28 PRACA POGLĄDOWA
NADCIŚNIENIE TĘTNICZE - KORZYŚCI WYNIKAJĄCE ZE STOSOWANIA DIETY ROŚLINNEJ THE BENEFITS OF USING A PLANT BASED DIET FOR HYPERTENSION
mgr Iwona Kibil
dietetyk, Poradnia Dietetyczna Wegecentrum, Warszawa
Streszczenie
Nadciśnienie tętnicze jest wiodącą przyczyną zgonów na całym świecie. Przyczynia się m.in. do wystąpienia udaru mózgu, zawału serca, tętniaków czy niewydolności nerek. W leczeniu największe znaczenie odgrywa odpowiednia dieta (w tym m.in. ograniczenie spożywanego sodu), redukcja masy ciała, aktywność fizyczna, ograniczenie alkoholu oraz zaprzestanie palenia tytoniu.
Dieta roślinna bez udziału produktów pochodzenia zwierzęcego wydaje się być możliwa do stosowania przez osoby starsze pod warunkiem, że będzie wzbogacona o suplementację witaminami B12, D oraz kwasami omega-3. Jest bardzo zbliżona do diety DASH - ogólnie polecanej osobom cierpiącym na nadciśnienie tętnicze. Dieta ta jest z reguły niskokaloryczna, bogata w warzywa i owoce o dużej zawartości azotanów, nasiona strączkowe i orzechy o dużej zawartości błonnika pokarmowego i białka roślinnego. Dzięki temu osoby stosujące ten sposób żywienia charakteryzują się niższą masą ciała oraz niższymi wartościami ciśnienia tętniczego w porównaniu do osób na diecie tradycyjnej.
Słowa kluczowe: dieta roślinna, dieta wegańska, osoby starsze, dieta wegetariańska, nadciśnienie
Hypertension is the leading cause of worldwide death. It contributes to stroke, heart attack, aneurysms and kidney failure. In treatment, the most important things are proper diet, weight reduction, physical activity and limiting sodium consumption, alcohol and smoking.
Plant Based Diet with no animal products can be successfully used among elderly peoples, provided that it is supplemented with vitamin B12, D and omega-3. This diet is very similar to the DASH diet generally recommended to people suffering from hypertension. This diet is usually low in calories, rich in vegetables and fruit with high amounts of nitrates, legume seeds and nuts with high amounts of dietary fiber and vegetable protein. As a result of using this diet, people are characterized by lower body weight and lower blood pressure values compared to people on a traditional diet.
Key words: plant based diet, vegan diet, elderly people, vegetarian diet, hypertension
Wprowadzenie
Nadciśnienie tętnicze jest wiodącą przyczyną zgonów na całym świecie. W Polsce na tę przypadłość cierpi aż 78,5% kobiet i 72,2% mężczyzn w wieku 65 lat i więcej. Dane wskazują na to, że do roku 2035 liczba pacjentów z nadciśnieniem tętniczym zwiększy się nawet o połowę [1]. Wzrost ciśnienia tętniczego przyczynia się m.in. do wystąpienia udaru mózgu, zawału serca, tętniaków czy niewydolności nerek. Inne czynniki, które dodatkowo potęgują niekorzystny efekt nadciśnienia na zdrowie to m.in. palenie tytoniu, otyłość, hipercholesterolemia, cukrzyca, przewlekła choroba nerek [2].
Prawidłowe ciśnienie tętnicze wynosi 120-129/<80 mm Hg. Pierwsza wartość jest to wartość ciśnienia skurczowego i nie powinna przekraczać 129, druga to ciśnienia rozkurczowego i ta nie powinna przekraczać 80 [2]. Według wytycznych z 2015 roku Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego, wartości ciśnienia tętniczego na poziomie 130-139/85-89 mm Hg są graniczne, ale jeszcze mieszczą się w normie (jako wartości wysokiego prawidłowego ciśnienia tętniczego)
[3]. W 2017 roku eksperci z American College of Cardiology wraz z American Heart Association opublikowali jednak nowe wytyczne dotyczące klasyfikacji i postępowania w nadciśnieniu tętniczym i wartości te przyporządkowano do pierwszego stopnia nadciśnienia tętniczego, szczególnie jeżeli ciśnienie tętnicze rozkurczowe mieści się w przedziale 85-89 mm Hg. Wyniki powyżej 140/90 mm Hg uznawane są już za nadciśnienie [2].
Przyczyny nadciśnienia tętniczego mogą być różne, zarówno pierwotne, jak i wtórne. Może być ono spowodowane lekami, problemami zdrowotnymi, złym stanem psychicznym oraz niewłaściwą dietą i brakiem aktywności fizycznej. W niniejszym opracowaniu skupiono się na opisie diety roślinnej w redukcji nadciśnienia tętniczego.
Wpływ diety na ciśnienie tętnicze
Pacjenci cierpiący na nadciśnienie tętnicze często muszą przyjmować dwa lub więcej rodzajów leków normalizujących ten parametr, ale samo leczenie farmakologiczne wydaje się, że nie jest wystarczające.
Aż 2/3 populacji osób starszych przyjmujących leki
29 PRACA POGLĄDOWA
na nadciśnienie, nie osiąga prawidłowych jego wartości.
Leczenie niefarmakologiczne, jako leczenie wspomagające, powinno obejmować przede wszystkim zredukowanie masy ciała (jeżeli występuje nadwaga lub otyłość), ograniczenie spożycia: soli i alkoholu, zaprzestanie palenia tytoniu a także wprowadzenie regularnej aktywności fizycznej oraz zdrowej diety [4,5].
Najważniejsze składniki z diety, które wpływają na ciśnienie tętnicze to sód, potas, wapń, magnez i błonnik pokarmowy. Nadmiar sodu, którego głównym źródłem jest sól, wiąże wodę przez co ciśnienie tętnicze wzrasta.
W Polce szacuje się, że spożycie soli przekracza wskazany przez WHO limit (5 g) nawet 2-3 krotnie. Trzeba wziąć pod uwagę również fakt, że w limicie 5 g soli na dzień uwzględniono sól pochodzącą z solniczki oraz produktów spożywczych ją zawierających (np. wędliny, nabiał, pieczywo, produkty konserwowe, napoje gazowane, przyprawy i inne) [6].
W profilaktyce i leczeniu nadciśnienia tętniczego najczęściej stosowaną i ogólnie polecaną dietą jest dieta DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension). Ten sposób żywienia opiera się na spożywaniu świeżych owoców i warzyw, niskotłuszczowych produktów mlecznych, produktów zbożowych pełnoziarnistych, nasion roślin strączkowych, ryb, drobiu i zredukowaniu ilości sodu w diecie. Warto zauważyć, że zalecenia diety DASH są bardzo zbliżone do standardowej, dobrze prowadzonej diety wegetariańskiej, jednak uwzględniają spożycie mięsa i ryb [7, 8]. Sposób żywienia wynikający ze stosowania diety DASH jest doskonałym rozwiązaniem dla osób, które z różnych względów nie rezygnują z mięsa i nabiału całkowicie, jednak mogą jeść te produkty w mniejszej ilości i wybierać głównie nieprzetworzone produkty roślinne jako podstawę diety. Ponieważ wprowadzenie do diety mięsa wiąże się ze wzrostem ciśnienia tętniczego, warto rozważyć dietę wegetariańską u osób, które nie muszą jeść tego produktu lub są w stanie wyeliminować go z diety na potrzeby poprawy wyników badań [7-9]. Warto również przemyśleć ilość nabiału w codziennym menu. Ogólnie im mniej w diecie będzie produktów pochodzenia zwierzęcego, tym niższe wartości ciśnienia tętniczego można uzyskać [10]. W badaniach u osób stosujących dietę roślinną jako sposób na redukcję ciśnienia tętniczego wykazano, że jest ona wysoce skuteczna [9, 11-13]. Chroni nie tylko przed rozwojem nadciśnienia tętniczego, ale również miażdżycy, otyłości i cukrzycy typu 2. Ogólnie wegetarianie są o 55%, a weganie aż o 75% mniej narażeni na rozwój nadciśnienia tętniczego w porównaniu do osób na diecie tradycyjnej [13, 14].
Dieta roślinna a nadciśnienie tętnicze
Jak już wcześniej wspomniano, badania wśród osób stosujących dietę roślinną wskazują na niższe wartości ciśnienia tętniczego w tej grupie [11, 13-15].
Największe analizy, w których porównywano styl życia i dietę pomiędzy wegetarianami a osobami jedzącymi
tradycyjne opierają się na Adwentystach Dnia Siódmego.
W wynikach opublikowanych w 2012 roku z badania przeprowadzonego u 96 000 z nich (średnia wieku uczestników wynosiła 62,7 lat) wykazano, że weganie mieli najniższe skurczowe (123,5 mm Hg) i rozkurczowe (71,3 mm Hg) ciśnienie krwi w porównaniu do pozostałych grup (wśród osób jedzących mięso wartości ciśnienia skurczowego wyniosły 127,9 mm Hg, rozkurczowego 78,1 mm Hg) i rzadziej stosowali leki hipotensyjne obniżające poziom ciśnienia tętniczego. W badaniu tym weganie odznaczyli się również najniższym wskaźnikiem BMI (24 kg/m2), co było skorelowane z niższym poziomem ciśnienia tętniczego [14]. W innym badaniu, również przeprowadzonym wśród Adwentystów, wyniki były podobne. Ogólnie, im mniej było produktów pochodzenia zwierzęcego w diecie, tym niższy był odsetek osób cierpiących na nadciśnienie tętnicze [13].
W mniejszych badaniach (przeprowadzonych wśród 206 uczestników w wieku powyżej 60 lat) uzyskano podobne wyniki. Dieta wegetariańska bądź wegańska miała korzystny wpływ na obniżenie ciśnienia tętniczego uczestników badania [16]. Ponadto, ten sposób żywienia poprawiał również parametry lipidowe uczestników badania i jest jak dotąd jedyną udokumentowaną dietą, która wraz z wprowadzeniem aktywności fizycznej i ćwiczeń relaksacyjnych, ma wpływ na odwrócenie zmian miażdżycowych [17].
W metaanalizie z 2014 roku uwzględniającej 7 badań klinicznych i 32 obserwacyjnych wykazano, że stosowanie diety wegetariańskiej związane jest z niższym ciśnieniem tętniczym wśród uczestników w wieku średnio 44,5 lat. Wegetarianie mieli o 4,8 - 6,9 mm Hg niższe ciśnienie skurczowe i o 2,2 - 4,7 mm Hg niższe ciśnienie rozkurczowe w porównaniu do osób jedzących mięso [12].
Również ciekawe wyniki uzyskano w niewielkim badaniu przekrojowym przeprowadzonym z udziałem osób w wieku średnio 53 lat. Uczestników podzielono na trzy grupy: weganie stosujący dietę surową opartą na nieprzetworzonych produktach roślinnych (głównie kiełki fasoli, nasiona, orzechy, warzywa i owoce), biegacze wytrzymałościowi biegający średnio 77 km w tygodniu i stosujący dietę tradycyjną oraz osoby nieaktywne fizycznie i stosujące dietę tradycyjną. Osoby biorące udział w badaniu utrzymywały dietę i styl życia na określonym poziomie przez minimum 2 lata [18]. Okazało się, że pierwsza grupa (grupa wegan) miała nie tylko najniższe wskaźniki ciśnienia tętniczego, ale również najniższą masę ciała, najniższe parametry cholesterolu ogółem, LDL, triglicerydów, wskaźnika HOMA-IR, białka CRP oraz glukozy i insuliny na czczo [18]. Przy tym grupa ta odznaczała się jednocześnie najwyższym spożyciem błonnika (51 g w porównaniu do 29 g i 22 g odpowiednio u biegaczy i osób nieaktywnych stosujących dietę zachodnią), najniższym spożyciem białka ogółem (7% w porównaniu do 15,3% i 17% odpowiednio u biegaczy i
30 PRACA POGLĄDOWA
osób nieaktywnych) oraz najniższą kalorycznością diety [18].
Nie trzeba jednak przechodzić na dietę roślinną surową - dla poprawy wyników ciśnienia tętniczego wystarczy odpowiednio zbilansowana dieta wegetariańska lub wegańska, która również jest związana z niższym spożyciem energii [13, 14, 19]. Okazuje się, że dieta roślinna jest bardzo skuteczna w obniżeniu ciśnienia tętniczego nawet w bardzo krótkim okresie czasu jakim jest zaledwie 7 dni. Taki efekt uzyskano m.in. w badaniu McDougall’a i wsp. z 2014 roku [20]. W badaniu wzięło udział 1615 osób w średnim wieku 58 lat. Parametry uczestników sprawdzono na początku badania i po 7 dniach od wprowadzenia interwencji (niskotłuszczowej diety wegańskiej). Już po 7 dniach od zastosowania diety, uczestnicy schudli średnio 1,4 kg, stężenie cholesterolu ogółem obniżyło się u nich średnio o 22 mg/dl, ciśnienie tętnicze skurczowe o 8 mm Hg a rozkurczowe o 4 mm Hg. Uczestnicy podczas badania byli na diecie niskotłuszczowej wegańskiej (<10% energii pochodziło z tłuszczu, 12% z białek, 81% węglowodanów) przy czym mogli jeść do syta, ad libitum. Posiłki przygotowywane były w hotelu. Nie zawierały żadnych produktów pochodzenia zwierzęcego ani produktów takich jak oleje, orzechy, nasiona. Posiłki oparte były na warzywach, owocach, pełnoziarnistych zbożach, ziemniakach i nasionach strączkowych.
Możliwe przyczyny obniżenia ciśnienia tętniczego u osób na dietach roślinnych
Dieta roślinna jest bogata w błonnik, warzywa i owoce zasobne w polifenole, likopen oraz azotany.
Dodatkowo osoby stosujące ten sposób żywienia mają niższą masę ciała a co za tym idzie, niższe ryzyko nadwagi i otyłości, cukrzycy typu 2 i nadciśnienia tętniczego w porównaniu do osób jedzących mięso i produkty odzwierzęce [13, 14, 19].
Zarówno gotowane, jak i surowe warzywa mają właściwości obniżające ciśnienie tętnicze przy czym surowe, jak wykazano, miały lepszy efekt [21].
Dodatkowo spożycie warzyw i owoców stymuluje śródbłonek naczyń krwionośnych do produkcji tlenku azotu (NO), który ma działanie rozszerzające naczynia krwionośne [22]. Bardzo korzystne w tym przypadku jest spożycie buraka (lub soku buraczanego) bogatego w azotany. W jednym z badań u osób spożywających ten sok odnotowano nawet 10-procentowy spadek ciśnienia tętniczego w ciągu kilku godzin po wypiciu tego napoju [23]. Azotany występują również w innych warzywach.
Szczególnie dużo ich jest w zielonych warzywach liściastych. Wyjątkowo dużo zawiera ich kapusta, brokuł, rukola, sałata masłowa, seler, kalafior [24]. Zielone warzywa liściaste polecane są osobom nie tylko cierpiącym na nadciśnienie, ale również inne choroby (m.in. choroby układu krążenia czy cukrzycę) [25, 26].
Ponadto stanowią źródło wapnia w diecie roślinnej.
Oprócz azotanów, błonnika i polifenoli, w warzywach i owocach znajduje się potas, który ma
dobrze udokumentowane właściwości obniżające ciśnienie tętnicze [27, 28, 29]. Ogólnie, wyższe spożycie warzyw i owoców z diety jest odwrotnie proporcjonalne do ryzyka wystąpienia nadciśnienia tętniczego (udowodniono to w metaanalizie uwzględniającej 8 badań dla warzyw i 7 badań dla owoców) [10].
Udowodniono również, że wyższe spożycie witaminy C z diety związane jest z niższym ciśnieniem tętniczym, jednak powyżej dawki 500 mg witaminy C na dzień już nie odnoszono większych korzyści zdrowotnych [30-32].
Główne źródło białka w diecie roślinnej stanowią rośliny strączkowe, nasiona oraz orzechy, które oprócz wysokiej zawartości aminokwasów, zawierają również błonnik, potas, magnez i kwas foliowy. Wszystkie te składniki mają udokumentowany wpływ na obniżenie ciśnienia tętniczego [33-36]. Tak, jak w przypadku warzyw i owoców, w metaanalizie obejmującej 6 badań, zaobserwowano odwrotnie proporcjonalną zależność pomiędzy spożyciem nasion roślin strączkowych i wystąpieniem nadciśnienia tętniczego [10].
Dodatkowo cennym składnikiem diety jest siemię lniane. W badaniu randomizowanym trwającym 6 miesięcy udowodniono, że spożywanie 30g zmielonego zmielonego siemienia regularnie przyczyniło się do obniżenia ciśnienia tętniczego z 158/82 do 143/75 mm Hg [37]. Ponadto siemię lniane działa korzystnie na profil lipidowy. Obniża poziom cholesterolu ogółem i trójglicerydów [37].
Niezbędna suplementacja w diecie roślinnej
Dieta roślinna może w znaczący sposób poprawić wyniki ciśnienia tętniczego i pozostałych badań (glukozy, insuliny, lipidogramu), jednak powinna być stosowana pod kontrolą wykwalifikowanego dietetyka. Niezbędna jest również suplementacja. Suplementy, które należy zastosować to przede wszystkim witamina D3, której spożycie z diety nie jest możliwe na wystarczającym poziomie oraz witamina B12, która występuje jedynie w produktach pochodzenia zwierzęcego. Witamina B12 jest niezwykle istotna, gdyż w przypadku jej niedoboru wzrasta stężenie homocysteiny w surowicy, co jest czynnikiem ryzyka wielu chorób (m.in. cukrzycy typu 2, chorób układu krążenia, choroby Alzheimera) oraz skorelowane jest z wyższym poziomem ciśnienia tętniczego [22].
Korzystna jest również suplementacja kwasami omega-3, które występują w diecie roślinnej jedynie w formie kwasu alfa-linolenowego, jednak najbardziej istotny jest kwas dokozaheksaenowy występujący w rybach [38].
Dodatkowo, ze względu na ograniczone spożycie soli, która jest jodowana, warto zwrócić uwagę na uzupełnienie braków tego składnika w diecie (inne produkty będące jego źródłem to m.in. woda i wodorosty).
31 PRACA POGLĄDOWA
Podsumowanie
Osoby starsze z powodzeniem mogą stosować dietę roślinną pod warunkiem, że będzie ona wzbogacona o suplementację witaminą B12, D oraz kwasami omega-3 [39]. Dostosowując plan żywieniowy do pacjenta starszego, warto zwrócić uwagę na produkty w diecie, które mogą być trudniej trawione (np. fasola), doradzić spożycie drobnych nasion strączkowych (soczewicy) i tofu, które są łatwiej strawne i zawierają mniej cukrów fermentujących w swoim składzie. Dodatkowo oprócz diety zaleca się wprowadzić co najmniej 30 minut aktywności fizycznej 5-7 razy w tygodniu. Najbardziej polecane aktywności to spacery, nordic walking,
ćwiczenia aerobowe w wodzie i oporowe (przysiady, ćwiczenia z niewielkim obciążeniem) oraz marsz [4].
Dane do korespondencji:
Iwona Kibil ul. Gwarków 37a 04-459 Warszawa tel. 793117145
adres e-mail: kontakt@wegecentrum.pl
Konflikt interesów/ Conflict of interests Brak/None
Piśmiennictwo:
1.Tykarski A, Narkiewicz K, Gaciong Z, Januszewicz A, Litwin M, Kostka-Jeziorny K: Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym – 2015 rok, Nadciśnienie tętnicze w praktyce. 2015;1(1):1-70
2. American College of Cardiology: Guideline for the Prevention, Detection, Evaluation, and Management of High Blood Pressure in Adults. A report of the American College of Cardiology/American Heart Association Task Force on Clinical Practice Guidelines. J Am Coll Cardiol. Sep 2017, 23976.
3. Adamczak M, Szczepaniak-Chicheł L, Chrostowska M, Czarnecka D, Dzida G, Filipiak KJ, Gąsowski J, Głuszek J, Grajek S, Grodzicki T, Kawecka-Jaszcz K, Wożakowska-Kapłon B, Begier-Krasińska B, Manitius J, Myśliwiec M, Niemirska A, Prejbisz A, Pupek-Musialik D, Brzezińska-Rajszys G, Stolarz-Skrzypek G, Szadkowska A, Tomasik T, Widecka K, Więcek A, Windak A, Wolf J, Zdrojewski T, Żurowska A.: Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego: Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym— 2015 rok.
4. Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego: Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym— 2015 rok. Wytyczne Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego, 2015.
5. Niezgódka A: Nadciśnienie tętnicze wśród osób starszych w Polsce - epidemiologia problemu i wytyczne Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego. Postępy Dietetyki w Geriatrii i Gerontologii. 2018;1(4):19-22
6. http://www.izz.waw.pl/pl/zasady-prawidowego-ywienia?id=223, dostęp 10.11.2018
7. Sacks FM, Obarzanek E, Windhauser MM, Svetkey LP, Vollmer WM, McCullough M, Karanja N, Lin PH, Steele P, Proschan MA:
Rationale and design of the Dietary Approaches to Stop Hypertension trial (DASH). A multicenter controlled-feeding study of dietary patterns to lower blood pressure .Ann Epidemiol. 1995 Mar;5(2):108-18.
8. Karanja NM, Obarzanek E, Lin PH, McCullough ML, Phillips KM, Swain JF, Champagne CM, Hoben KP.: Descriptive characteristics of the dietary patterns used in the Dietary Approaches to Stop Hypertension Trial. DASH Collaborative Research Group.J Am Diet Assoc. 1999 Aug;99(8 Suppl):S19-27.
9. Sacks FM, Rosner B, Kass EH: Blood pressure in vegetarians, American Journal of Epidemiology, Volume 100, Issue 5, 1 November 1974, Pages 390–398
10. Schwingshacki L, Schwedhelm C, Hoffmann G, Knüppel S, Iqbal K, Andriolo V, Bechthold A, Schlesinger S, Boeing H.: Food Groups and Risk of Hypertension: A Systematic Review and Dose-Response Meta-Analysis of Prospective Studies. Adv Nutr. 2017 Nov; 8(6): 793–803.
11. Sacks FM, Kass EH: Low blood pressure in vegetarians: effects of specific foods and nutrients.Am J Clin Nutr. 1988 Sep;48(3 Suppl):795-800.
12. Yokoyama Y, Nishimura K, Barnard ND, Takegami M, Watanabe M, Sekikawa A, Okamura T, Miyamoto Y: Vegetarian diets and blood pressure: a meta-analysis.JAMA Intern Med. 2014 Apr;174(4):577-87
13. Le LT, Sabate J: Beyond Meatless, the Health Effects of Vegan Diets: Findings from the Adventist Cohorts. Nutrients. 2014 Jun;
6(6): 2131–2147.
14. Pettersen BJ, Anousheh R, Fan J, Jaceldo-Siegl K, FraserGE.: Vegetarian diets and blood pressure among white subjects: results from the Adventist Health Study-2 (AHS-2). Public Health Nutr. 2012 October ; 15(10): 1909–1916
15. Liu HW, Liu JS, Kuo KL: Vegetarian diet and blood pressure in a hospital-base study.2018, 30(3):176-180]
16. Pai RG, Varadarajan P, Jabo B, Maschak A, Herring P, Fraser GE, Knutsen SF: Vegetarianism is Independently Associated With Lower Risk of Left Ventricular Diastolic Dysfunction and Stage B Heart Failure Burden. Circulation. 2015;132:A14601
17. Ornish D, Scherwitz LW, Doody RS, Kesten D, McLanahan SM, Brown SE, DePuey E, Sonnemaker R, Haynes C, Lester J, McAllister GK, Hall RJ, Burdine JA, Gotto AM Jr.Effects of stress management training and dietary changes in treating ischemic heart disease.JAMA. 1983 Jan 7;249(1):54-9.
18. Fontana L, Meyer TE, Klein S, Holloszy JO.: Long-Term Low-Calorie Low-Protein Vegan Dietand Endurance Exercise are Associated with Low Cardiometabolic Risk, Rejuvenation Research, 2007, 10, 2
19. Nicoll R, Henein MY: Caloric Restriction and Its Effect on Blood Pressure, Heart Rate Variability and Arterial Stiffness and Dilatation: A Review of the Evidence, Int J Mol Sci. 2018 Mar; 19(3): 751.
20. McDougall J, Thomas LE, McDougall C, Moloney G, Saul B, Finnell JS, Richardson K, Petersen KM. Effects of 7 days on an ad libitum low-fat vegan diet: the McDougall Program cohort.Nutr J. 2014 Oct 14;13:99. doi: 10.1186/1475-2891-13-99.
32 PRACA POGLĄDOWA
21. Geleijnse JM: Relation of raw and cooked vegetable consumption to blood pressure: the INTERMAP study.J Hum Hypertens.
2014 Jun;28(6):343-4
22. Baszczuk A, Kopczyński Z, Thielemann A.: Dysfunkcja śródbłonka naczyniowegou chorych na pierwotne nadciśnienie tętnicze z hiperhomocysteinemią. Postepy Hig Med Dosw, 2014; 68: 91-100
23. Webb AJ, Patel N, Loukogeorgakis S, Okorie M, Aboud Z, Misra S, Rashid R, Miall P, Deanfield J, Benjamin N, MacAllister R, Hobbs AJ, Ahluwalia A.Acute blood pressure lowering, vasoprotective, and antiplatelet properties of dietary nitrate via bioconversion to nitrite.Hypertension. 2008 Mar;51(3):784-90
24. EFSA: Nitrate in vegetables, Scientific Opinion of the Panel on Contaminants in the Food, The EFSA Journal (2008) 689, 1-79 25. Bhupathiraju SN, Wedick NM, Pan A, Manson JE, Rexrode KM, Willett WC, Rimm EB, Hu FB.: Quantity and variety in fruit and vegetable intake and risk of coronary heart disease.Am J Clin Nutr. 2013 Dec;98(6):1514-23
26. Tamakoshi A, Tamakoshi K, Lin Y, Yagyu K, Kikuchi S; Healthy lifestyle and preventable death: findings from the Japan Collaborative Cohort (JACC) Study.Prev Med. 2009 May;48(5):486-92
27. Ophir O, Peer G, Gilad J, Blum M, Aviram A. Low blood pressure in vegetarians: the possible role of potassium. Am J Clin Nutr.
1983;37:755-762
28. Armstrong B, Clarke H, Martin C, Ward W, Norman N, Masarei J. Urinary sodium and blood pressure in vegetarians. Am J Clin Nutr. 1979;32:2472-2476
29. Langford HG. Dietary potassium and hypertension: epidemiologic data. Ann Intern Med. 1983;98(5 part 2):770-772 30. Block G. Ascorbic acid, blood pressure, and the American diet. Ann NY Acad Sci. 2002;959:180
31. Chen J, He J, Hamm L, Batuman V, Whelton PK. Serum antioxidant vitamins and blood pressure in the United States population.
Hypertension. 2002;40:810
32. Hajjar IM, George V, Sasse EA, Kochar MS. A randomized, double–blind, controlled trial of vitamin C in the management of hypertension and lipids. Am J Ther. 2002;9:289
33. Jayalath VH1, de Souza RJ, Sievenpiper JL, Ha V, Chiavaroli L, Mirrahimi A, Di Buono M, Bernstein AM, Leiter LA, Kris-Etherton PM, Vuksan V, Beyene J, Kendall CW, Jenkins DJ.: Effect of dietary pulses on blood pressure: a systematic review and meta-analysis of controlled feeding trials. Am J Hypertens. 2014 Jan;27(1):56-64.
34. Forman JP, Rimm EB, Stampfer MJ, Curhan GC. Folate intake and the risk of incident hypertension among U.S. women. JAMA.
2005;293:320–329.
35. Whelton PK, et al. Primary prevention of hypertension: clinical and public health advisory from the National High Blood Pressure Education Program. JAMA. 2002;288:1882
36. Streppel MT, Arends LR, van 't Veer P, Grobbee DE, Geleijnse JM. Dietary fiber and blood pressure: a meta-analysis of randomized placebo-controlled trials. Arch Intern Med. 2005;165(2)
37. Rodriguez-Leyva D, Weighell W, Edel AL, LaVallee R, Dibrov E, Pinneker R, Maddaford TG, Ramjiawan B, Aliani M, Guzman R, Pierce GN. Potent antihypertensive action of dietary flaxseed in hypertensive patients.Hypertension. 2013 Dec;62(6):1081-9.
38. Filipovic MG, Aeschbacher S, Reiner MF, Stivala S, Gobbato S, Bonetti N, Risch M,Risch L, Camici GG, Luescher TF, von Schacky C, Conen D,Beer JH: Whole blood omega-3 fatty acid concentrations are inversely associated with blood pressure in young, healthy adults.J Hypertens. 2018 Jul;36(7):1548-1554.
39. American Dietetic Association.: Position of the American Dietetic Association: Vegetarian Diets. J Am Diet Assoc.
2009;109:1266-1282.
