym okazem renesansowego płatnerstwa europejskiego i otwiera liste˛ przekazywanej We˛grom broni jako: „Rüstung Ludwig II., Saal XXV. Nr 69, Inv. Nr 112”. Por. liste˛ zała˛czona˛ do umowy cyt. w przypisie 17. Podane przy zbroi oznaczenie sali i numery inwentarzowe słuz˙yły precyzyjnej identyfikacji tego obiektu jeszcze wo´ wczas przechowywanego w muzeum w Wiedniu..

(17) 14. WOJCIECH KOWALSKI. Dopiero kilka lat po jej przekazaniu do Budapesztu wybitny austriacki znawca broni Bruno Thomas ustalił w sposo´ b nie budza˛cy jakichkolwiek wa˛tpliwos´ ci, z˙ e zbroja wykonana została w 1533 r. w Innsbrucku dla „młodego kro´ la Polski”. Tak okres´ lono ja˛ w znalezionej przez Thomasa korespondencji po´ z´ niejszego cesarza Ferdynanda I, kto´ ry zamawiał zbroje˛ z okazji zare˛czyn swojej co´ rki Elz˙ biety z 13-letnim wo´ wczas Zygmuntem. Umieszczony na zbroi monogram „S E”, dawniej ´ wie˛ta Elz˙bieta, patronka interpretowany jako skro´ t od „Sancta Elisabetha” — S We˛gier, dał sie˛ po tym odkryciu bez trudu odczytac´ jako Sigismundus — Elisabetha, czyli młoda para Zygmunt i Elz˙ bieta 30. Pozostaje rzecza˛ bezsporna˛, z˙ e gdyby ta informacja znana była przed zawarciem umowy austriacko-włoskiej, zbroja nie zostałaby przekazana do Budapesztu i mogłaby stac´ sie˛ przedmiotem odpowiednich zabiego´ w za strony polskiej. Odkrycia dokonano jednak na rok przed wybuchem II wojny s´ wiatowej i nie była to pora odpowiednia na wszczynanie takich rozmo´ w31. Analizuja˛c ramy prawne repatriacji dziedzictwa kulturalnego, stworzone przez traktaty pokojowe kon´ cza˛ce I wojne˛ s´ wiatowa˛, nalez˙ y jeszcze wspomniec´ o dwo´ ch sprawach ła˛cza˛cych sie˛ z traktatem wersalskim32. Pierwsza wia˛z˙ e sie˛ z przekazaniem byłej niemieckiej Afryki Wschodniej pod władze˛ Wielkiej Brytanii w charakterze jej terytorium mandatowego. Nie była to oczywis´ cie cesja w pełnym tego słowa znaczeniu, niemniej jednak art. 246 traktatu zobowia˛zał Niemcy do przekazania rza˛dowi brytyjskiemu czaszki sułtana Makaoua, kto´ ra˛ wywieziono z Afryki Wschodniej w czasie panowania niemieckiego. Niewa˛tpliwie takz˙ e tutaj przyje˛to zasade˛ wie˛zi terytorialnej, a tylko szczego´ lne okolicznos´ ci sprawiły, z˙ e przedmiot repatriacji miał byc´ przekazany pan´ stwu sprawuja˛cemu opieke˛ nad terytorium jego pochodzenia. Jak informuje Hollander, do przekazania czaszki ostatecznie nie doszło, gdyz˙ nie została ona w Niemczech odnaleziona33. Sprawa druga dotyczyła roszczen´ repatriacyjnych wobec do´ br kultury wywiezionych do Berlina w okresie prawie 150 lat panowania nad dawnymi polskimi 30 B. Thomas, Der Knabenharnisch Jörg Seuesenhofers für Sigmund II August von Polen. Zeitschrift des deutschen Vereins für Kunstwissenschaft, Bd. 6, Heft 4, Berlin 1939, s. 1184. Trzeba jeszcze dodatkowo wyjas´ nic´ , z˙ e ostateczne odczytanie monogramu „S E” na zbroi nie było oczywiste takz˙ e dla specjalisto´ w we˛gierskich. Na przykład Elemér Varju odczytywał ten monogram raczej jako wezwanie do ´ wie˛tego Emeryka (Sanctus Emericus), pierwszego kro´ lewicza we˛gierskiego. E. Varju, Iparmu˝ vészeti..., S s. 273. Mimo dokonania opisanych ustalen´ zbroja do dnia dzisiejszego jest eksponowana w budapeszten´ skim Muzeum Narodowym jako zbroja Ludwika II. 31 Autor artykułu przebywaja˛c w 1992 r. z wizyta˛ oficjalna˛ na We˛grzech, jako Pełnomocnik Rza˛du Rzeczypospolitej Polskiej do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granica˛, podnio´ sł te˛ sprawe˛ w tamtejszym Ministerstwie Kultury. Otrzymał wo´ wczas obiecuja˛ce zaproszenie do złoz˙ enia odpowiedniej dokumentacji i wszcze˛cia rozmo´ w. Po´ z´ niejsze wybory parlamentarne w Polsce przyniosły jednakz˙ e zmiane˛ na stanowisku Pełnomocnika i sprawa, jak wszystko na to wskazuje, nie była kontynuowana. 32 Treaty of Peace between the Allied and Associated Powers and Germany, signed in Versailles on June 28, 1920, „British and Foreign State Papers”, vol. 112, s. 1. 33 B. Hollander, The International Law of Art for Lawyers, Collectors and Artists, London 1959, s. 32..

(18) ´ BR KULTURY W SYTUACJI CESJI TERYTORIALNEJ... REPATRIACJA DO. 15. ziemiami zachodnimi, kto´ re były włas´ nie zwracane Polsce. Wła˛czenie tej kwestii pod obrady konferencji pokojowej w Paryz˙ u nie zostało jednak zaakceptowane przez Pan´ stwa Sprzymierzone, mimo przeprowadzenia przez Polske˛ intensywnej akcji dyplomatycznej i złoz˙ enia konferencji obszernego memorandum odwołuja˛cego sie˛ do koniecznos´ ci spełnienia przez nia˛ „wymogo´ w sprawiedliwos´ ci”34. Jak stwierdził Wydział Prawny Komisji Odszkodowan´ , postulaty te nie mogły byc´ rozwaz˙ ane przez konferencje˛ ze wzgle˛do´ w czysto formalnych, gdyz˙ w czasie dokonywania tych przemieszczen´ Polska nie spełniała kryterium pan´ stwa niepodległego, sprzymierzonego ani stowarzyszonego, ani tez˙ nie była w stanie wojny z Niemcami. W konsekwencji nie mogły byc´ one takz˙ e wła˛czone do traktatu wersalskiego. W takiej sytuacji podje˛to rozmowy dwustronne, kto´ re przyniosły podpisanie w 1920 r. układo´ w finansowych. Strona niemiecka zobowia˛zywała sie˛ w nich: „...zwro´ cic´ rza˛dowi polskiemu wszelkie akta, dokumenty, zabytki, dzieła sztuki oraz wszelkie materiały naukowe i biblioteczne, zabrane z ziem odsta˛pionych Polsce...”35. O ile wste˛pna faza negocjacji zakon´ czyła sie˛ uzyskaniem korzystnych zapiso´ w umownych, o tyle nie wiadomo, czy były one w ogo´ le kontynuowane w sprawie zwrotu konkretnych obiekto´ w. Wydaje sie˛, z˙ e z powodu braku dokładnej dokumentacji strona polska nie była w stanie przedstawic´ szerszych roszczen´ , a jedynym podje˛tym krokiem w tym kierunku była pro´ ba odzyskania tak zwanej Madonny Raczyn´ skich pe˛dzla Sandro Botticellego. Obraz ten od dawna przechowywany był w Kaiser Friedrich–Museum, ale stanowił własnos´ c´ wielkopolskiej rodziny Raczyn´ skich i ozdobe˛ ich galerii w Poznaniu od chwili zakupu obrazu w Paryz˙ u w 1924 r. Rokowania w tej sprawie nie przyniosły jednak pomys´ lnego wyniku i obraz pozostał w Berlinie przy zapewnieniu Polsce jedynie formalnego nad nim nadzoru36. Najdalej chyba ida˛ce podstawy prawne dla odbudowy integralnos´ ci dziedzictwa kulturalnego w Europie po I wojnie s´ wiatowej zawierał inny jeszcze traktat zawarty 34 Dokument ten, zatytułowany: Memorandum dotycza˛ce pewnych kwestii zwia˛zanych z reparacjami i finansami, pos´ rednio ujawnia rozmiary czystki kulturowej dokonanej przez Prusy na przekazywanych terenach w toku ich intensywnej i planowej germanizacji. Czytamy w nim mie˛dzy innymi: „Niemcy przywro´ ca˛ Polsce wszystkie biblioteki, kolekcje muzealne oraz wszystkie przedmioty artystyczne, naukowe i religijne, tak jak i pamia˛tki historyczne, kto´ re z jakiegokolwiek powodu były zaje˛te, skonfiskowane, zabrane lub wywiezione do Niemiec ba˛dz´ przez niemieckich urze˛dniko´ w publicznych, cywilnych lub wojskowych, ba˛dz´ przez osoby prywatne, obywateli niemieckich, z jakiegokolwiek terytorium Polski w jakimkolwiek czasie, nawet jez˙ eli wspomniane przedmioty stały sie˛ cze˛s´ cia˛ kolekcji publicznych lub prywatnych, znajduja˛cych sie˛ dzisiaj w Niemczech. Zobowia˛zanie to stosuje sie˛ nie tylko do własnos´ ci byłej Rzeczypospolitej Polskiej, ale takz˙ e do własnos´ ci Korony Polskiej oraz instytucji publicznych, religijnych, miejskich, naukowych i artystycznych, jak tez˙ do włas´ cicieli prywatnych (...)”. Pełny tekst opublikowany [w:] P. Burnett, Reparations at the Paris Peace Conference from the Standpoint of the American Delegation, New York 1940, vol. I, s. 855–859. 35 Art. VI. Układy finansowe polsko-niemieckie z 9 I 1920 r. [w:] Rokowania polsko-niemieckie, Warszawa 1925, s. 15. 36 Por. § 19 układu polsko-niemieckiego o dobrach rodzinnych z dnia 16 XII 1926, nr 17, poz. 24..

(19) 16. WOJCIECH KOWALSKI. przez Polske˛, tym razem z Rosja˛ i Ukraina˛37. Uchodzi on za wyja˛tkowy pod tym wzgle˛dem38, a uzyskanie tak korzystnych wyniko´ w w rokowaniach nad tym traktatem było moz˙ liwe dzie˛ki sytuacji politycznej, jaka miała miejsce w Rosji po przegranej wojnie z Polska˛ w 1920 r. Na podstawie obszernych klauzul traktatu, pos´ wie˛conych interesuja˛cym nas zagadnieniom, moz˙ na wyro´ z˙ nic´ dwa typy repatriacji do´ br kultury, według klasyfikacji przyje˛tej na uz˙ ytek analizy traktato´ w z St. Germain i Trianon. Typ pierwszy dotyczył przedmioto´ w „ewakuowanych” do Rosji lub na Ukraine˛ „przymusowo albo dobrowolnie” od pocza˛tku I wojny s´ wiatowej do kon´ ca roku 1920. „Reewakuacja” oznaczała w tym przypadku, podobnie jak w wyz˙ ej wymienionych traktatach, repatriacje˛ zbioro´ w wywiezionych do Rosji dobrowolnie w celu zabezpieczenia lub przemieszczenia na stałe do stolicy kraju, ale takz˙ e restytucje˛ obiekto´ w wywiezionych tam w ramach zwykłej grabiez˙ y wojennej. Repatriacja miała obja˛c´ , mie˛dzy innymi, biblioteki, zbiory artystyczne i archiwalne z inwentarzami oraz „wszelkie zbiory i przedmioty o charakterze historycznym, narodowym, naukowym, artystycznym lub w ogo´ le kulturalnym, dzwony i wszelkiego rodzaju przedmioty kultu religijnego wszystkich wyznan´ ”, kto´ re nalez˙ ały do „pan´ stwa lub jego instytucji, ciał samorza˛dowych, do instytucji społecznych i w ogo´ le wszelkich oso´ b prawnych lub fizycznych” (art. XI, pkt 9 i 10). Typ drugi — to stanowia˛ca o wyja˛tkowos´ ci tego traktatu repatriacja szeroko ˛ pojetego dziedzictwa kulturalnego przemieszczonego z dawnych terytorio´ w Rzeczypospolitej Polskiej do Rosji pocza˛wszy od 1 I 1772 r. Podlegały jej nawet wszystkie trofea wojenne, z wyja˛tkiem trofeo´ w ostatniej wojny polsko-rosyjskiej, oraz wszelkie przedmioty „o charakterze kulturalnym” przykładowo wymienione juz˙ wyz˙ ej. Istotne jest ro´ wniez˙ , z˙ e opisanej repatriacji zbioro´ w miano dokonac´ niezalez˙ nie od tego, „ws´ ro´ d jakich okolicznos´ ci lub z jakich rozporza˛dzen´ o´ wczesnych władz były (one) wywiezione, i bez wzgle˛du na to, do jakiej osoby prawnej lub fizycznej nalez˙ ały pierwotnie lub po wywozie” (art. XI, pkt 1). Repatriacja przewidziana tymi postanowieniami była rzeczywis´ cie, jak widac´ , bezprecedensowa ze wzgle˛du na bardzo szeroki zakres i bezwzgle˛dny charakter. Podstawowe kryterium wyznaczaja˛ce jej zakres przedmiotowy w obydwu typach stanowiła wyła˛cznie zasada terytorializmu. Teoretycznie zwrotowi podlegało całe dziedzictwo wywiezione z historycznych ziem polskich. Oznaczało to istotne poszerzenie przedmiotowe repatriacji w poro´ wnaniu z traktatami z St. Germain i Trianon, kto´ re w analogicznym przypadku dopuszczały jedynie zwrot do´ br posiadaja˛cych zwia˛zek z cedowanym terytorium. Nalez˙ y wreszcie zwro´ cic´ uwage˛ na fakt, z˙ e traktat ryski nie wprowadzał podziału własnos´ ci publicznej i prywatnej, 37. Traktat pokojowy mie˛dzy Polska˛ a Rosja˛ i Ukraina˛, podpisany w Rydze 18 III 1921 r., „League of Nations Treaty Series”, vol. 6, s. 51. 38 Co do takiego charakteru traktatu por. szczego´ lnie Ch. de Visscher, Les monuments..., s. 163; L. V. Prott, P. J. O’Keefe, Law and the Cultural Heritage, vol. 3, Movoment, London and Edinburgh 1989, s. 829; J. Chrza˛szczewska, Une example de restitution. La traité de Riga de 1921 et le patrimoine artistique de la Pologne, „Museion” 1932, vol. 17–18..

(20) ´ BR KULTURY W SYTUACJI CESJI TERYTORIALNEJ... REPATRIACJA DO. 17. a takz˙ e stosował zasade˛ wzajemnos´ ci. Przewidziane w nim ograniczenia repatriacji miały dwie podstawy. Zasade˛ przywro´ cenia integralnos´ ci dziedzictwa kulturalnego takz˙ e innych narodo´ w, w tym przypadku wprowadzonej przez wymienienie expressis verbis do´ br kultury białoruskiej i ukrain´ skiej. Nie podlegały one zwrotowi do Polski, jez˙ eli wywiezione były z terytorium połoz˙ onego na wscho´ d od granic ustalonych traktatem, a dostały sie˛ do Polski wczes´ niej „nie w drodze dobrowolnej transakcji lub spadkobrania” (art. XI, pkt 2). Ograniczenie drugie wynikało z przyje˛cia w traktacie zasady, z˙ e „usystematyzowane, naukowo opracowane i zamknie˛te kolekcje, stanowia˛ce podstawe˛ zbioru o wszechs´ wiatowym znaczeniu kulturalnym, nie powinny podlegac´ zburzeniu” (art. XI, pkt 7). Stosowanie tej zasady było jednak powaz˙ nie osłabione przez dopuszczenie od niej wyja˛tko´ w, jez˙ eli przedmiot znajduja˛cy sie˛ w takiej kolekcji miał s´ cisły zwia˛zek z historia˛ i kultura˛ Polski (art. XI, pkt 7 in fine). Uzyskanie nawet tak korzystnych podstaw prawnych repatriacji nie oznaczało automatycznego wykonania jej w praktyce. Negocjacje o zwrot konkretnych przedmioto´ w trwały ponad 10 lat i miały niezwykle trudny przebieg. Ich dokumentacja, gło´ wnie w postaci listo´ w, memoriało´ w i postulato´ w składanych władzom radzieckim tylko w okresie od 1921 do 1923 r. zaje˛ła siedem, opublikowanych zreszta˛, tomo´ w39. Do Polski wro´ ciło w kon´ cu kilkaset waz˙ nych dzieł sztuki, w tym pomnik ksie˛cia Poniatowskiego dłuta Thorvaldsena, zabrany z Warszawy, cze˛s´ c´ biblioteki Załuskich i ksie˛gozbioru Uniwersytetu Warszawskiego, kro´ lewska kolekc´ wie˛tego Ducha, ja flamandzkich arraso´ w z zamku na Wawelu czy insygnia Orderu S ofiarowane przez papiez˙ a Innocentego XI i kro´ la Francji Ludwika XIV Janowi III Sobieskiemu po zwycie˛stwie pod Wiedniem. Było to jednak bardzo mało wobec dokonanej przez Rosjan skali konfiskat i wywozu: załatwiono tylko 32 roszczenia z ogo´ lnej liczby 80, kto´ re strona polska zdołała udokumentowac´ i złoz˙ yc´ powołanej w tym celu Mieszanej Komisji Specjalnej40. Dodatkowe s´ wiatło na te sprawy rzuca artykuł Hanny Łaskarzewskiej, oparty na nie znanej szerzej spus´ ciz´ nie po Stanisławie Lisowskim, kto´ ry był ekspertem delegacji polskiej41. 39 Dokumenty dotycza˛ce akcji Delegacyj Polskich w Komisjach Mieszanych Reewakuacyjnej i Specjalnej w Moskwie, Warszawa 1922–1923, t. I do VII. 40 Przyczyny tak słabych wyniko´ w wyjas´ nia odkryte dopiero niedawno w archiwum w Moskwie oficjalne, aczkolwiek tajne, sprawozdanie szefa delegacji rosyjskiej Piotra Wojkowa. Pokazuje ono kulisy wysiłko´ w radzieckich w celu bojkotowania rozmo´ w i zmniejszenia zakresu repatriacji. Na przykład, o zwrocie archiwalio´ w Wojkow pisał: „Wreszcie w ogo´ le ze wszystkich oddawanych archiwo´ w usuwamy wszystko, co umoz˙ liwiłoby Polsce przedstawienie nam jakichkolwiek roszczen´ pienie˛z˙ nych lub maja˛tkowych. Robi sie˛ takie rzeczy poza ugoda˛ z Polakami i nazywa sie˛ »sterylizacja˛ archiwo´ w«. Praca jest dostatecznie cie˛z˙ ka i niezwykle utrudnia szybkie ekspediowanie archiwo´ w. Ale inaczej nie moz˙ na i bez parafy w tym przedmiocie ludowego komisariatu finanso´ w archiwum nie jest Polakom pokazywane”. Raport ten po uzyskaniu droga˛ nieoficjalna˛ z archiwum w Moskwie został w całos´ ci opublikowany. Por. J. Kumaniecki, Tajny raport Wojkowa, czyli radziecka taktyka zwrotu polskiego mienia gospodarczego i kulturalnego po pokoju ryskim, Warszawa 1991, s. 171. 41 H. Łaskarzewska, Starania o zwroty polskich zbioro´ w bibliotecznych z Kijowa i Petersburga w s´ wietle niepublikowanych dokumento´ w dotycza˛cych realizacji traktatu ryskiego. Ze spus´ cizny Stanisława Lisowskiego, „Rocznik Biblioteki Narodowej”, vol. XXXV, Warszawa 2003, s. 39 i nast..

(21) 18. WOJCIECH KOWALSKI. Kolejne zmiany terytorialne w Europie wprowadziły traktaty pokojowe zawierane po II wojnie s´ wiatowej. Gło´ wnym problemem po tej wojnie było, co prawda, usunie˛cie skutko´ w bezprecedensowej grabiez˙ y do´ br kultury, ale w niekto´ rych traktatach oraz innych umowach tego okresu znajdujemy ro´ wniez˙ pewne postanowienia dotycza˛ce ochrony integralnos´ ci dziedzictwa kulturalnego cedowanych terytorio´ w. Jez˙ eli chodzi o te pierwsze, to w gre˛ wchodza˛ traktaty pokojowe z Włochami i We˛grami, obydwa zawarte w 1947 r.42 Traktat z Włochami zawiera klauzule dotycza˛ce cesji terytorialnych na rzecz kilku pan´ stw. Nalez˙ a˛ do nich, mie˛dzy innymi, korektury graniczne na rzecz Francji (art. 2), odsta˛pienie pewnych terytorio´ w Jugosławii (art. 3) czy przekazanie Grecji kilkunastu wysepek Dodekanezu (art. 14). W zała˛czniku nr XIV do traktatu sformułowano w zwia˛zku z tymi zmianami ogo´ lna˛ klauzule˛ repatriacyjna˛. Na jej podstawie rza˛d włoski zobowia˛zał sie˛ przekazac´ wymienionym pan´ stwom sukcesyjnym „wszystkie przedmioty o wartos´ ci artystycznej, historycznej lub archeologicznej nalez˙ a˛ce do spus´ cizny kulturalnej odsta˛pionego terytorium, kto´ re w okresie, gdy terytorium to znajdowało sie˛ pod panowaniem włoskim, zostały stamta˛d zabrane bez zapłaty i sa˛ w posiadaniu rza˛du włoskiego lub włoskich instytucji publicznych”. Wyraz˙ ona tutaj ogo´ lna zasada repatriacji, oparta wyła˛cznie na kryterium zwia˛zku danego przedmiotu z dziedzictwem kulturalnym odste˛powanych ziem, została naste˛pnie rozszerzona w stosunku do Jugosławii. Pos´ wie˛cony specjalnie rozwia˛zaniu problemo´ w tego kraju art. 12 traktatu podejmuje dwa rodzaje spraw, przy czym w obydwu przypadkach mamy do czynienia takz˙ e z repatriacja˛ na zasadzie „czystego” terytorializmu. W pierwszej cze˛s´ ci art. 12 postanowiono, z˙ e Włochy zwro´ ca˛ Jugosławii wszystkie przedmioty o charakterze artystycznym, historycznym, naukowym, religijnym itp., kto´ re w czasie od 14 XI 1918 r. do 2 III 1924 r. zostały w wyniku okupacji włoskiej usunie˛te z tereno´ w odsta˛pionych Jugosławii na mocy traktato´ w podpisanych w Rapallo 12 XI 1920 r. i w Rzymie 27 I 1924 r. Zwrotowi podlegały ro´ wniez˙ przedmioty usunie˛te z tych tereno´ w po I wojnie s´ wiatowej przez Włoska˛ Misje˛ do Spraw Zawieszenia Broni z siedziba˛ w Wiedniu. Cze˛s´ c´ druga analizowanego artykułu dotyczyła natomiast zwrotu wszystkich wspomnianych przedmioto´ w, jez˙ eli stanowiły one maja˛tek publiczny i zostały usunie˛te „po dniu 4 listopada 1918 roku z terytorium odsta˛pionego Jugosławii na mocy niniejszego traktatu, a takz˙ e przedmioty odnosza˛ce sie˛ do wyz˙ ej wymienionego terytorium przekazane Włochom przez Austrie˛ i We˛gry, w wykonaniu traktato´ w pokojowych podpisanych w Saint-Germain (...) i w Trianon (...) oraz Konwencji 42. Treaty of Peace with Italy, Paris, 10th February 1947. Treaty of Peace with Hungary, Paris, 10th February 1947, [w:] Treaties of Peace with Italy, Roumania, Bulgaria, Hungary and Finland. Texts for signature in Paris on 10th February 1947, London, HMSO, Cmnd. 7022, s. 117..

(22) ´ BR KULTURY W SYTUACJI CESJI TERYTORIALNEJ... REPATRIACJA DO. 19. zawartej pomie˛dzy Austria˛ i Włochami, podpisanej w Wiedniu dnia 4 maja 1920 roku”. Jak widac´ , były to sprawy „zaległe”, kto´ rych nie rozwia˛zano w dawniejszych umowach43, przy czym w drugim przypadku chodziło o „powto´ rna˛ repatriacje˛” obiekto´ w juz˙ raz przekazanych zainteresowanemu pan´ stwu. Po kolejnej zmianie suwerena zwia˛zanych z nimi terytorio´ w musiały one zostac´ po raz kolejny przemieszczone. Na zakon´ czenie spraw włosko-jugosłowian´ skich nalez˙ y jeszcze wspomniec´ o dodatkowym „wzmocnieniu” repatriacji zarza˛dzonych na rzecz Jugosławii. Znalazło ono wyraz w zobowia˛zaniu Włoch do wykonania ewentualnej „repatriacji zaste˛pczej”, jez˙ eli nie be˛da˛ one mogły zwro´ cic´ przedmioto´ w okres´ lonych art. 12 traktatu. W takiej sytuacji be˛da˛ musiały dostarczyc´ w zamian przedmioty „tego samego rodzaju i mniej wie˛cej tej samej wartos´ ci co przedmioty usunie˛te, o ile takie przedmioty moz˙ na be˛dzie otrzymac´ we Włoszech” (art. 12, pkt 3). Traktat pokoju z We˛grami, zawarty tego samego dnia co traktat włoski, o tyle ro´ z˙ ni sie˛ od tego ostatniego, z˙ e podstawa˛ przewidzianych w nim repatriacji nie jest tylko wie˛z´ terytorialna, ale takz˙ e ogo´ lnie okres´ lona przynalez˙ nos´ c´ konkretnego obiektu do „patrimoine intellectuel” danego pan´ stwa. Beneficjentami traktatu były Czechosłowacja i Jugosławia. Otrzymuja˛c od We˛gier pewne terytoria, uzyskały nadto prawo do trzech odre˛bnie okres´ lonych grup przedmioto´ w, kto´ re albo powstały na tych terytoriach, albo stanowiły cze˛s´ c´ ich narodowego dziedzictwa kulturalnego. Niewa˛tpliwie ten drugi przypadek został załatwiony niejako „przy okazji” dokonywania rozliczen´ zwia˛zanych z cesja˛ terytorialna˛. Zwrotowi podlegały, po pierwsze, archiwa historyczne powstałe na terenie Czechosłowacji lub Jugosławii, po drugie, biblioteki i inne dobra kultury, kto´ re nalez˙ ały do instytucji znajduja˛cych sie˛ na obszarze tych pan´ stw albo do osobistos´ ci historycznych narodo´ w Czechosłowacji lub Jugosławii, oraz po trzecie, oryginalne egzemplarze dzieł artystycznych, literackich i naukowych przedstawicieli tych narodo´ w. Wszystkie wymienione obiekty podlegały przekazaniu, jez˙ eli w zwia˛zku z panowaniem we˛gierskim w okresie od 1848 r. do 1919 r. znalazły sie˛ w posiadaniu We˛gier jako pan´ stwa lub we˛gierskich instytucji publicznych. Zgodnie z ogo´ lna˛ zasada˛ z repatriacji tej wyła˛czone były oryginalne dzieła We˛gro´ w oraz przedmioty nabyte droga˛ kupna, darowizny lub spadku (art. 11). Byłoby rzecza˛ niezmiernie interesuja˛ca˛ ustalenie, w jakim stopniu omo´ wione postanowienia traktatowe zostały wykonane w praktyce, szczego´ lnie w zwia˛zku z dokonanymi w tym samym czasie zmianami polityczno-ustrojowymi na We˛grzech i w Jugosławii. Niestety autorowi artykułu nie sa˛ 43 Podobny charakter i cel miał art. 7 omawianego traktatu, na podstawie kto´ rego Włochy miały przekazac´ Francji „wszystkie archiwa historyczne i administracyjne, odnosza˛ce sie˛ do okresu przed rokiem 1860, kto´ re dotycza˛ terytorium odsta˛pionego Francji na mocy traktatu z dnia 24 marca 1860 roku oraz konwencji z dnia 23 sierpnia 1860 roku”..

(23) 20. WOJCIECH KOWALSKI. znane materiały z´ ro´ dłowe, kto´ re pozwoliłyby to wyjas´ nic´ 44. Be˛dzie to natomiast moz˙ liwe przy omawianiu naste˛pnego zagadnienia. Analizuja˛c konsekwencje cesji terytorialnych, wynikłych z II wojny s´ wiatowej, musimy powro´ cic´ raz jeszcze do spraw polskich. Decyzja˛ alianto´ w Polska utraciła 1/3 swego terytorium na wschodzie na rzecz trzech sa˛siaduja˛cych z nia˛ republik radzieckich, Litwy, Białorusi i Ukrainy, a jednoczes´ nie uzyskała powaz˙ ny przyrost terytorialny na zachodzie kosztem Niemiec. W obydwu przypadkach cesja terytorialna obje˛ła ro´ wniez˙ praktycznie całe dziedzictwo kulturalne przekazywanych ziem, pozostawiaja˛c sprawe˛ ewentualnych repatriacji po´ z´ niejszym uzgodnieniom dwustronnym. Z jednej wie˛c strony Polska straciła swe wielowiekowe dziedzictwo na wschodzie, z drugiej zas´ wzbogaciła sie˛ o ro´ wnie dawna˛ spus´ cizne˛ niemiecka˛ na zachodzie. Trzeba tu jeszcze wskazac´ istotna˛ ro´ z˙ nice˛, jaka zachodziła pomie˛dzy omawianymi zmianami terytorialnymi a wszystkimi praktycznie cesjami wczes´ niejszymi. Zmieniła ona bowiem takz˙ e „kierunek” postulowanej repatriacji. Oto´ z˙ zmiany graniczne po II wojnie s´ wiatowej pocia˛gne˛ły za soba˛ przesiedlenie ogromnej wie˛kszos´ ci mieszkan´ co´ w — Niemco´ w na zacho´ d do Niemiec, a Polako´ w ze wschodu do Polski. W obydwu przypadkach dziedzictwo przekazane wraz z terytorium znalazło sie˛ w obcym mu kulturowo pan´ stwie, pozbawione swych naturalnych odbiorco´ w, włas´ cicieli i opiekuno´ w. W konsekwencji zrodziło to ze strony polskiej z˙ a˛danie przeniesienia tego dziedzictwa w s´ lad za ludnos´ cia˛ na nowe miejsce jej osiedlenia. Przeje˛te wraz z byłym terytorium niemieckim dobra kultury niemieckiej zostały praktycznie w całos´ ci znacjonalizowane w latach 1945 i 194645, przy czym ani rza˛dy byłej Niemieckiej Republiki Demokratycznej, ani Republiki Federalnej nigdy sie˛ o nie oficjalnie nie upomniały. Powodem były najpewniej ogromne zniszczenia kultury polskiej spowodowane przez okupacje˛ hitlerowska˛ w Polsce. Z inicjatywy polskiej podje˛to jedynie w 1954 r. pro´ be˛ wymiany z o´ wczesna˛ NRD 117 obrazo´ w malarzy niemieckich za plansze architektoniczne budowli warszawskich z XVIII w., kto´ re były wtedy potrzebne do odbudowy Warszawy po zniszczeniach wojennych. Planowana wymiana miała w kon´ cu charakter jednostronny, mimo wczes´ niejszych. 44 Wszystko wskazuje na to, z˙ e w kaz˙ dym razie materiały takie nie zostały opublikowane. Na przykład nie podaje z˙ adnych informacji na ten temat I. Vasarhelyi, kto´ ry jako były minister spraw zagranicznych We˛gier miał z pewnos´ cia˛ doste˛p do takich z´ ro´ deł. Por. I. Vasarhelyi, Restitution in International Law, Budapest 1964. 45 Por. dekret z 2 III 1945 r. o maja˛tkach opuszczonych i porzuconych, DzU 1945, nr 9, poz. 45; dekret z dnia 8 III 1946 r. o maja˛tkach opuszczonych i poniemieckich, DzU 1946, nr 13, poz. 87. Legalnos´ c´ tych akto´ w prawnych została ostatnio w sposo´ b pos´ redni potwierdzona wyrokiem sa˛du w Sztokholmie w sprawie tablic herbowych zakonu joannito´ w (sprawa nr T 3–402–92) oraz odrzuceniem skargi obywatela niemieckiego zainteresowanego odzyskaniem maja˛tku w Polsce przez Trybunał Konstytucyjny RFN (sprawa 1 BvR 1268/91), a potem takz˙ e przez Europejska˛ Komisje˛ Praw Człowieka (wniosek nr 20931/92)..

(24) ´ BR KULTURY W SYTUACJI CESJI TERYTORIALNEJ... REPATRIACJA DO. 21. ustalen´ dyplomatycznych i zapowiedzi daru wzajemnego ze strony NRD, złoz˙ onej podczas uroczystego otwarcia wystawy przekazanych obrazo´ w w Berlinie46. Inaczej ułoz˙ yły sie˛ sprawy dziedzictwa kulturalnego na terenach przekazanych przez Polske˛ ZSRR. Od pocza˛tku strona polska zakładała przeniesienie polskich do´ br kultury z tych tereno´ w razem z ludnos´ cia˛. W umowach granicznych nie uwzgle˛dniono jednak z˙ adnych innych zagadnien´ poza s´ cis´ le terytorialnymi i granicznymi47. Wymagaja˛ce załatwienia dalsze kwestie, w tym przede wszystkim repatriacje ludnos´ ci i jej maja˛tku, podejmowano kilkakrotnie w specjalnych umowach w latach 1944, 1945 i 1956. Problem do´ br kultury uregulowano, ale tylko w bardzo wa˛skim zakresie, wyła˛cznie w umowach zawartych w 1944 r. z trzema republikami radzieckimi granicza˛cymi z Polska˛48. Przykładem odpowiedniego zapisu, podobnego w tres´ ci w kaz˙ dej umowie, moz˙ e byc´ art. 3 układu z Białorusia˛. Na jego podstawie zezwolono ewakuowanym na wywo´ z do kraju przesiedlenia „dzieł sztuki i staroz˙ ytnos´ ci, jez˙ eli jedne lub drugie stanowia˛ kolekcje˛ lub tez˙ w oddzielnych egzemplarzach”, o ile były one własnos´ cia˛ rodzinna˛ i ła˛cznie z całym bagaz˙ em nie przekraczały dopuszczalnej wagi 2 ton na rodzine˛ (art. 3, pkt. 2 i 4). Protoko´ ł do układu przewidywał dodatkowo, z˙ e ksie˛z˙ a ewakuuja˛cy sie˛ do Polski razem z parafiami mogli zabrac´ ze soba˛ wyposaz˙ enie kos´ cioła i przedmioty kultu. Jak wie˛c widac´ , repatriacje˛ do´ br kultury dopuszczono jedynie w bardzo wa˛skim zakresie. Dotyczyła ona tylko mienia prywatnego, mienia repatrianto´ w oraz ewentualnie mienia kos´ cielnego. Ograniczono ponadto ilos´ c´ przedmioto´ w wywoz˙ onych ustalaja˛c limit wagowy, co wynikac´ miało rzekomo z trudnos´ ci transportowych49. Umowy zawierane po´ z´ niej nie dopuszczały repatriacji nawet prywatnych do´ br kultury50. Mimo braku warunko´ w formalnych nie zaniechano jednak w Polsce przygotowan´ do repatriacji do´ br kultury na wie˛ksza˛ skale˛, przede wszystkim zbioro´ w. 46 Por. Deutsche Malarei. Freundschaftsgeschenk. Des Polnischen Volkes an das Deutsche Volk. Ausstellung, Berlin 1954. W latach po´ z´ niejszych Polska przekazała Niemcom rzez´ be˛ sakralna˛, kto´ ra pochodziła jednak z jednego z kos´ cioło´ w w Görlitz w byłej NRD. 47 Por. Porozumienie mie˛dzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rza˛dem Zwia˛zku Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy pan´ stwowej z 27 VII 1944 r. Dokumenty i materiały do historii stosunko´ w polsko-radzieckich, t. 8, Warszawa 1974, s. 158. 48 Umowy takie zawarto 9 IX 1944 r. z Białorusia˛ i Litwa˛, a 22 IX 1944 r. z Ukraina˛. Por. Dokumenty i materiały..., s. 227. 49 Moz˙ na wskazac´ jeszcze dalsze ograniczenia, na przykład, nie wolno było wywozic´ mebli, w tym historycznych, „droga˛ z˙ elazna˛ lub autami z powodu trudnos´ ci transportowych, spowodowanych okresem wojennym” (art. 3, pkt. 4 h). 50 Moz˙ na nawet mo´ wic´ o stałym zmniejszaniu ilos´ ci mienia, kto´ re wolno było wywiez´ c´ mimo zakon´ czenia wojny. W umowie zawartej w 1956 r. wolno było „bez opłaty cła wywiez´ c´ (...) mienie przeznaczone do osobistego uz˙ ytku, kto´ rego wywo´ z (...) nie jest zakazany” (art. 8, pkt. a). Umowa mie˛dzy Rza˛dem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rza˛dem Zwia˛zku Socjalistycznych Republik Radzieckich w sprawie termino´ w i trybu dalszej repatriacji z ZSRR do Polski oso´ b narodowos´ ci polskiej, Dokumenty i materiały...., t. 11, Warszawa 1987, s. 122..