220
Copyright 2014 Psychologia Spo ecznaKulturowe wymiary postaw roszczeniowych
Magdalena !emojtel-Piotrowska
1, Jaros aw Piotrowski
2, Piergiorgio Argentero
3,
Sergiu Baltatescu
4, Gopa Bardhwaj
5, Marcin Bukowski
6, Rachel Calogero
7, Melania Chargazia
8,
Amanda Clinton
9, Murnizam Hj. Halik
10, Dzintra Ilisko
11, Narine Khachatryan
12,
Martina Klicperova-Baker
13, Monika Kovacs
14, Eva Letovancova
15, Kadi Liik
16,
Jaros aw Micha owski
17, 18, Ivo Nord
19, Elena Paspalanova
20, Pablo Perez de Leon
21,
José Techera
21, Mariano Rojas
22, Joanna Ró"ycka
19, Beate Seibt
23, Iryna Semkiv
24,
Habib Tiliouine
25, Ha Khanh Truong
26, Alain Van Hiel
27, Kees van den Bos
28,
Eduardo Wills-Herrera
291 Instytut Psychologii, Uniwersytet Gda!ski, 2 Szko a Wy"sza Psychologii Spo ecznej, Wydzia Zamiejscowy w Sopocie, 3 Pavia University, 4 Oradea University, 5 New Delhi University, 6 Uniwersytet Jagiello!ski, 7 Virgina Wesleyan College, 8 Pa!stwowy Uniwersytet w Tbilisi, 9 Universidad de Puerto Rico, 10 University of Malaysia Sabah, 11 Daugavpils University,
12 Yerevan State University, 13 Instytut Psychologii, Akademia Nauk Republiki Czeskiej, 14 Eötvös Lorand University, 15 Uniwersytet Kome!skiego w Bratys awie, 16 Uniwersytet w Talinie, 17 Uniwersytet Warszawski, 18 Greifswald University,
19 Uniwersytet Gda!ski, 20 Centrum Kognitywistyki i Psychologii, Bu garski Nowy Uniwersytet, 21 Universidad Católica
del Uruguay, 22 FLACSO–México, UPAEP, 23 Centre for Psychological Researchand Social Intervention, CIS, ISCTE-IUL,
24 Uniwersytet we Lwowie, 25 Oran University, 26 Vietnam National University, 27 Ghent University, 28 Utrecht University, 29 Universidad de Los Andes
W oparciu o dane z prób studenckich z 27 krajów (N = 6192) sprawdzano uniwersalno#$ trójwymiarowego modelu postaw roszczeniowych – zarówno w obr%bie badanych prób krajowych, jak i na poziomie ponad-kulturowym. W artykule przedstawiamy model teoretyczny umo"liwiaj&cy porównania mi%dzykulturowe w odniesieniu do postaw roszczeniowych oraz zwi&zki wyró"nionych postaw ze wska'nikami rozwoju socjoekonomicznego spo ecze(stw (w tym funkcjonowania demokracji i gospodarki) oraz warto#ciami kulturowymi Schwartza. Uzyskane wyniki omawiamy w odniesieniu do modelu ekokulturowego Berry’ego oraz teorii rozwoju ludzkiego Ingleharta.
S owa kluczowe: postawy roszczeniowe, rozwój spo eczny, model ekokulturowy, teoria rozwoju ludzkiego,
warto#ci kulturowe
Wydarzenia ostatnich lat ukazuj& wzrost spo ecznego niezadowolenia i ujawnienie si% licznych ruchów protesta-cyjnych, w które anga"uj& si% znaczne grupy ludzi (g ów-nie m odych) na ca ym #wiecie. Mimo ów-niew&tpliwie ró"-nych przyczyn wydaj& si% one pojawia$ nieprzypadkowo
w stosunkowo krótkich odst%pach czasu w rozmaitych re-gionach naszego globu. Ten widoczny wzrost niezadowo-lenia ma prawdopodobnie swoje 'ród a zarówno w czyn-nikach ekonomicznych, jak i politycznych, zwi&zanych z jako#ci& "ycia danego spo ecze(stwa i funkcjonowania systemu spo eczno-politycznego. Warunki socjoekono-miczne kszta tuj& poziom oczekiwa( jednostek wobec pa(stwa i jego instytucji. Przekonania dotycz&ce zobo-wi&za( innych ludzi i instytucji wobec jednostki stanowi& natomiast o# postaw roszczeniowych (Kr%"lewski, 1990; Piotrowski, !emojtel-Piotrowska, 2009).
Celem artyku u jest zaproponowanie modelu roszcze-niowo#ci kulturowej. Dotychczasowe prace dotycz&ce tego zjawiska koncentrowa y si% na poziomie indywidu-Magdalena !emojtel-Piotrowska, Instytut Psychologii, Uniwersytet
Gda(ski, ul. Ba"y(skiego 4, 80-952 Gda(sk, e-mail: psymzp@ug.edu.pl
Jaros aw Piotrowski, Szko a Wy"sza Psychologii Spo ecznej, Wy -dzia Zamiejscowy w Sopocie, ul. Polna 16/20, 81-745 Sopot, e-mail: jaroslaw.piotrowski@swps.edu.pl
Korespondencj% prosimy kierowa$ na e-mail: psymzp@ug.edu.pl Badania zrealizowano w ramach grantu nr BW/7414-5-0630-0 i MN/538-7414-0703-1 na badania w asne, przyznanego pierwsze-mu autorowi przez Uniwersytet Gda(ski.
alnym (por. Feather, 1999; Lewicka, 2002; Piotrowski, !emojtel-Piotrowska, 2009). Brakuje natomiast analizy roszczeniowo#ci jako zjawiska kulturowego – zbioru norm i praktyk spo ecznych zwi&zanych z wysuwaniem "&da( pod adresem innych ludzi. Próby takie podejmo-wano g ównie na gruncie ameryka(skim, jednak analizy te rzadko wykracza y poza to spo ecze(stwo (por. Lash, 1979; Twenge, 2006; Twenge, Campbell, 2009).
Opieraj&c si% na danych z 27 krajów zebranych na pró-bach studenckich w latach 2010–2011, próbujemy udzieli$ odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób mo"na adekwatnie opisa$ kultur% roszczeniowo#ci i dokonywa$ porówna( mi%dzykulturowych pod tym wzgl%dem. Szukaj&c wyja-#nienia zwi&zku roszczeniowo#ci kulturowej ze wska'-nikami rozwoju socjoekonomicznego i podstawowymi warto#ciami kulturowymi (w uj%ciach Shaloma Schwartza i Ronalda Ingleharta), odwo ujemy si% do koncepcji mog&-cych wyja#ni$ nat%"enie postaw roszczeniowych: modelu ekokulturowego i teorii rozwoju ludzkiego Ingleharta, bior&c pod uwag% tak"e warto#ci kulturowe w uj%ciu Schwartza. Uwzgl%dnianie wp ywu uwarunkowa( socjo-ekonomicznych i politycznych (obok stricte kulturowych, takich jak warto#ci) na zachowania jednostek czyni dwa pierwsze podej#cia niezwykle u"ytecznymi w makrokul-turowych analizach postaw roszczeniowych.
POSTAWY ROSZCZENIOWE –
G ÓWNE UJ!CIA TEORETYCZNEBadania nad roszczeniowo#ci& s& prowadzone przez badaczy z ró"nych kr%gów kulturowych, przyjmuj&cych cz%sto odmienne perspektywy wyja#niaj&ce. W pracach angloj%zycznych dominuj& dwa podej#cia – zwi&zane z badaniami nad narcyzmem (Bishop, Lane, 2002; Exline, Baumeister, Bushman, Campbell, Finkel, 2004; Raskin, Terry, 1988; Twenge, Campbell, 2009) oraz z badaniami nad regu ami sprawiedliwo#ci spo ecznej (Feather, 1994, 1999; Major, McFarlin, Gagnon, 1984; Moore, 1991). W pracach krajowych do niedawna koncentrowano si% na problemach bierno#ci i nadmiernych oczekiwa( wobec innych ludzi i instytucji pa(stwowych (Doma(ski, 2004; Kr%"lewski, 1990; Lewicka, 2001, 2002, 2004, 2005). Zjawisko roszczeniowo#ci próbowano równie" wyja#nia$ w kategoriach zmiennych mentalno#ciowych, wskazu-j&c na do#wiadczenia "ycia w pa(stwie o ustroju socja-listycznym (Koralewicz, Zió kowski, 1991; Klicperova--Baker i in., 2007). Problem uzasadnienia oczekiwa( wobec innych jest kluczowy we wszystkich podej#ciach badawczych. W badaniach nad narcyzmem zak ada si% nadmierne oczekiwania wzgl%dem innych ludzi p yn&ce z zawy"onego poczucia w asnej warto#ci i przekonania o zajmowaniu uprzywilejowanej pozycji (Bishop, Lane,
2002; Chowning, Campbell, 2009; Exline i in., 2004; Raskin, Terry, 1988). W pracach Feathera (1999) sporo miejsca zajmuje natomiast kwestia rozró"nienia mi%dzy zas ugiwaniem (deservingness) a domaganiem si% (de
-mandingness) zaspokojenia oczekiwa( jednostki. Oba
podej#cia – oparte na narcyzmie i na zasadach sprawied-liwo#ci – próbowali zintegrowa$ Campbell i wspó pra-cownicy (2004), wprowadzaj&c poj%cie roszczeniowo#ci psychologicznej (psychological entitlement). DeÞ niuj& j& jako „stabilne i trwa e poczucie, "e jednostka zas uguje (deserves) na wi%cej i jest uprawniona (entitled) bardziej ni" inni” (Campbell, Bonacci, Shelton, Exline, Bushman, 2004, s. 31 – t um. w asne). Pryor, Miller i Gaughan (2008) wykazali jednak, "e roszczeniowo#ci psycholo-giczna i narcystyczna posiadaj& podobne korelaty oso-bowo#ciowe, pierwsza ma jedynie nieco mniej patolo-giczny charakter. Natomiast Lessard, Greenberger, Chen i Faruggia (2011) wyró"niaj& roszczeniowo#ci eksploata-cyjn& i nieeksploataeksploata-cyjn&. Roszczeniowo#$ eksploatacyj-na jest oparta eksploatacyj-na oczekiwaniach specjalnego traktowania, natomiast roszczeniowo#$ nieeksploatacyjna – na poczu-ciu s uszno#ci i poczupoczu-ciu w asnej warto#ci.
Powy"szy przegl&d literatury wskazuje na problemy w jednoznacznym deÞ niowaniu zjawiska roszczeniowo-#ci. Konkurencyjne nurty badawcze zak adaj& jego ró"-n& natur% – od jednoznacznie negatywnej i niepo"&danej spo ecznie (nurt narcystyczny) po pozytywn&, opart& na obronie (s usznych) praw. Nie istnieje równie" konsen-sus co do struktury roszczeniowo#ci – jednowymiarowej b&d' wielowymiarowej – cho$ w nowszych pracach coraz cz%#ciej pojawiaj& si% uj%cia wielowymiarowe.
W uj%ciu postaw roszczeniowych autorów niniejszego artyku u wyró"nia si% trzy ich wymiary: (1) aktywny – oparty na d&"eniu do maksymalizacji w asnego interesu przy pomijaniu interesu innych osób, (2) bierny – wynika-j&cy z za o"enia o istnieniu obligacji jednostek i instytucji wobec podmiotu, oraz (3) odwetowy – oparty na d&"e-niu do rekompensaty za poniesione krzywdy, po &czony z trudno#ci& w ich darowywaniu (Piotrowski, !emojtel--Piotrowska, 2009). Wyró"nione trzy wymiary roszcze-niowo#ci wykazuj& odmienne korelacje z samoocen& i narcyzmem (Piotrowski, !emojtel-Piotrowska, 2009), cechami osobowo#ci (!emojtel-Piotrowska, Piotrowski, 2011) i warto#ciami (!emojtelPiotrowska, Baran, Pio -trowski, 2011), co dowodzi po#rednio ich odr%bno#ci. Rosz czeniowo#$ aktywna koreluje z wysok& samoocen&, narcyzmem, wewn%trznym umiejscowieniem kontroli i indywidualizmem (Piotrowski, !emojtel-Piotrowska, 2009). Roszczeniowo#$ bierna ma charakter kolektywi-styczny i egalitarny (Piotrowski, !emojtel-Piotrowska, 2009). Roszczeniowo#$ odwetowa wi&"e si% z negatywn&
wizj& #wiata spo ecznego i odrzucaniem warto#ci zwi&-zanych z uwzgl%dnianiem cudzego interesu (!emojtel--Piotrowska, Piotrowski, 2010; !emojtel-Piotrowska i in., 2011).
Wspomniane ró"nice mi%dzy podej#ciami krajowym i angloameryka(skim mog& odzwierciedla$ g %biej le"&ce za o"enia badaczy zakorzenionych w okre#lonym kr%gu kulturowym. Badacze z kultury promuj&cej indywidu-alizm i aktywno#$, jak kultura ameryka(ska, skupiaj& si% na problemach nadmiernej aktywno#ci, koncentracji na interesie w asnym i zawy"onym poczuciu w asnej war-to#ci, zw aszcza w kontek#cie rozpowszechnienia kultu-ry materializmu i konsumpcji (por. Twenge, Campbell, 2009). Natomiast badacze analizuj&cy roszczeniowo#$ w kontek#cie rozbudowanego systemu opieku(czego i transformacji systemowej odwo uj& si% raczej do katego-rii uzale"nienia od pomocy pa(stwowej i nieumiej%tno#ci odnalezienia si% w nowym systemie spo eczno-politycz-nym przez osoby roszczeniowe (por. Doma(ski, 2004; Klicperova-Baker i in., 2007; Koralewicz, Zió kowski, 1991; Kotlarska-Michalska, 2005). Czy jednak ta zasad-nicza rozbie"no#$ w rozumieniu natury roszczeniowo#ci nakazuje przyj&$ za o"enie o niemo"no#ci porówna( kul-turowych mi%dzy ró"nymi spo ecze(stwami w zakresie postaw roszczeniowych? Odpowiedzi na to pytanie mog& dostarczy$ dane zebrane w spo ecze(stwach o zró"ni-cowanych poziomach rozwoju socjoekonomicznego, odmiennych typach gospodarki, religii czy ustroju poli-tycznego, oparte na uwzgl%dnieniu ró"nych typów rosz-czeniowo#ci. Celem prezentowanych analiz jest spraw-dzenie, na ile trójwymiarowy model roszczeniowo#ci potwierdzony w warunkach polskich ma równie" zasto-sowanie na poziomie kulturowym i jest adekwatny do po-miaru postaw roszczeniowych w innych spo ecze(stwach. Zrealizowanie bada( na próbach pochodz&cych z ró"nych kultur pozwoli na wykrycie wymiarów kulturowych opi-suj&cych roszczeniowo#$ na poziomie makro – zbioru norm i praktyk spo ecznych, które sk adaj& si% na swoisty system usprawiedliwiania wysuwania roszcze(, zarówno pod adresem innych ludzi, jak i instytucji pub licznych.
POSTAWY ROSZCZENIOWE A KONTEKST KULTUROWY
Istot& postaw roszczeniowych jest oczekiwanie przez jednostk% zaspokojenia w asnych potrzeb przez innych ludzi i przekonanie o byciu uprawnionym do wysuwa-nia takich roszcze( (Feather, 1999; Kr%"lewski, 1990; Lewicka, 2001; Piotrowski, !emojtel-Piotrowska, 2009). Wp yw na te oczekiwania ma kontekst spo eczny, w jakim "yje jednostka, w tym podzielane przez spo ecze(stwo przekonania na temat tego, kto i w jakich okoliczno#ciach jest uprawniony do specjalnego traktowania. Spo#ródteorii wyja#niaj&cych znaczenie kontekstu kulturowego w kszta towaniu si% spo ecznie podzielanych przekona( o prawomocno#ci oczekiwa( wobec innych najbardziej istotne s& model ekokulturowy Berry’ego oraz teoria roz-woju ludzkiego Ingleharta. Poniewa" w obu koncepcjach zak ada si% istotne znaczenie warto#ci jako przejawów kultury, w badaniach odwo ujemy si% równie" do modelu warto#ci kulturowych Schwartza.
Model ekokulturowy a postawy roszczeniowe
Model ekokulturowy zak ada, "e warunki ekologiczne i socjopolityczne "ycia cz owieka wp ywaj& na jego funk-cjonowanie, od elementarnych procesów poznawczych po bardziej z o"one zachowania spo eczne. Obserwowane ró"nice populacyjne i indywidualne mi%dzy ró"nymi kul-turami s& skutkiem (biologicznych i kulturowych) ada-ptacji na poziomie populacji do kontekstu przyrodnicze-go i socjopolityczneprzyrodnicze-go wraz ze zmiennymi odpowiada-j&cymi za ich przeniesienie na poziom jednostki (Ber ry, 1996). Georgas (1993; za: Georgas, van de Vijver, Berry, 2004) wskazuje na elementy odpowiedzialne za relacj% kontekst–kulturowo specyÞ czne zmienne psycho-logiczne, a s& to: (1) organizacja i instytucje danego ecze(stwa, w tym system prawny, polityczny czy eko-nomiczny, (2) wi%zi wewn&trzgrupowe, zw aszcza wi%zi ze znacz&cymi grupami wewn&trz wspólnoty, (3) rodzina i zachodz&ce w jej obr%bie procesy socjalizacyjne.
W niekorzystnych warunkach przyrodniczych, wymu-szaj&cych wspó prac% przy jednoczesnej konieczno#ci rywalizacji o ograniczone zasoby, problem uznawalno#ci roszcze( jednostki wobec innych jednostek jest istotnym elementem wizji #wiata spo ecznego. Kolektywistyczna wizja #wiata, dostosowana do takich warunków, zak a-da istnienie wzajemnych zobowi&za( mi%dzy cz onkami spo eczno#ci, nasilaj&c wspó prac% w obr%bie grupy w a-snej. Jednak spostrzeganie zasobów jako ograniczonych sprzyja równie" spostrzeganiu ich w kategoriach wiary w gr% o sumie zerowej (Wojciszke, Bary a, Ró"ycka, 2009). Wiara w gr% o sumie zerowej nasila natomiast po-stawy roszczeniowe (!emojtel-Piotrowska, Piotrowski, 2012).
Warunki socjopolityczne (m.in. system prawny) tworz& ramy realizacji "&da( wysuwanych przez osoby roszcze-niowe. Przyk adowo ró"nice mi%dzy krajami anglosaski-mi a innyanglosaski-mi europejskianglosaski-mi dotycz& w du"ej anglosaski-mierze akcep-tacji nierówno#ci spo ecznych – wysokich w USA czy Wielkiej Brytanii (Evans, 1998). Mo"na oczekiwa$, "e w krajach akceptuj&cych nierówno#ci postawy roszcze-niowe oparte na normie solidarno#ci spo ecznej b%d& zy-skiwa$ mniejsz& akceptacj% ni" w spo ecze(stwach ega-litarnych. W tych ostatnich wysuwanie roszcze( b%dzie
dopuszczaln& metod& poprawiania niekorzystnego po o-"enia. Ponadto Fisher, Hanke i Sibley (2012) wykazali, "e w krajach o s abym funkcjonowaniu demokracji wzrost nierówno#ci spo ecznych wi&"e si% z ni"szym poziomem orientacji na dominacj% spo eczn&, b%d&c& miar& akcep-tacji tych nierówno#ci (por. Pratto, Sidanius, Stallworth, Malle, 1994), a w krajach o dobrym funkcjonowaniu de-mokracji owa zale"no#$ jest odwrotna. Mo"e to sugero-wa$, "e w warunkach 'le funkcjonuj&cej demokracji brak akceptacji dla istniej&cych nierówno#ci mo"e prowadzi$ do wykszta cenia si% postaw roszczeniowych o charakte-rze wyrównawczym.
Teoria rozwoju ludzkiego Ronalda Ingleharta a postawy roszczeniowe
Teoria rozwoju ludzkiego Ingleharta opisuje relacje mi%dzy poziomem rozwoju spo eczno-ekonomicznego a warto#ciami cenionymi w danej spo eczno#ci. Inglehart (2000) przyjmuje podzia spo ecze(stw na agrarne, indu-strialne i postinduindu-strialne i wyró"nia dwa wymiary warto-#ci: tradycyjny–#wiecko-racjonalny oraz zwi&zany z prze-"yciem–zwi&zany z samo ekspresj&. Wymiar pierwszy ró"nicuje spo ecze(stwa agrarne i industrialne, natomiast drugi – industrialne i postindustrialne (por. Inglehart, Ba -sanez, Diez-Madrano, Halman, Luijkx, 2004).
Spo ecze(stwa agrarne, przewa"nie kolektywistyczne, s& silnie przywi&zane do zasad religijnych i tradycji #ci#le reguluj&cych relacje interpersonalne. Poniewa" obowi&z-ki mi%dzy jednostkami stanowi& wa"ny element kolekty-wistycznej wizji #wiata (Oyserman, Coon, Kemmelmeier, 2002; Triandis, 2001), oczekiwanie pomocy i zaspoka-janie potrzeb jednostki przez grup% s& tu uznawane za naturalny porz&dek rzeczy. Spo ecze(stwa industrialne ceni& sobie warto#ci materialistyczne, takie jak zamo"-no#$, sukces osobisty czy rozwój ekonomiczny. Typowe dla przej#cia od warto#ci tradycyjnych do materiali-stycznych s& wzrost indywidualizmu i przej%cie funkcji opieku(czej, pe nionej przez lokaln& spo eczno#$, przez pa(stwo. Spo ecze(stwa postindustrialne ceni& warto#ci postmaterialistyczne, takie jak rozwój osobisty, pokój na #wiecie czy autonomi% (Inglehart, 2000; Inglehart i in., 2004; Inglehart, Norris, 2003). Welzel i Inglehart (2010) zak adaj& równie", "e warto#ci pe ni& funkcj% adapta-cyjn& – ceni si% te spo#ród nich, które pozwalaj& na jak najlepsze dostosowanie do warunków ekonomicznych, kulturowych czy politycznych. Z tego wzgl%du poczu-cie sprawczo#ci w miar% rozwoju spo ecze(stw zaczyna odgrywa$ coraz wa"niejsz& rol% w systemie warto#ci, w miar% jak spo ecze(stwa coraz lepiej radz& sobie z wy-mogami #rodowiskowymi. Najwy"sze znaczenie odgry-wa ono w spo ecze(stodgry-wach postindustrialnych.
Sprawczo#$ w rozumieniu Welzela i Ingleharta (2010) oznacza mi%dzy innymi samosterowno#$ i poleganie na sobie. W spo ecze(stwach postindustrialnych zaczynaj& nabiera$ znaczenia warto#ci zwi&zane z trosk& o innych i o przyrod% oraz d&"enie do samoekspresji, niekoniecz-nie zwi&zanej z promocj& w asnego interesu. Wychodz&c z za o"enia, "e postawy roszczeniowe zwi&zane s& z ocze-kiwaniami realizacji w asnych potrzeb przez innych oraz opieraj& si% na ochronie interesu w asnego – indywidual-nego b&d' grupowego (Piotrowski, !emojtel-Piotrowska, 2009; !emojtel-Piotrowska i in., 2011) – w spo ecze(-stwach postindustrialnych ich poziom powinien ulec ob-ni"eniu w stosunku do spo ecze(stw industrialnych czy agrarnych. Postawy roszczeniowe same w sobie s& jednak zjawiskiem wielowymiarowym. Roszczeniowo#$ bierna zak ada rezygnacj% z w asnej aktywno#ci i oczekiwanie pomocy ze strony innych – g ównie instytucji. Z tego wzgl%du najwy"szy jej poziom powinien by$ obserwo-wany w spo ecze(stwach agrarnych. Roszczeniowo#$ aktywna zak ada aktywno#$ w realizacji w asnych d&"e( i egzekwowaniu swoich praw od innych. Jest to wi%c swo-ista proaktywno#$, oparta na promocji w asnego interesu. Z tego wzgl%du mo"liwa jest zale"no#$ krzywoliniowa roszczeniowo#ci aktywnej – najwy"szy jej poziom powi-nien by$ obecny w spo ecze(stwach industrial nych, ni"-szy natomiast w agrarnych i postindus trialnych.
Teoria warto"ci kulturowych Schwartza a postawy roszczeniowe
Oprócz czynników socjoekonomicznych i politycz-nych równie wa"nym elementem organizuj&cym "ycie spo eczno#ci i wp ywaj&cym na zachowania spo eczne (w tym roszczeniowo#$) s& warto#ci. W poszukiwaniu kulturowych korelatów postaw roszczeniowych szczegól-nie przydatny jest model warto#ci kulturowych Shaloma Schwartza, który w porównaniu do modelu Ingleharta oferuje bardziej szczegó owy wykaz warto#ci.
Wed ug Schwartza (2008) warto#ci kulturowe organi-zuj& "ycie spo eczne zbiorowo#ci i s u"& jako odpowiedzi na dylematy i wyzwania przez ni& napotykane. Dylematy te dotycz&: (1) relacji mi%dzy jednostk& a grup&, (2) za-pewnienia odpowiedzialnych zachowa( podtrzymuj&-cych porz&dek spo eczny i (3) stosunku do dóbr. Obecnie Schwartz (15 grudnia 2011; informacja osobista) wyró"-nia osiem warto#ci kulturowych, które s& odpowiedzi& na przedstawione dylematy: (1) zakorzenionego bezpiecze(-stwa – przywi&zanie do bezpiecze(bezpiecze(-stwa, zachowywanie istniej&cego porz&dku spo ecznego, (2) zakorzenionego podporz&dkowania – zwi&zanego z ochron& tradycji, minimalizowaniem potrzeb i oczekiwa( (oba wymiary warto#ci zakorzenienia zak adaj& d&"enie do celów
gru-powych i podporz&dkowanie si% grupie), (3) autonomii intelektualnej – niezale"no#ci w dzia aniu i opiniach, (4) autonomii afektywnej – d&"enia do urozmaiconego "ycia, poszukiwaniu przyjemno#ci. Wymiar zakorze-nienia–autonomii pozwala m.in. na rozró"nienie ecze(stw kolektywistycznych i indywidualistycznych. Warto#ci (5) hierarchii dotycz& aprobowania nierówno#ci spo ecznych pod wzgl%dem dost%pu do zasobów i w adzy, (6) egalitaryzmu – przejawiaj& si% w dba o#ci o dobro in-nych i troski o równe traktowanie ludzi oraz wspó pracy grupowej. Wymiar hierarchia–egalitaryzm dotyczy apro-baty okre#lonej struktury spo ecznej oraz tego, na ile dane kultury przystaj& na wspó prac% lub rywalizacj% w celu ochrony istniej&cego porz&dku spo ecznego. Warto#ci (7) harmonii opieraj& si% na dostosowaniu do #wiata, posza-nowaniu natury, braku nastawienia eksploatacyjnego, na-tomiast (8) panowania przejawiaj& si% w promowaniu po-staw asertywnych, dominacji, przekszta caniu #rodowiska w celu realizacji celów jednostki. Wymiar harmonii–pa-nowania dotyczy stosunku do dóbr (por. Schwartz, 2008). Warto#ci panowania &cz& si% z wi%ksz& rywalizacj& i nastawieniem na zysk (Schwartz, 2008). Kultury, w któ-rych rozpowszechnione s& warto#ci panowania, powinny zatem cechowa$ si% wy"szym poziomem roszczenio-wo#ci, zw aszcza aktywnej (polegaj&cej na promowaniu w asnego interesu) i odwetowej (opieraj&cej si% na ochro-nie w asnego interesu i negatywnej normie wzajemno-#ci; por. !emojtel-Piotrowska i in., 2011). W zale"no#ci od tego, na ile poszczególne wymiary roszczeniowo#ci maj& charakter wyrównawczy, mo"liwe s& ró"ne zwi&zki z warto#ciami egalitaryzmu i hierarchii. Roszczeniowo#$ bierna opiera si% na trosce o s abszych cz onków spo e-cze(stwa i ma charakter egalitarny (!emojtel-Piotrowska, Piotrowski, 2010), ten wymiar powinien wi%c wi&za$ si% pozytywnie z warto#ci& egalitaryzmu, natomiast rosz-czeniowo#ci aktywna i odwetowa (zwi&zane z promocj& w asnego interesu, nawet kosztem innych ludzi) powinny wi&za$ si% pozytywnie z hierarchi&. Wreszcie roszczenio-wo#$ (zw aszcza bierna) oparta jest na za o"eniu, "e to inni odpowiadaj& w pewien sposób za dobrostan jednost-ki (por. Kr%"lewsjednost-ki, 1990; Lewicka, 2001; Piotrowsjednost-ki, !emojtel-Piotrowska, 2009). Powinna wi%c ona korelo-wa$ pozytywnie z warto#ciami zakorzenienia, spójnymi z kolektywistyczn& wizj& #wiata spo ecznego.
PROBLEMY BADAWCZE
Ze wzgl%dów praktycznych w prezentowanych bada-niach skoncentrowano si% jedynie na próbach studenckich. Próby te nie s& w "adnej mierze reprezentatywne dla po-pulacji krajowych, mo"na je jednak uzna$ za wystarczaj&-ce do wystarczaj&-celów eksploracyjnych. W badaniu dominuj& próby
ze spo ecze(stw europejskich, dobrze reprezentowane s& tak"e kraje Ameryki )aci(skiej (por. za &cznik 1).
Punktem wyj#cia prezentowanych analiz jest za o"enie o wielowymiarowym charakterze postaw roszczenio-wych. Na poziomie indywidualnym autorzy wyró"nili trzy wymiary tych postaw. Pierwszym problemem ba-dawczym jest zatem sprawdzenie stosowalno#ci propono-wanego modelu w ró"nych spo ecze(stwach – zarówno na poziomie indywidualnym, jak i kulturowym.
Drugi problem badawczy koncentruje si% na kwe-stii zwi&zku postaw roszczeniowych na poziomie kra-jowym z kontekstem kulturowym i socjopolitycznym. Przewidywania kierunkowe odno#nie zwi&zku poziomu postaw roszczeniowych z poziomami rozwoju spo ecz-nego zbiorowo#ci i funkcjonowania demokracji oparto na modelu ekokulturowym i teorii rozwoju ludzkiego Ingleharta.
Model ekokulturowy zak ada wp yw dwóch szerokich grup czynników: ekologicznych i socjopolitycznych. Natomiast teoria rozwoju ludzkiego k adzie nacisk na zwi&zki mi%dzy rozwojem ekonomicznym a warto#ciami rozpowszechnionymi w danym spo ecze(stwie. Wy"szy poziom rozwoju ekonomicznego sprzyja tak"e bardziej efektywnemu funkcjonowaniu demokracji, jako opartej na warto#ciach postmaterialistycznych (w tym swobody wyboru celów "yciowych, troski o #rodowisko naturalne, poszanowania wolno#ci jednostki; Inglehart, 2000).
Opieraj&c si% na modelu ekokulturowym (por. Berry, 1996; Georgas i in., 2004), nale"a oby oczekiwa$, "e po-stawy roszczeniowe b%d& szczególnie wysokie w krajach ubo"szych, gdy" stanowi yby one adaptacj% do trudnych warunków przyrodniczych, b%d&c skutkiem rywalizacji o ograniczone zasoby. Tak"e mniej wydolne funkcjono-wanie demokracji i rynku pracy wraz z du"ymi nierów-no#ciami spo ecznymi powinno skutkowa$ nasileniem postaw roszczeniowych, które mog& mie$ charakter wy-równawczy.
Teoria rozwoju ludzkiego zak ada odmienne funkcjo-nowanie spo ecze(stw agrarnych, industrialnych i post-industrialnych. Poniewa" roszczeniowo#ci aktywna i od-wetowa s& powi&zane z warto#ciami materialistycznymi (!emojtel-Piotrowska i in., 2011), mo"na zak ada$, "e oka"& si% one szczególnie adaptacyjne w spo ecze(-stwach industrialnych. Roszczeniowo#$ bierna opiera si% na za o"eniu o istnieniu powi&za( mi%dzy jednostkami i instytucjami. Ten typ roszczeniowo#ci wi&"e si% z przy-wi&zaniem do warto#ci konserwatywnych (!emojtel--Piotrowska i in., 2011), jak tradycja czy bezpiecze(stwo, co nakazuje oczekiwa$ wy"szego poziomu tego typu roszczeniowo#ci w krajach agrarnych ni" industrialnych i postindustrialnych.
W celu sprawdzenia zwi&zku postaw roszczeniowych z kontekstem kulturowym i socjopolitycznym uwzgl%d-niono nast%puj&ce wska'niki makrokulturowe (opisane szczegó owo w cz%#ci metodologicznej; por. za &cznik 1): (1) poziom rozwoju ekonomicznego, (2) poziom funkcjo-nowania demokracji, (3) warto#ci w uj%ciu Schwartza.
Za o"ono, "e postawy roszczeniowe b%d& korelowa$ ujemnie z poziomem rozwoju ekonomicznego i pozio-mem funkcjonowania demokracji (hipoteza 1). Poziom roszczeniowo#ci (zw aszcza biernej i odwetowej) powi-nien by$ wy"szy w spo ecze(stwach agrarnych w porów-naniu do pozosta ych typów spo ecze(stw, je"eli pos tawy roszczeniowe stanowi& adaptacj% do trudnych warun-ków przyrodniczych i socjopolitycznych (hipoteza 2). Natomiast gdyby by y one skutkiem procesów indywi-dualizacji i wzrastaj&cego znaczenia sprawczo#ci, ich po-ziom powinien by$ wy"szy w spo ecze(stwach industrial-nych i postindustrialindustrial-nych ni" w agrarindustrial-nych, zw aszcza w odniesieniu do roszczeniowo#ci aktywnej (hipoteza 3).
Odno#nie do warto#ci kulturowych za o"ono, "e rosz-czeniowo#$ aktywna b%dzie korelowa$ z warto#ciami panowania i hierarchii z uwagi na nastawienie eksplo-atacyjne i promowanie w asnego interesu przez jednost-ki roszczeniowe (hipoteza 4). Zak adaj&c dla postaw roszczeniowych znaczenie adaptacyjne do trudnych wa-runków #rodowiskowych, nale"y oczekiwa$ zwi&zków postaw roszczeniowych (wszystkich wymiarów) z war-to#ciami zakorzenienia (hipoteza 5). Dotyczy to zw asz-cza pozytywnych zwi&zków z zakorzenionym bezpie-cze(stwem, gdy" w tym wypadku wi%zi grupowe s u"& radzeniu sobie z zagro"eniami dobra grupy. Natomiast zakorzenione podporz&dkowanie oznacza m.in. rezygna-cj% z w asnych d&"e( na rzecz interesu grupowego oraz unikanie dzia a(, które mog yby zagrozi$ spójno#ci gru-py. Z tego wzgl%du zakorzenione podporz&dkowanie po-winno nie korelowa$ z roszczeniowo#ci& lub korelowa$ ujemnie. Wreszcie roszczeniowo#$ bierna mo"e wi&za$ si% pozytywnie z egalitaryzmem (hipoteza 6). Jest ona bowiem do pewnego stopnia wyrazem solidarno#ci grupowej (por. !emojtelPiotrowska, Piotrowski, 2012; !e -mojtel-Piotrowska i in., 2011).
METODA
Osoby badaneW badaniu udzia wzi% o 6192 osób (w tym 35,2% m%"czyzn). Z uwagi na niespójny sposób odpowiadania (udzielanie odpowiedzi wzajemnie si% wykluczaj&cych) usuni%to 44 przypadki. Badani pochodzili z 27 krajów: Algierii (N = 353), Armenii (N = 201), Belgii (N = 278), Bu garii (N = 263), Czech (N = 192), Estonii (N = 305), Gruzji (N = 197), Hiszpanii (N = 232), Holandii
(N = 193), Niemiec (N = 253), Indii (N = 139), Kolumbii (N = 160), )otwy (N = 188), Malezji (N = 287), Meksyku (N = 198), Norwegii (N = 187), Polski (N = 246), Porto-ryka (N = 200), Portugalii (N = 305), Rumunii (N = 387), S owacji (N = 188), Ukrainy (N = 199), Urugwaju (N = 210), USA (N = 336), W%gier (N = 160), Wietnamu (N = 160), W och (N = 201). *rednia wieku wynios a 22,27 roku (SD = 5,05). Badanymi byli studenci nauk spo ecznych i humanistycznych ucz&cy si% w du"ych miastach lub stolicach krajów. Dane zebrane zosta y w okresie od pa'dziernika 2010 do czerwca 2011.
Podzia u krajów na spo ecze(stwa agrarne, industrialne i postindustrialne dokonano w oparciu o prac% Ingleharta i Norris (2003). Z uwzgl%dnionych w badaniu krajów do agrarnych nale"a y: Algieria, Armenia, Indie, Malezja i Wietnam, do krajów industrialnych: Bu garia, Czechy, Estonia, Gruzja, Kolumbia, )otwa, Meksyk, Polska, Por-to ryko, Rumunia, S owacja, Ukraina, Urugwaj, W%gry, a do postindustrialnych: Belgia, Holandia, Hisz pania, Niemcy, Norwegia, Portugalia, W ochy, USA. Dane dla USA, Malezji i Rumunii zosta y wy &czone z analiz z uwagi na brak ekwiwalencji strukturalnej skali roszcze-niowo#ci.
Materia#y i procedura
Kwestionariusz roszczeniowo"ci. Postawy roszcze-niowe mierzono przy pomocy kwestionariusza rosz-czeniowo#ci Piotrowskiego i !emojtel-Piotrowskiej (2009). Metoda sk ada si% z 36 pyta(, s u"y do pomia-ru trzech postaw roszczeniowych opisanych wy"ej, na ka"dy wymiar przypada 12 pozycji. Twierdzenia skali wygenerowano w oparciu o za o"ony model teoretycz-ny, z wykorzystaniem twierdze( pochodz&cych z dwóch istniej&cych wcze#niej metod do pomiaru roszczeniowo-#ci: skal% L Lewickiej (2005) oraz metod% Koralewicz i Zió kowskiego, która opiera si% na wykazie zobowi&za( pa(stwa wobec obywateli i jednostek wzgl%dem siebie (1990). Skala odpowiedzi zawiera si% w przedziale od 1 – zdecydowanie si$ nie zgadzam, do 6 –
zdecydowa-nie si$ zgadzam. Metoda posiada sprawdzon& trafno#$
i wysok& rzetelno#$ (0,82 < % < 0,92 dla roszczeniowo-#ci aktywnej; 0,87 < % < 0,97 dla roszczenioworoszczeniowo-#ci bier-nej; 0,77< % < 0,87 dla roszczeniowo#ci odwetowej; por. Piotrowski, Piotrowska, 2009; !emojtel--Piotrowska, Piotrowski, 2011; !emojtel-Piotrowska i in., 2011). Metoda by a walidowana w szeregu bada(, m.in. na ogólnopolskiej próbie internetowej (N = 1900; !emojtel-Piotrowska i in., 2011). W próbie konstrukcyj-nej (N = 577) potwierdzono trójczynnikow& struktur% narz%dzia, które pozwala o wyja#ni$ 43,94% wariancji. Warto#$ w asna czynników zawiera a si% w zakresie od
4,43 (roszczeniowo#$ aktywna) do 6,05 (roszczeniowo#$ bierna; por. Piotrowski, !emojtel-Piotrowska, 2009).
Kwestionariusze t umaczono na j%zyki narodowe z wy-korzystaniem procedury t umaczenia zwrotnego i t uma-czenia symultanicznego do momentu uzyskania wersji zgodnej z wersj& oryginaln&. Podstaw& t umaczenia by y wersje angielska i hiszpa(ska (powsta e poprzez t uma-czenie równoleg e). Tam, gdzie by o to mo"liwe, wyko-rzystano równie" inne wersje narodowe (np. w przypad-ku wersji ukrai(skiej, niemieckiej, wietnamskiej, czeskiej i s owackiej t umaczenia odbywa y si% z udzia em osób znaj&cych j%zyk polski). Ekwiwalencj% strukturaln& me-tody na poziomie indywidualnym i kulturowym spraw-dzono, obliczaj&c wska'nik phi Tuckera (por. van de Vij-ver, Leung, 1997; van de VijVij-ver, Watkins, 2006).
Ze wzgl%du na mo"liwo#$ zastosowania skali rosz-czeniowo#ci do bada( mi%dzykulturowych zastosowano 24-pozycyjn& wersj% narz%dzia – odrzucaj&c po cztery pytania z ka"dej skali. Dzi%ki temu spe niono za o"enie analizy czynnikowej o liczbie pyta( w skali mniejszej ni" liczba przypadków (w tym wypadku badanych krajów). Selekcji pyta( dokonano na podstawie wyników ogólnej analizy czynnikowej, odrzucaj&c pozycje o najni"szych adunkach czynnikowych (poni"ej 0,40).
Wska'niki phi Tuckera dla poziomu indywidualnego oraz rzetelno#ci miar ukazuje tabela 1. Wska'niki rzetel-no#ci % Cronbacha w badanych próbach dla skali rosz-czeniowo#ci biernej (#rednia 0,83) i odwetowej (#red-nia 0,79) s& dobre, ni"sze poziomy osi&ga skala roszcze-niowo#ci aktywnej (#rednio 0,73), mo"na je jednak uzna$ za akceptowalne, zw aszcza w badaniu o charakterze eks-ploracyjnym.
Kwestionariusz warto"ci Schwartza (Portrait Value
Questionnaire, PVQ IV; Schwartz i in., 2001; w polskiej
adaptacji za: Cieciuch, Zaleski, 2011). Metoda zawiera 40 krótkich (dwu-, trzyzdaniowych) opisów, przedstawiaj&-cych hipotetyczn& osob%, do której badany ma okre#li$ swoje podobie(stwo. Zakres odpowiedzi si%ga od 1
(zu-pe nie niepodobny do mnie) do 6 (ca kowicie taki jak ja).
Metoda mo"e s u"y$ zarówno do pomiaru warto#ci osobi-stych, jak i kulturowych. W obecnym badaniu zastosowa-no metod% do pomiaru warto#ci kulturowych. Na potrze-by projektu dokonano adaptacji kwestionariusza PVQ IV w Algierii, Armenii, Bu garii, Estonii (wersja esto(sko-j%zyczna), Gruzji, na )otwie, w Malezji i Wietnamie.
Warto#ci kulturowe obliczono w oparciu o dane zebra-ne w obecnym projekcie. Nie wykorzystano wcze#niej istniej&cych danych z projektu Schwartza z uwagi na to, "e nasze próby pochodzi y wy &cznie od studentów, kilka krajów do tej pory nie by o uwzgl%dnianych w projekcie
Schwartza, a dane dla dost%pnych prób narodowych by y zbierane przy pomocy SVS – skróconej, 21-pozycyjnej wersji PVQ. Wymiary warto#ci kulturowych zosta y zi-dentyÞ kowane w oparciu o wszystkie dost%pne dane z zastosowaniem PVQ IV, w tym pochodz&ce z obecnego projektu, przy wykorzystaniu skalowania wielowymiaro-wego (metody Smallest Space Analysis; por. Schwartz, 1992) przez autora metody (Schwartz, 15 grudnia 2011; informacja osobista). Poziomy warto#ci kulturowych zosta y obliczone poprzez scentrowanie poszczególnych pozycji wchodz&cych w sk ad danego typu warto#ci, a nast%pnie ich u#rednienie. Pomimo mo"liwych ró"-nic w bezwzgl%dnych poziomach warto#ci kulturowych w stosunku do danych opartych na SVS najbardziej istot-ne jest odzwierciedlenie rankingu krajów ze wzgl%du na te warto#ci (por. Schwartz, 2008). Ranking krajów dla warto#ci zosta przedstawiony w innej publikacji, opartej na danych z naszego projektu (por. Ró"ycka, !emojtel--Piotrowska, Truong, 2013).
Miary rozwoju socjoekonomicznego i funkcjonowa-nia systemu. Do pomiaru poziomów rozwoju socjoekono-micznego i funkcjonowania systemu politycznego pos u-"ono si% nast%puj&cymi miarami: produkt krajowy brutto (PKB) per capita (World Bank, 2011); wska'nik nierów-no#ci spo ecznych (wska'nik Giniego) – oparty na ró"nicy mi%dzy osobami o najni"szych i najwy"szych dochodach (World Bank, 2011); Human Development Index (HDI) – miara ta uwzgl%dnia oczekiwan& d ugo#$ "ycia, po-ziom zamo"no#ci kraju oraz wska'nik alfabetyzacji osób po 15. roku "ycia (Human Development Report, 2011); poziom inß acji (World Bank, 2011); wska'nik stopnia korupcji (Freedom from Corruption Index; Transparency International, 2011) – zawieraj&cy 10-punktow& skal%, gdzie 0 oznacza wysoki poziom korupcji, a 10 niski (na potrzeby niniejszego badania wska'nik ten zrekodowano, tak by poziom wysoki oznacza wy"szy poziom korup-cji); poziom wolno#ci gospodarczej (Economic Freedom
Index; The Heritage Foundation, 2011); poziom
funkcjo-nowania demokracji (Economist Intelligence Unit, 2011); poziom bezrobocia (World Bank, 2011). Wsz%dzie, gdzie by o to mo"liwe, pos u"ono si% danymi dotycz&cymi rocznego okresu 2010–2011 z uwagi na moment zbiera-nia danych, z których wi%kszo#$ pozyskano na prze omie tych lat.
Wybór miar rozwoju socjoekonomicznego podykto-wany by ch%ci& uwzgl%dnienia zró"nicopodykto-wanych aspek-tów funkcjonowania spo ecze(stw. HDI i PKB stanowi& najbardziej popularne miary rozwoju ekonomicznego, przy czym HDI, jako wska'nik bardziej rozbudowany, pozwala na uwzgl%dnienie ró"nych przejawów jako#ci
"ycia (tak"e edukacyjnych – wska'nik alfabetyzacji do-ros ych, i demograÞ cznych – oczekiwana d ugo#$ "ycia). Funkcjonowanie demokracji i wolno#$ od korupcji to najbardziej popularne miary efektywno#ci funkcjonowa-nia systemu spo ecznego i politycznego w danym kraju, a wi%c tak"e tego, na ile dany system spo eczny sprawied-liwie i efektywnie zaspokaja potrzeby jednostek.
WYNIKI
Uniwersalno"$ trzech wymiarów postaw roszczeniowych w badanych krajach: poziomy indywidualny i kulturowy
W celu sprawdzenia równowa"no#ci strukturalnej kwe-stionariusza roszczeniowo#ci w badanych krajach
zasto-Tabela 1
Rzetelno#ci i wska&niki phi Tuckera dla roszczeniowo#ci aktywnej, biernej i odwetowej w 27 krajach (próby studenckie)
N Roszczeniowo ! aktywna Roszczeniowo ! bierna Roszczeniowo ! odwetowa Cronbacha ! Tuckera Cronbacha ! Tuckera Cronbacha ! Tuckera
Algieria 343 0,56 0,78 0,75 0,94 0,76 0,97 Armenia 201 0,69 0,94 0,80 0,96 0,76 0,91 Belgia 278 0,66 0,95 0,92 0,96 0,80 0,98 Bu"garia 263 0,85 0,97 0,87 0,97 0,88 0,98 Czechy 192 0,64 0,93 0,79 0,97 0,78 0,97 Estonia 305 0,68 0,96 0,86 0,97 0,79 0,95 Gruzja 197 0,81 0,97 0,89 0,93 0,72 0,98 Hiszpania 232 0,65 0,97 0,82 0,96 0,88 0,99 Holandia 191 0,63 0,92 0,85 0,95 0,82 0,98 Niemcy 253 0,66 0,93 0,83 0,97 0,84 0,97 Indie 139 0,81 0,79 0,87 0,88 0,82 0,96 Kolumbia 160 0,67 0,93 0,81 0,98 0,83 0,98 #otwa 188 0,65 0,87 0,82 0,97 0,77 0,96 Malezja 287 0,86 0,71 0,90 0,82 0,70 0,83 Meksyk 198 0,75 0,95 0,81 0,97 0,78 0,97 Norwegia 187 0,63 0,92 0,85 0,95 0,82 0,98 Polska 246 0,72 0,96 0,86 0,98 0,85 0,98 Portugalia 305 0,70 0,97 0,78 0,93 0,84 0,95 Portoryko 200 0,66 0,97 0,82 0,97 0,86 0,98 Rumunia 387 0,83 0,71 0,86 0,76 0,78 0,71 S"owacja 188 0,70 0,96 0,85 0,96 0,81 0,96 Ukraina 199 0,70 0,96 0,79 0,95 0,80 0,95 Urugwaj 210 0,71 0,94 0,79 0,94 0,85 0,98 USA 336 0,74 0,80 0,65 0,75 0,71 0,79 W$gry 160 0,69 0,91 0,81 0,93 0,85 0,96 Wietnam 160 0,75 0,80 0,75 0,90 0,78 0,96 W"ochy 201 0,74 0,97 0,85 0,97 0,82 0,98 %rednia 0,73 0,95 0,83 0,96 0,79 0,98
sowano procedur% van de Vijvera i Leunga (1997; por. van de Vijver, Watkins, 2006). Punktem wyj#cia tej me-tody jest testowanie równowa"no#ci strukturalnej przy pomocy wspó czynnika phi Tuckera – jest ona oparta na
eksploracyjnej analizie czynnikowej. Polega na porówna-niu ró"nic w adunkach czynnikowych w obr%bie czynni-ków wykrytych w ogólnej analizie czynnikowej i w anali-zach wykonanych na poszczególnych próbach krajowych.
Tabela 2
Wyniki analizy czynnikowej na poziomach indywidualnym i krajowym dla kwestionariusza roszczeniowo#ci – eksploracyjna analiza czynnikowa Varimax z normalizacj' Kaisera
#adunki czynnikowe
Poziom: Indywidualny Krajowy
Pozycja RA RB RO RA RB RO
D"ugo pami$tam wyrz&dzone krzywdy –0,09 –0,12 –0,59 –0,42 –0,38 –0,59
Ka'dy powinien sam za"atwia! swoje problemy –0,58 (0,09 –0,03 –0,69 –0,27 –0,10
Staram si$ wybacza! swoim wrogom* (0,04 (0,12 –0,73 (0,20 (0,08 –0,86
Pa)stwo ma obowi&zek dba! o wszystkich obywateli –0,15 –0,67 (0,02 –0,47 –0,72 –0,02
Nale'y zapomina! o doznanych krzywdach* (0,09 (0,10 –0,59 (0,26 (0,09 –0,75 Ka'dy ma prawo oczekiwa! pomocy ze strony pa)stwa, gdy znajdzie si$ w potrzebie –0,04 –0,72 (0,03 –0,01 –0,82 –0,08
Rodzice maj& obowi&zek pomaga! dzieciom –0,14 –0,46 (0,04 (0,44 –0,15 (0,28 Pomóg"bym w potrzebie osobie, która mnie niesprawiedliwie potraktowa"a* (0,01 (0,21 –0,60 –0,27 (0,21 –0,69
Rodziny wielodzietne powinny by! wspierane przez pomoc spo"eczn& –0,03 –0,61 (0,07 –0,22 –0,76 –0,14
Nie wybaczam doznanych krzywd –0,12 –0,01 –0,75 –0,14 –0,25 –0,85
Osobom pokrzywdzonym przez los nale'y si$ pomoc ze strony instytucji –0,05 –0,70 (0,04 –0,01 –0,70 (0,04
Pa)stwo powinno zadba! o rodki do 'ycia dla najubo'szych (0,01 –0,77 (0,06 –0,01 –0,85 –0,09 Cz$sto domagam si$ w"a ciwego traktowania mnie –0,40 –0,23 –0,14 –0,48 –0,29 –0,32
Nawet gdy kto mnie skrzywdzi, potraÞ$ okaza! mu 'yczliwo !* (0,06 (0,11 –0,65 (0,11 (0,30 –0,71
Zas"uguj$ na to, co najlepsze –0,62 –0,12 –0,05 –0,82 (0,07 –0,02
Obowi&zkiem rz&dz&cych jest zapewnienie ludziom godnych warunków 'ycia –0,13 –0,72 (0,03 –0,11 –0,87 –0,01
Trzeba umie! upomnie! si$ o swoje –0,59 –0,29 –0,14 –0,72 –0,36 –0,13
Uwa'am, 'e swoje problemy powinienem rozwi&zywa! sam –0,62 (0,10 (0,06 –0,73 –0,22 (0,09
Nale'y i ! przez 'ycie przebojem –0,56 –0,13 –0,00 –0,35 (0,15 (0,12
Uwa'am, 'e nale'y mi si$ wiele od 'ycia –0,69 –0,14 –0,06 –0,91 –0,00 –0,01
Mam trudno ci w darowywaniu wyrz&dzonych mi krzywd –0,14 –0,06 –0,73 –0,12 –0,10 –0,84
Ka'dy odpowiada sam za siebie –0,64 –0,05 –0,01 –0,84 –0,23 –0,16
Urz$dy i inne instytucje powinny s"u'y! pomoc& osobie w trudnej sytuacji –0,07 –0,72 (0,11 –0,15 –0,77 (0,20 Kto , kto mnie skrzywdzi", nie mo'e liczy! na moje wspó"czucie –0,23 (0,04 –0,67 –0,31 –0,18 –0,76 R – roszczeniowo#$; A – aktywna; B – bierna; O – odwetowa.
Ze wzgl%du na za o"enie o niezale"no#ci wymiarów postaw roszczeniowych zastosowano analiz% czynni-kow& Varimax z normalizacj& Kaisera dla narzuconego rozwi&zania trójczynnikowego (po uprzednim sprawdze-niu, czy wykres osypiska pozwala na takie rozwi&zanie). Analizy wykonano na #rednich wa"onych ze wzgl%du
na liczebno#$ prób – ró"n& dla poszczególnych krajów. Wspó czynnik phi Tuckera wy"szy ni" 0,95 uznawany jest za miar% #wiadcz&c& o ekwiwalencji, cho$ sami auto-rzy uznaj& wspó czynniki powy"ej 0,90 za akceptowalne (van de Vijver, Watkins, 2006).
Tabela 3
(rednie poziomu postaw roszczeniowych (aktywniej, biernej i odwetowej) w próbach studenckich z 27 krajów
Pozycja Roszczeniowo ! aktywna Roszczeniowo ! bierna Roszczeniowo ! odwetowa
01 Algieria (4,98) Algieria (5,26) Armenia (3,80)
02 Bu"garia (4,89) Gruzja (5,08) W"ochy (3,79)
03 Armenia (4,81) Hiszpania (5,06) Estonia (3,61)
04 Kolumbia (4,68) #otwa (5,06) Indie (3,58)
05 Estonia (4,65) Armenia (4,94) Czechy (3,51)
06 Meksyk (4,65) W"ochy (4,92) Belgia (3,44)
07 Wietnam (4,64) Norwegia (4,88) Holandia (3,42)
08 Gruzja (4,61) Ukraina (4,87) Polska (3,41)
09 Rumunia (4,57) Bu"garia (4,79) Portugalia (3,41)
10 Portugalia (4,55) Portugalia (4,77) USA (3,33)
11 Ukraina (4,54) Wietnam (4,75) Wietnam (3,32)
12 Indie (4,50) Polska (4,73) #otwa (3,29)
13 Portoryko (4,49) Kolumbia (4,62) Bu"garia (3,25)
14 USA (4,47) Portoryko (4,60) S"owacja (3,24)
15 Malezja (4,46) Malezja (4,58) Algieria (3,22)
16 "otwa (4,37) Niemcy (4,58) Hiszpania (3,20)
17 S"owacja (4,36) Indie (4,56) Gruzja (3,17)
18 Hiszpania (4,35) Estonia (4,51) Malezja (3,17)
19 Czechy (4,32) Meksyk (4,50) Ukraina (3,12)
20 Urugwaj (4,30) Rumunia (4,50) Urugwaj (3,11)
21 W"ochy (4,30) Belgia (4,46) Meksyk (3,10)
22 Polska (4,25) S"owacja (4,43) W$gry (3,09)
23 W$gry (4,12) W$gry (4,43) Norwegia (3,05)
24 Holandia (4,01) Holandia (4,42) Rumunia (2,97)
25 Norwegia (3,94) Urugwaj (4,41) Kolumbia (2,91)
26 Belgia (3,92) Czechy (4,30) Niemcy (2,88)
27 Niemcy (3,69) USA (3,91) Portoryko (2,73)
Spo#ród uwzgl%dnionych krajów "aden z trzech wy-miarów nie odtworzy si% w Rumunii, USA i Malezji. Kraje te zosta y w zwi&zku z tym wy &czone z dalszych analiz. Skala roszczeniowo#ci aktywnej nie by a te" ekwi-walentna w Algierii, Indiach, na )otwie i w Wietnamie, a skala roszczeniowo#ci biernej w Indiach.
Poniewa" celem bada( by o sprawdzenie uwarunko-wa( kulturowych postaw roszczeniowych na poziomie kulturowym, w kolejnym kroku analizy nale"a o spraw-dzi$ to"samo#$ wyró"nionych wymiarów z poziomów indywidualnego i kulturowego. W tym celu pos u"ono si%
równie" wska'nikami phi Tuckera, porównuj&c rozwi&za-nie trójczynnikowe z próby ogólnej i z analizy czynniko-wej wykonanej na poziomie krajowym (u#rednionych po-zycji kwestionariusza z prób krajowych). Wyniki analizy czynnikowej na poziomach indywidualnym i krajowym ukazuje tabela 2.
Wska'niki phi Tuckera osi&gn% y poziom powy"ej 0,90, potwierdzaj&c to"samo#$ wymiarów z poziomów indywidualnego i krajowego. Na poziomie kulturo-wym mierzona wska'nikiem % Cronbacha rzetelno#$ skali do pomiaru roszczeniowo#ci aktywnej wynios a
Rysunek 1. Dendrogram* z wykorzystaniem #redniego powi&zania (mi%dzy grupami). )&czone skupienia (odleg o#ci
prze-skalowane). Łotwa 12 Hiszpania 20 Gruzja 7 Ukraina 8 Wietnam 2 Portugalia 18 Bułgaria 9 Kolumbia 6 Meksyk 10 Portoryko 5 Indie 1 Estonia 15 Czechy 17 Urugwaj 11 Słowacja 16 Węgry 14 Belgia 21 Holandia 23 Polska 13 Armenia 4 Włochy 19 Niemcy 22 Norwegia 24 Algieria 3 0 5 10 15 20 25
0,85 (phi Tuckera = 0,94), roszczeniowo#ci biernej 0,87 (phi Tuckera = 0,93), natomiast roszczeniowo#ci odweto-wej 0,88 (phi Tuckera = 0,98). Wymiary postaw roszcze-niowych by y nieskorelowane ze sob& (od r[23] = 0,36;
p = 0,086 dla roszczeniowo#ci aktywnej i biernej do r[23] = 0,02; p = 0,924 dla roszczeniowo#ci biernej i
od-wetowej).
Wyró"nienie wymiarów postaw roszczeniowych na po-ziomie kulturowym umo"liwia porównanie krajów pod wzgl%dem poziomu postaw roszczeniowych. Z uwagi na to, "e dane pochodz& z prób studenckich, uzyskane wy-niki maj& charakter analiz wst%pnych. Tabela 3 ukazuje #rednie i listy rankingowe dla poziomu postaw roszcze-niowych w poszczególnych próbach krajowych.
Rysunek 1 ukazuje wyniki analizy skupie( dla 24 kra-jów pod wzgl%dem trzech wymiarów postaw roszcze-niowych. Na podstawie analizy dendrogramu mo"li-we jest wyró"nienie sze#ciu skupie(, z jednym krajem (Algieri&) wyra'nie odró"niaj&cym si% od pozosta ych. Rysunek 2 przedstawia nat%"enie postaw roszczeniowych w tych skupieniach.
Przede wszystkim Algieria oraz Niemcy i Norwegia stanowi& silnie odr%bne kategorie. Algieria jest jedynym spo#ród uwzgl%dnionych krajem o tradycji muzu ma(-skiej. Nie bez znaczenia jest te" to, "e dane zbierali#my w trakcie trwania Arabskiej Wiosny, która nie omin% a Algierii. W#ród badanych pa(stw wyró"nia si% wyso-kim poziomem postaw roszczeniowych. Z kolei Niemcy
Rysunek 2. Nat%"enie postaw roszczeniowych w wyró"nionych grupach krajów.
4,98 3,82 4,55 4,16 4,49 4,60 4,56 5,26 4,79 4,93 4,48 4,46 4,57 4,91 3,21 3,08 3,79 3,29 3,57 2,91 3,25 1,00 2,00 Średnia 3,00 4,00 5,00 6,00 Bierno-roszczeniowi Aktywnie roszczeniowi Roszczeniowi egoiści Zbalansowanie roszczeniowi Roszczeniowo-odwetowi Nieroszczeniowi Algieria Sk upienie Roszczeniowość odwetowa Roszczeniowość aktywna Roszczeniowość bierna
i Norwegia – tworz&ce par% wyra'nie odmienn& od innych skupie( – to zamo"ne, stabilne gospodarczo kraje zachod-nioeuropejskie, o niskich poziomach roszczeniowo#ci aktywnej i odwetowej i zbli"onym do innych pa(stw po-ziomie roszczeniowo#ci biernej. Ten ostatni wynik wska-zuje na wzgl%dnie wysokie oczekiwania wobec pa(stwa, jednak bez tendencji do aktywnej walki o swoje prawa. Spo ecze(stwa te mo"na nazwa$ nieroszczeniowymi.
Osobn& grup% tworz& te" Armenia i W ochy, kraje o wysokim poziomie roszczeniowo#ci odwetowej, prze-ci%tnym poziomie roszczeniowo#ci aktywnej i stosunko-wo wysokim poziomie roszczeniostosunko-wo#ci biernej. Kraje te cechuje kultura honoru (por. Nisbett, Cohen, 1996), co za-pewne przek ada si% na trudno#ci w darowywaniu krzywd i wra"liwo#ci na prowokacj%. Grup% t% mo"na nazwa$
roszczeniowo-odwetow', jest ona do#$ niespójna.
Pozosta e kraje utworzy y dwa du"e skupienia, z któ-rych ka"de rozpada si% z kolei na dwie mniejsze grupy pa(stw.
Pierwsze z tych skupie( tworz& Belgia, Czechy, Estonia, Holandia, Indie, Polska, S owacja, Urugwaj i W%gry. Jest to wewn%trznie zró"nicowana grupa krajów charaktery-zuj&cych si% umiarkowanym ogólnym poziomem rosz-czeniowo#ci. T% grup% okre#li$ wi%c mo"na jako
umiar-kowanie roszczeniow'. Jedn& z podgrup w tym skupieniu
tworz&: Belgia, Holandia, Polska, S owacja, Urugwaj i W%gry. Pod wzgl%dem postaw roszczeniowych kraje te charakteryzuje umiarkowane nat%"enie, ró"ni& si% one mi%dzy sob& dominuj&cym typem roszczeniowo#ci, jed-nak"e "aden z tych typów nie osi&ga wyra'nej przewa-gi nad innymi. Skupienie to mo"na okre#li$ jako grup%
roszczeniow' w sposób zbalansowany. Druga podgrupa
krajów z tego skupienia obejmuje Indie, Czechy i Estoni%.
Pod wzgl%dem ogólnego nat%"enia postaw roszczenio-wych nie ró"ni& si% istotnie od poprzedniej. Jednak sam proÞ l roszczeniowo#ci i pozycje na listach rankingowych ukazuj& odr%bno#$ tej grupy. Kraje te zajmuj& jedne z naj-wy"szych pozycji pod wzgl%dem roszczeniowo#ci odwe-towej i najni"szych – biernej. Mo"na wi%c zak ada$, "e w spo ecze(stwach tych wyst%puje tendencja do aktywnej ochrony w asnych praw i koncentracja na ochronie w a-snego interesu, natomiast nie jest uznawana za istotn& nor-ma odpowiedzialno#ci spo ecznej. Z tego wzgl%du te ecze(stwa mo"na okre#li$ jako roszczeniowych egoistów. Kolejna wyró"niona du"a grupa obejmuje trzy kra-je latynoameryka(skie: Kolumbi%, Portoryko i Meksyk (tworz&ce wyra'nie wyodr%bnion& podgrup%), ko lek-ty wislek-tyczne kraje po do#wiadczeniach komunizmu: Bu gari%, Ukrain%, Gruzj%, )otw%, Wietnam, i dwa kraje iberyjskie: Portugali% i Hiszpani%. Jest to grupa bardzo niejednorodna wewn%trznie. Kulturowo kraje te mo"-na okre#li$ mianem kolektywistycznych (por. Hofstede, 2000). Kategori% t% mo"na nazwa$ roszczeniowi
kolek-tywi#ci. W ramach owego skupienia wyra'nie
wyodr%b-niaj& si% jako podgrupa trzy kraje latynoameryka(skie (Kolumbia, Meksyk, Portoryko), które &czy ni"szy w porównaniu do pozosta ych badanych spo ecze(stw poziom roszczeniowo#ci odwetowej i ni"szy od ych pa(stw z tej grupy poziom roszczeniowo#ci biernej. Mo"na t% pod grup% opisa$ jako aktywnie roszczeniow'. W drugiej pod grupie, nadal wewn%trznie zró"nicowanej, znalaz y si% kraje prze"ywaj&ce trudno#ci gospodarcze zwi&zane z kryzysem (Portugalia, Hiszpania, )otwa), wszystkie badane pa(stwa, w których dominuje religia prawos awna (Ukraina, Bu garia, Gruzja), oraz Wietnam. Poza Wietnamem we wszystkich tych próbach religia od-Tabela 4
Postawy roszczeniowe a wybrane wska&niki rozwoju socjoekonomicznego (korelacje r-Pearsona; N = 23)
Wska*niki rozwoju socjoekonomicznego i funkcjonowania systemu spo"eczno-politycznego Roszczeniowo ! aktywna Roszczeniowo ! bierna Roszczeniowo ! odwetowa PKB 2010 (0,74*** (0,16* (0,25 HDI (0,68*** (0,27* (0,23 Wspó"czynnik Giniego –0,45*** –0,11* (0,23 Poziom korupcji1 –0,78*** –0,32* –0,08
Poziom swobód gospodarczych (0,40*** (0,37* –0,00
Funkcjonowanie demokracji (0,71*** (0,47* (0,06
Bezrobocie –0,20*** –0,00* (0,29
Inßacja –0,49*** –0,19* (0,31
1 Odwrócony wska'nik wolno#ci od korupcji.
grywa istotne znaczenie w "yciu publicznym, a wi%c s& to spo ecze(stwa tradycjonalistyczne. Ów splot czynników kulturowych i politycznych powoduje zapewne rozpo-wszechnienie oczekiwa( wobec pa(stwa i spo ecze(stwa dotycz&ce zaspokajania potrzeb jednostki (wysoki po-ziom roszczeniowo#ci biernej). Popo-ziom roszczeniowo#ci aktywnej nie odbiega od pozosta ych grup (z wyj&tkiem grupy pa(stw nieroszczeniowych). T% grup% pa(stw mo"-na mo"-nazwa$ bierno-roszczeniow'.
Wymiary kulturowe postaw roszczeniowych a poziom rozwoju socjoekonomicznego
Jak mo"na zauwa"y$ na podstawie wysoko#ci wspó -czynników korelacji (tabela 4), roszczeniowo#ci aktywna i cz%#ciowo bierna wspó wyst%puj& z gorszym funkcjono-waniem systemu spo ecznego i politycznego, zw aszcza w zakresie funkcjonowania gospodarki, zgodnie z hipo-tez& 1. To, co odró"nia od siebie oba wymiary postaw, to zwi&zek roszczeniowo#ci aktywnej z „twardymi” wska'-nikami kondycji gospodarki danego kraju – jak PKB, po-ziom inß acji (ale ju" nie bezrobocia) i wska'nik Giniego, pokazuj&cy rozmiar nierówno#ci ekonomicznych.
Poziom roszczeniowo#ci odwetowej natomiast nie jest powi&zany z jako#ci& "ycia czy funkcjonowaniem demo-kracji.
Wymiary kulturowe postaw roszczeniowych a typy spo#ecze%stw w uj&ciu Ingleharta
W celu sprawdzenia zale"no#ci poziomu postaw rosz-czeniowych od typu spo ecze(stwa dokonano podzia u prób na pochodz&ce z krajów agrarnych, industrialnych i postindustrialnych (por. Inglehart, Norris, 2003). Wyniki przedstawia rysunek 3. Przeprowadzona analiza warian-cji wykaza a, "e poziom roszczeniowo#ci aktywnej ró"ni si% w zale"no#ci od typu spo ecze(stwa [F(2, 23) = 9,70;
p = 0,001; )2 = 0,48]. Testy post hoc z poprawk&
Bonferroniego wykaza y istotne ró"nice w poziomach roszczeniowo#ci aktywnej mi%dzy spo ecze(stwami agrarnymi (M = 4,73; SD = 0,21) i postindustrialnymi [M = 4,11; SD = 0,30; t(11) = 3,70; p = 0,005], ale bez
Rysunek 3. Poziom postaw roszczeniowych na wymiarze
kulturowym a typ spo ecze(stwa (N = 24).
Tabela 5
Trzy wymiary roszczeniowo#ci kulturowej a warto#ci kulturowe w uj$ciu Schwartza – w nawiasach korelacje cz'stkowe z kontrol' wysoko#ci PKB per capita (N = 24)
Roszczeniowo !
Aktywna Bierna Odwetowa
Zakorzenione bezpiecze)stwo 0,59*** (0,40*) 0,57*** (0,61**) 0,08 (0,06) Zakorzenione podporz&dkowanie 0,25 (0,09) 0,45* (0,46*) (0,03 ((0,02) Autonomia afektywna (0,33 ((0,24) (0,10 ((0,06) (0,18 ((0,04) Autonomia intelektualna (0,65*** ((0,33) (0,19 ((0,18) 0,01 (0,15) Hierarchia 0,35 ((0,07) (0,15 ((0,23) 0,13 (0,10) Egalitaryzm (0,51** ((0,02) 0,01 (0,09) (0,01 (0,07) Panowanie 0,08 (0,06) (0,15 ((0,20) 0,28 (0,14) Harmonia (0,28 ((0,03) 0,08 (0,15) (0,04 (0,11) *** p = 0,001; ** p = 0,01; * p = 0,05 (dwustronne). 4,48 4,11 4,88 4,64 4,74 3,48 3,20 3,35 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00 Agrarne Śr ed n ia Industrialne Typ społeczeństwa Postindustrialne 4,73
ró!nic wzgl"dem spo#ecze$stw industrialnych [M = 4,48;
SD = 0,22; t(15) = 2,10; p = 0,053]. Poziomy
roszczenio-wo%ci aktywnej w spo#ecze$stwach industrialnych i post-industrialnych ró!ni#y si" od siebie istotnie [t(18) = 3,22;
p = 0,005]. Wyniki potwierdzaj& hipotez" 2, zak#adaj&c&
obni!enie si" poziomu roszczeniowo%ci w spo#ecze$-stwach postindustrialnych (lepiej rozwini"tych), i nie po-twierdzaj& hipotezy 3 (wy!szy poziom roszczeniowo%ci w krajach postindustrialnych).
Analiza wariancji przeprowadzona dla poziomu rosz-czeniowo%ci biernej nie wykaza#a wp#ywu typu spo#e-cze$stwa [F(2, 23) = 1,60; p = 0,226]. Analiza wariancji dla poziomu roszczeniowo%ci odwetowej równie! nie wykaza#a wp#ywu typu spo#ecze$stwa [F(2, 23) = 2,34;
p = 0,128].
Wymiary kulturowe roszczeniowo ci a warto ci kulturowe w uj!ciu Schwartza
Korelacje wymiarów roszczeniowo%ci kulturowej z przy wi&zaniem do warto%ci kulturowych w uj"ciu Schwar tza prezentuje tabela 5. Hipoteza 4 potwierdzo-na zosta#a jedynie cz"%ciowo – roszczeniowo%' aktyw-na wi&za#a si" negatywnie z egalitaryzmem, jedaktyw-nak nie kore lowa#a pozytywnie z panowaniem i hierarchi&. Potwierdzi#a si" natomiast zak#adana pozytywna kore-lacja roszczeniowo%ci (aktywnej i biernej) z zakorzenio-nym bezpiecze$stwem (hipoteza 5). Niezgodnie z hipo-tez& 6 roszczeniowo%' bierna nie korelowa#a pozytywnie z egalitaryzmem. Ten wymiar roszczeniowo%ci korelowa# natomiast pozytywnie z zakorzenionym podporz&dkowa-niem. Zwi&zek ów nie by# zak#adany.
Uwarunkowania socjoekonomiczne i kulturowe postaw roszczeniowych – hierarchiczne analizy regresji
W celu sprawdzenia zwi&zku postaw roszczeniowych na poziomie kulturowym z wybranymi miarami rozwoju socjoekonomicznego i czynnikami kulturowymi zasto-sowano hierarchiczn& analiz" regresji. Poniewa! dys-ponowali%my danymi dla jedynie 23 krajów (statystyki dla Portoryko, które jest terytorium zale!nym USA, s& fragmentaryczne), nie mogli%my uwzgl"dni' zbyt z#o!o-nych modeli w analizach regresji. Wyboru predyktorów dokonano w oparciu o si#" korelacji i za#o!enia teoretycz-ne – dla ka!dego z wymiarów roszczeniowo%ci testowano osobny zestaw predyktorów.
Wykonano analizy regresji dla trzech wymiarów postaw roszczeniowych z czynnikami ekonomicznymi, politycz-nymi i kulturowymi jako predyktorami. Dla roszczenio-wo%ci aktywnej w pierwszym kroku wprowadzono dane dla poziomu korupcji, funkcjonowania demokracji i PKB.
Spo%ród uwzgl"dnionych wst"pnie predyktorów poziom roszczeniowo%ci aktywnej wi&za# si" z wy!szym pozio-mem korupcji ( = 0,66). Zmienna ta pozwala#a wyja%ni' 63% wariancji zmiennej obja%nianej [F(1, 19) = 29,18;
p < 0,001] (model 1). W drugim kroku wprowadzono
warto%ci kulturowe Schwartza: zakorzenione bezpiecze$-stwo, egalitaryzm i autonomi" intelektualn& (model 2). W modelu 2 uwzgl"dnione warto%ci kulturowe Schwartza pozwala#y wyja%ni' dodatkowe 17% wariancji. Istotnym predyktorem okaza# si" poziom zakorzenionego bezpie-cze$stwa [ = 0,44; t(19) = 2,49].
Dla roszczeniowo%ci biernej w kroku pierwszym do regresji wprowadzono poziom swobód gospodarczych i funkcjonowania demokracji. Istotnym predyktorem w tym kroku okaza# si" jedynie poziom swobód gospo-darczych ( = (0,49) – zwi&zek obu zmiennych by# ujem-ny [F(1,22) = 5,56; p = 0,030; 19% wariancji zmiennej obja%nianej]. W drugim kroku wprowadzono war to% ci kulturowe Schwartza (model 2). W modelu 2 war to%ci kulturowe Schwartza (zakorzenione bezpiecze$stwo i za-korzenione podporz&dkowanie) pozwala#y na wyja%nienie dodatkowych 28% wariancji. Istotnym predyktorem oka-za# si" poziom zakorzenionego bezpiecze$stwa [ = 0,53;
t(19) = 2,37].
Poziom roszczeniowo%ci odwetowej nie korelowa# istot-nie z !adnymi czynnikami socjoekonomicznymi i kulturo-wymi. Z tego wzgl"du do analizy wprowadzono jedynie w kroku pierwszym poziom PKB, a w drugim warto%' zakorzenionego bezpiecze$stwa. Poziom roszczeniowo-%ci odwetowej nie zale!a# od !adnego z tych predyktorów.
DYSKUSJA
Analiza danych zgromadzonych w 27 krajach wyka-za#a to!samo%' wymiarów postaw roszczeniowych na poziomach indywidualnym i kulturowym: wyró!ni' mo!na roszczeniowo%ci aktywn&, biern& i odwetow&. Roszczeniowo%' aktywna zawiera w sobie przekonanie, !e jednostki mog& domaga' si" egzekwowania swoich praw. Roszczeniowo%' bierna opiera si" na przekonaniu o istnieniu zobowi&za$ mi"dzy jednostkami i instytucja-mi. Kulturowe rozumienie odwetowo%ci równie! jest zbli-!one do jego rozumienia na poziomie indywidualnym, czyli jako trudno%ci w wybaczaniu doznanych krzywd i d&!enia do ich odwzajemnienia.
Roszczeniowo%' aktywna wi&!e si" z typem spo#e-cze$stwa – jej poziom jest najni!szy w spo#espo#e-cze$stwach postindustrialnych, a najwy!szy w spo#ecze$stwach ag -rarnych, cechuj&cych si" du!ym przywi&zaniem do warto%-ci zwi&za nych z przetrwaniem. W badaniu uwzgl"dniono zaledwie pi"' spo#ecze$stw (a konkretniej studentów z tych spo#ecze$stw) agrarnych, silnie modernizuj&cych
si" i przechodz&cych ju! zapewne do grupy spo#ecze$stw industrialnych. W spo#ecze$stwach postindustrialnych po-ziom roszczeniowo%ci aktywnej jest najni!szy. Czynnikiem powi&zanym z takim kszta#tem postaw roszczeniowych jest najprawdopodobniej istotno%' warto%ci materiali-stycznych, na co wskazuje podobny poziom roszczenio-wo%ci aktywnej w krajach agrarnych i industrialnych, a nast"pnie obni!enie si" go w krajach postindustrialnych. Zbli!ony do liniowego kszta#t zale!no%ci wspiera za#o-!enie o adaptacyjnym znaczeniu postaw roszczeniowych jako dostosowania do trudnych warunków adaptacyjnych i konieczno%ci rywalizacji o ograniczone zasoby – dotyczy to zarówno roszczeniowo%ci aktywnej, jak i odwetowej. Wbrew za#o!eniom Welzela i Ingleharta (2010) o rosn&-cej roli sprawczo%ci poziom roszczeniowo%ci aktywnej nie wzrasta# wraz z poziomem rozwoju socjoekonomicznego badanych (cz"%ci) spo#ecze$stw. Brak potwierdzenia tej hipotezy mo!e wynika' z co najmniej dwóch przyczyn. Po pierwsze, roszczeniowo%' aktywna nie jest czystym prze-jawem indywidualizacji i proaktywno%ci, zak#ada bowiem specyÞ czny sposób polegania na innych – egzekwowanie od nich swoich praw i obron" zajmowanej pozycji. Po dru-gie, interpretacj" tych ró!nic utrudnia brak ekwiwalencji skali mierz&cej roszczeniowo%' aktywn& w wi"kszo%ci krajów agrarnych. Mo!na zatem (ostro!nie) za#o!y', !e roszczeniowo%' aktywna rozwija si" wraz z modernizacj& spo#ecze$stw i przesuni"ciem warto%ci od tradycyjnych do materialistycznych.
Przeprowadzone badania pozwalaj& tak!e na stworze-nie swoistej kulturowej mapy roszczeniowo%ci. Wyniki analizy skupie$ ujawniaj& w badanych krajach sze%ciu (o%miu z uwzgl"dnieniem podgrup) osobnych grup (oraz Algierii jako kraju niewchodz&cego w sk#ad !adnej z nich) o odmiennych proÞ lach postaw roszczeniowych. Skupienia te pokrywaj& si" zarówno z podzia#ami stricte kulturowymi (jak np. podzia# na spo#ecze$stwa zachod-nioeuropejskie, postkomunistyczne, latynoameryka$skie czy azjatyckie), jak i polityczno-ekonomicznymi. Próby najbardziej roszczeniowe pochodzi#y z Algierii, Armenii i W#och, najmniej roszczeniowe – z Norwegii i Niemiec.
Grup" nieroszczeniow&, w której znalaz#y si" Norwegia i Niemcy, cechowa#y najni!sze poziomy roszczeniowo% ci odwetowej i aktywnej, ale stosunkowo wysoki roszcze-niowo%ci biernej (porównywalny do pozio mu w in nych pa$stwach). Oznacza to do%' wysoki poziom oczekiwa$ wobec pa$stwa, jednak nie towarzysz& temu tendencje do egzekwowania swoich praw i przywilejów ani do koncen-tracji na doznanych krzywdach. Mo!liwe te!, !e oczeki-wania wobec pa$stwa i spo#ecze$stwa s& w tych spo#e-cze$stwach jedynie wyrazem normy odpowiedzialno%ci spo#ecznej.
Grupa roszczeniowo-odwetowa obejmuje dwa kraje – Armeni" i W#ochy. W obu wyst"puje jednocze%nie wy-soki (i najwy!szy) poziom roszczeniowo%ci odwetowej i wysoki – biernej. Wskazuje to z jednej strony na warto-%ci tradycyjne i kolektywistyczne, ale te! oba spo#ecze$-stwa s& przedstawicielami kultury honoru (por. Nisbett, Cohen, 1996).
Kolejn&, du!& grup" pa$stw tworz& spo#ecze$stwa umiarkowanie roszczeniowe. W grupie tej znalaz#y si" wszystkie kraje tzw. trójk&ta wyszehradzkiego, Belgia i Holandia, Urugwaj i W"gry, Indie i Estonia. Wszystkie te spo#ecze$stwa #&czy dobre tempo rozwoju gospodar-czego, wysokie oczekiwania co do gwarancji socjalnych od pa$stwa oraz egalitaryzm. Trzy kraje: Indie, Czechy i Estonia, w ramach tej du!ej i zró!nicowanej katego-rii wyodr"bniaj& si" w podgrup", któr& charakteryzuje zbli!ony, wysoki poziom roszczeniowo%ci odwetowej i wzgl"dnie niski poziom roszczeniowo%ci biernej – wskazuje to na znaczenie obrony interesu w#asnego dla spo#eczno%ci tych krajów. Pozosta#e pa$stwa tej grupy (w tym Polska) charakteryzowa#y si" umiarkowanymi poziomami roszczeniowo%ci, bez dominacji jednego z jej rodzajów.
Wreszcie ostatni& du!& grup" krajów tworz& próby po-chodz&ce z Europy Po#udniowo-Wschodniej (Ukraina, Bu#garia), Wietnam, Gruzja, otwa oraz trzy kraje latyno-ameryka$skie (Portoryko, Meksyk i Kolumbia). Próby te reprezentuj& kultury kolektywistyczne. Z tego wzgl"du mo!na je nazwa' roszczeniowymi kolektywistami. Próby latynoameryka$skie, wyodr"bniaj&ce si" w osobn& pod-grup", wyró!nia niski poziom roszczeniowo%ci odweto-wej oraz wysoki poziom roszczeniowo%ci aktywnej (mo!-na je okre%li' jako aktywnie roszczeniowe), (mo!-natomiast po-zosta#e kraje z tego skupienia (tworz&ce drug& podgrup") charakteryzowa#y si" wysokim poziomem roszczeniowo-%ci biernej, by#y to spo#ecze$stwa przywi&zuj&ce równie! du!& wag" do tradycji. Zdecydowano si" opisa' je jako bierno-roszczeniowe.
Roszczeniowo%' aktywna wyja%niana jest w g#ów-nej mierze warunkami socjoekonomicznymi i jako%ci& funkcjonowania demokracji w danych spo#ecze$stwach, zw#aszcza rozmiarem korupcji. Uzyskane przez nas wy-niki %wiadcz& o tym, !e gotowo%' obrony swoich praw i przekonanie o konieczno%ci ich egzekwowania s& ty-powe dla tych spo#ecze$stw, w których warunki !ycia s& gorsze, a funkcjonowanie systemu politycznego mniej wydolne.
Roszczeniowo%ci aktywna i bierna wykazuj& zwi&z-ki z warto%ciami kulturowymi, przy czym s& one sil-niejsze dla roszczeniowo%ci aktywnej. Obu formom roszczeniowo%ci sprzyja zakorzenione bezpiecze$stwo,
