Widok Naturalne i kulturowe uwarunkowania projektowanego ogrodu botanicznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie

Wies³awa Gadomska Krystyna Kuszewska

Mariusz Antolak

Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski Warmia and Mazury University

w Olsztynie in Olsztyn

NATURALNE I KULTUROWE UWARUNKOWANIA PROJEKTOWANEGO OGRODU BOTANICZNEGO UNIWERSYTETU WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO

W OLSZTYNIE

Natural and Cultural Conditioning of the Planned Botanical Garden of the University of Warmia

and Mazury in Olsztyn

S ³ o w a k l u c z o w e: ogród botaniczny, Olsz- tyn, Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski.

S t r e s z c z e n i e

Idea powstania ogrodu botanicznego w Olsztynie siêga lat 60. XX wieku. W 2014 r.

powsta³a koncepcja urbanistyczno-architekto- niczna projektowanego ogrodu botanicznego na terenie wykorzystywanym w przesz³oœci jako poligon wojskowy, po³o¿onym w odleg³oœci 2,5 km od œcis³ego centrum miasta. Zrealizowany ogród sta³by siê w skali Olsztyna najwiêkszym obszarem zieleni urz¹dzonej, znacznie przekra- czaj¹cym powierzchniê olsztyñskiego Parku Centralnego oraz parków dzielnicowych i osie- dlowych. W koncepcji zaplanowane zosta³y m.in. nastêpuj¹ce strefy: kolekcje botaniczne, ogrody historyczne, ogród przyrodoleczniczy przylegaj¹cy do rehabilitacyjnego centrum, ogrody sensoryczne, kolekcje roœlin leczniczych i u¿ytkowych. Wokó³ wewnêtrznego zbiornika wodnego oraz wzd³u¿ linii brzegowej Jeziora

K e y w o r d s: botanical garden, Olsztyn, Uni- versity of Warmia and Mazury.

A b s t r a c t

The idea of placing a botanical garden in Olsztyn originated in the 1960s. In 2014, there was a plan to locate the garden in the area lo- cated 2.5 km from the city centre, on the for- mer military training grounds. Such a garden would be the biggest “green” complex in Olsz- tyn, with its total area surpassing Olsztyn’s Central Park and other district parks. According to the plan, following zones will be placed: bo- tanical collections, historical gardens, natural healing garden which would be adjacent to a rehabilitation centre, sensory gardens, collec- tions of medicinal and utility plants. Around the inner reservoir and along the coastline of Kor- towskie Lake, there will be jetties and collec- tions of hydrophytes. In the planned cubatural objects, a neutral architecture was suggested

– transparent in the context of scenery and

Wprowadzenie

Ostatnie badania dowodz¹, ¿e populacja ludzi osi¹gnê³a liczebnoœæ okreœlo- n¹ na maksymaln¹ pojemnoœæ Ziemi oko³o 1978 r. W 1999 r. by³o nas ju¿ 6 mi- liardów i tym samym Homo sapiens przekroczy³ biomasê jakiegokolwiek gatun- ku du¿ych zwierz¹t l¹dowych, który kiedykolwiek zamieszkiwa³ Ziemiê.

„Pojemnoœæ” biosfery jest ograniczona i zdolnoœæ do utrzymywania przy ¿yciu naszego gatunku dobiega kresu. W przeciwieñstwie do innych planet Uk³adu S³o- necznego Ziemia nie znajduje siê w stanie fizycznej równowagi. Specyficzne warunki, w których mo¿e rozwijaæ siê ¿ycie, powstaj¹ dziêki nies³ychanie z³o-

¿onej warstwie organizmów ¿ywych, a ich wspó³istnienie okreœlaj¹ wra¿liwe na zak³ócenia cykle obiegu energii i materii organicznej¹. Ka¿dy gatunek ma swoje miejsce w œwiecie, jego genom jest czêœci¹ ekosystemu, zaœ historia liczy czêsto kilka milionów lat, z czego wynika, i¿ jest zbyt z³o¿ony i staro¿ytny, by beztro- sko byæ œwiadkiem jego wymarcia. ¯eby czuæ siê zarz¹dc¹ tego œwiata, trzeba go poznaæ.

Szkody, jakie ludzkoœæ wyrz¹dza sama sobie, s¹ wynikiem niewiedzy i lek- komyœlnoœci. Krótkowzroczne dzia³ania wynikaj¹ z przeœwiadczenia, ¿e cz³owiek podporz¹dkowa³ sobie œrodowisko. Tymczasem wci¹¿ jeszcze jesteœmy zale¿ni od stanu zasobów œrodowiska: powietrza, którym oddychamy, wody, któr¹ pije- my i produkcji ¿ywnoœci. Nasza pomyœlna przysz³oœæ zale¿y od tego, czy nast¹- pi radykalna zmiana w postrzeganiu relacji cz³owiek–œrodowisko². Jednostkami od lat dzia³aj¹cymi na rzecz zachowania ró¿norodnoœci biologicznej i jednocze-

œnie prowadz¹cymi nieustann¹ edukacjê s¹ ogrody botaniczne. Zgodnie z defini- cj¹ Botanic Gardens Conservation International, za ogród botaniczny uznaje siê instytucjê posiadaj¹c¹ udokumentowan¹ kolekcjê ¿ywych roœlin do celów badañ naukowych, ochrony gatunków, ich ekspozycji i edukacji. Roœliny powinny byæ oznaczone taksonomicznie, a ich pochodzenie znane. Powinna byæ prowadzona dokumentacja wzrostu i rozwoju roœlin, która udostêpniana jest innym tego typu

Kortowskiego powsta³yby pomosty i kolekcje hydrofitów. W zaprojektowanych obiektach ku- baturowych zaproponowano rozwi¹zania neu- tralnej, transparentnej w stosunku do otaczaj¹- cego kontekstu krajobrazowego architektury, wpisuj¹cej siê w przestrzeñ ogrodu odpowied- ni¹ skal¹, proporcjami oraz rozwi¹zaniami ma- teria³owymi.

blending in the garden space with an appropria- te scale, proportions and materials.

1 E. O. Wilson, Przysz³oœæ ¿ycia, Zysk i S-ka, Poznañ 2003.

2 A. S. Pullin, Biologiczne podstawy ochrony przyrody, Wyd. Naukowe PAN, Warszawa 2004.

jednostkom. W polskim prawodawstwie definicja ogrodu botanicznego zawarta jest w ustawie o ochronie przyrody³. W myœl art. 5 pkt 10 jest to urz¹dzony i zagospodarowany teren wraz z infrastruktur¹ techniczn¹ i budynkami funkcjo- nalnie z nim zwi¹zanymi, bêd¹cy miejscem ochrony ex situ, uprawy roœlin ró¿- nych stref klimatycznych i siedlisk, uprawy roœlin okreœlonego gatunku oraz pro- wadzenia badañ naukowych i edukacji.

W 2002 r. w Polsce znajdowa³o siê 31 instytucji, które zaliczono do ogro- dów botanicznych⁴, w 2015 r. jest ich 33, a wœród nich figuruje Leœne Arbore- tum Warmii i Mazur przy Nadleœnictwie Kudypy w okolicach Olsztyna, które prowadzi kolekcje dendroflory. Od lat 60. ubieg³ego wieku trwaj¹ w Olsztynie dyskusje nad utworzeniem ogrodu botanicznego z prawdziwego zdarzenia i w 2014 r. powsta³a koncepcja projektowa urz¹dzenia takiego obiektu. Artyku³ przedstawia z³o¿one uwarunkowania naturalne i kulturowe zwi¹zane z problema- tyk¹ powstania ogrodu botanicznego w Olsztynie.

Idea i geneza powstania ogrodu botanicznego w Olsztynie

W ca³ym regionie pó³nocno-wschodniej Polski nie ma ogrodu botanicznego w pe³nym wymiarze programowym. Wspomniane Leœne Arboretum Warmii i Mazur znajduje siê oko³o 6,5 km od centrum Olsztyna przy drodze wyjazdo- wej z miasta w kierunku zachodnim, prowadz¹cej do Ostródy. Jest chêtnie od- wiedzane przez mieszkañców i bywa celem wielu szkolnych wycieczek.

Organizowanie Leœnego Arboretum Warmii i Mazur rozpoczêto w 1997 r.

przy pomocy Arboretum w Rogowie oraz Katedry Botaniki i Ochrony Przyrody Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie. Ogród zajmuje powierzchniê 15,69 ha.

Ze wzglêdu na brak w tej czêœci kraju tego typu obiektów oraz niezbyt zró¿ni- cowan¹ gatunkowo dendroflorê miasta Olsztyna⁵ bogate w gatunki arboretum umo¿liwia poznanie i obserwacje niespotykanych powszechnie drzew, krzewów i roœlin zielnych. W 2004 r. arboretum zosta³o zg³oszone do miêdzynarodowej instytucji Botanical Gardens Conservation International (BGCI), a w 2005 r. uzy- ska³o zezwolenie na dzia³alnoœæ z Ministerstwa Œrodowiska. W grudniu tego roku Polskie Towarzystwo Leœne objê³o arboretum patronatem naukowym.

W kwietniu 2012 r. otwarto nowy, piêtrowy pawilon edukacyjny o powierzchni

3 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r., nr 151, poz.

1220 z póŸn. zm.).

4 A. £ukasiewicz, J. Puchalski, Ogrody botaniczne w Polsce, ARW Arkadiusz Grzegorczyk i Fundacja „Homeo et Planta”, Warszawa 2002.

5 P. Stypiñski, Dendroflora Olsztyna i jej œrodowisko ekologiczne, „Rocznik Dendrologicz- ny” 1995, t. 43, s. 79–92.

u¿ytkowej 264 m² z salk¹ wyk³adow¹, muzeum i pomieszczeniami pomocniczy- mi, a przed budynkiem powsta³ du¿y parking oraz plac do æwiczeñ⁶.

Mo¿na powiedzieæ, ¿e ze wzglêdu na niesprzyjaj¹ce warunki klimatyczne pa- nuj¹ce w okolicach Olsztyna, tj. krótszy okres wegetacyjny, ni¿sze temperatury i mroŸne zimy, w³aœnie ogród botaniczny umo¿liwia³by poznawanie bogactwa œwia- ta roœlin z innych stref klimatycznych. W pozosta³ych regionach kraju ³atwiej bo- wiem hodowaæ i eksponowaæ obce gatunki roœlin ze wzglêdu na sprzyjaj¹ce wa- runki termiczne. Trudnoœci w utrzymaniu obcych gatunków w surowszym klimacie wynagradza³aby satysfakcja, ¿e zwiedzaj¹cy maj¹ szansê poznaæ ciekawe roœliny w pobliskim ogrodzie botanicznym. Mieszkañcy pó³nocno-wschodniego regionu Polski s¹ poszkodowani podwójnie. Po pierwsze – surowy klimat ogranicza wystê- powanie wielu gatunków obecnych ju¿ w centralnej i po³udniowej Polsce, po drugie

– nawet w ogrodzie botanicznym nie mog¹ ich zobaczyæ, bo takiego ogrodu nie ma.

Idea powstania ogrodu botanicznego w Olsztynie siêga lat 60. XX w. i zwi¹- zana by³a z ówczesnymi propozycjami Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Przy- rody. Jednak ze wzglêdu na brak w owym czasie odpowiedniego klimatu dla tej inicjatywy, ponowiono starania w roku 1975. Rada Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce przy Komitecie Botanicznym PAN zwróci³a siê do w³adz województwa, wskazuj¹c na potrzebê za³o¿enia w Olsztynie ogrodu botaniczne- go. Jako propozycjê lokalizacji wskazano teren nad jeziorem Podkówka, siêga- j¹cy rzeki £yny i Lasu Miejskiego o powierzchni ok. 60 ha⁷. Ju¿ wówczas wska- zywano na powi¹zanie przysz³ego ogrodu botanicznego z uczelni¹ – ówczesn¹ Akademi¹ Rolniczo-Techniczn¹ w Olsztynie. W kolejnych latach kilkukrotnie podejmowano ten temat, rozpatrywano tak¿e inne lokalizacje. W 2003 r. powo-

³ano zespó³⁸, którego zadaniem by³o wypracowanie koncepcji ogrodu botanicz- nego, jego formy organizacyjno-prawnej oraz poszukiwanie Ÿróde³ finansowania.

Powsta³ wówczas pierwszy zarys koncepcji programowej ogrodu.

W 2009 r. temat ponownie powróci³ i powo³ano Komisjê ds. Organizacji Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie⁹. Z jej

6 J. Tumi³owicz, Cz. Ho³dyñski, K. Kuszewska, W. Szumarski, Dwadzieœcia lat Leœnego Arboretum w Kudypach ko³o Olsztyna, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego”

2012, t. 60, s. 69–75.

7 Na podstawie materia³ów archiwalnych udostêpnionych przez Katedrê Botaniki i Ochro- ny Przyrody UWM.

8 Decyzja nr 4/2003 Rektora Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie z dnia 15 stycznia 2003 r. w sprawie powo³ania zespo³u do spraw ogrodu botanicznego w sk³adzie: prof.

dr hab. Cz. Ho³dyñski (przewodnicz¹cy), prof. dr hab. T. Korniak, dr hab. K. M³ynarczyk, prof.

UWM, prof. dr hab. J. WaŸbiñska, dr M. Œroda, dr K. Kuszewska, mgr in¿. arch. W. Gadomska.

9 Decyzja nr 53/2009 Rektora Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie z dnia 2 grudnia 2009 r. w sprawie powo³ania Komisji ds. Organizacji Ogrodu Botanicznego Uniwer- sytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie w sk³adzie: dr hab. W. Kordan, prof UWM (prze- wodnicz¹cy), prof. dr hab. Cz. Ho³dyñski, prof. dr hab. K. M³ynarczyk, dr in¿. arch. W. Ga- domska, dr in¿. K. Kuszewska.

inicjatywy 22 listopada 2010 r. odby³ siê panel dyskusyjny z udzia³em wybitnych znawców tematu z polskich ogrodów botanicznych nt. próby stworzenia progra- mu funkcjonalno-u¿ytkowego przysz³ego ogrodu botanicznego w Olsztynie. Dal- sze prace kontynuowa³ Zespó³ ds. Kszta³towania Przestrzeni Przyrodniczo-Kra- jobrazowej¹⁰, w sk³ad którego weszli pracownicy katedr: Botaniki i Ochrony Przyrody (Wydzia³ Biologii i Biotechnologii) oraz Architektury Krajobrazu (Wy- dzia³ Kszta³towania Œrodowiska i Rolnictwa). Dziêki licznym spotkaniom zespo-

³u powsta³a koncepcja programowo-u¿ytkowa przysz³ego ogrodu. Zebrane ma- teria³y i wypracowany program sta³ siê materia³em wyjœciowym do stworzenia projektu koncepcyjnego¹¹.

Lokalizacja i funkcjonowanie w obszarze miasta projektowanego ogrodu botanicznego

Teren przysz³ego ogrodu botanicznego po³o¿ony jest w po³udniowo-zachod- niej czêœci Olsztyna, w odleg³oœci 2,5 km od œcis³ego centrum miasta i stanowi w³asnoœæ Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego. Zajmuje atrakcyjny obszar po- miêdzy centrum Olsztyna a obszernym kampusem akademickim i wyró¿nia siê dostêpem do Jeziora Kortowskiego. Czytelnie zarysowane granice badanego ob- szaru stanowi¹: od strony wschodniej pas drogowy al. Warszawskiej, od strony zachodniej linia brzegowa Jeziora Kortowskiego, od strony pó³nocnej obszar badañ s¹siaduje z zabudowanymi terenami administracji wojskowej, natomiast od po³udnia bezpoœrednio ³¹czy siê z terenami historycznego Kortowa¹², stano- wi¹cego czêœæ dzisiejszego oœrodka uniwersyteckiego. Wspó³rzêdne geograficz- ne skrajnych punktów terenu: po³udniowy – N:53^o45’30’’; E:20^o27’10’’, zachod- ni – N:53^o45’39’’; E:20^o26’50’’, pó³nocny – N:53^o45’47’’; E:20^o27’1’’, wschodni – N:53^o45’43’’; E:20^o27’47’’. Linia brzegowa z wystaw¹ po³udniow¹ liczy oko³o 400 m i obramowuje p³aski teren ogrodu doœwiadczalnego UWM.

Dalsze 350 m linii brzegowej o zachodniej wystawie posiada zró¿nicowany wy-

10 Decyzja nr 42/3013 Rektora Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie z dnia 29 sierpnia 2013 r. w sprawie powo³ania zespo³ów do realizacji w Uniwersytecie Warmiñsko- Mazurskim w Olsztynie Programu Green University. Na mocy tej decyzji powo³ano m.in. Ze- spó³ ds. Kszta³towania Przestrzeni Przyrodniczo-Krajobrazowej w sk³adzie: prof. dr hab. Cze- s³aw Ho³dyñski, prof. dr hab. Krzysztof M³ynarczyk, dr in¿. arch. Wies³awa Gadomska, dr in¿.

Krystyna Kuszewska, dr in¿. Mariusz Antolak, dr in¿. Mieczys³awa Aldona Fenyk.

11 Projekt koncepcyjny urbanistyczno-architektonicznym zagospodarowania terenu – Ogród Botaniczny Olsztyn-Kortowo powsta³ w Biurze Architektonicznym GADOMSCY. Zosta³ dofi- nansowany ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie. Projekt z³o¿ono w lipcu 2014 r.

12 Ta czêœæ Kortowa (Kortowo I – dawny zespó³ szpitala psychiatrycznego) jest wpisana do re- jestru zabytków pod nr 3626 z dnia 23 kwietnia 1985 r. jako zespó³ architektoniczno-urbanistyczny.

sokoœciowo brzeg – od p³askiego do kilkumetrowych skarp, przez dziesiêciole- cia wykorzystywany jako poligon wojskowy. Wyró¿niæ tu mo¿na trzy rejony.

Najbardziej dostêpnym i naturalnie predestynowanym jako strefa wejœciowa jest dwuhektarowy bezdrzewny obszar przylegaj¹cy do dwupasmowej trasy wyjaz- dowej z Olsztyna do Warszawy, na którym ulokowane by³o boisko do æwiczeñ.

W czêœci œrodkowej znajduje siê staw o powierzchni ok. 1,5 ha (w zale¿noœci od intensywnoœci opadów w sezonie powierzchnia ta zmniejsza siê lub zwiêk- sza). Po³udniowo-zachodnia czêœæ trzecia obejmuje przylegaj¹cy do jeziora oko³o piêciohektarowy wyp³aszczony obszar bêd¹cy od kilkudziesiêciu lat w uprawie oraz oko³o 15 ha zró¿nicowanego wysokoœciowo terenu by³ego poligonu wojsko- wego. Brzeg jeziora znajduje siê na wysokoœci 103 m n.p.m., a najwy¿szy punkt na wzniesieniu w trzeciej czêœci na wysokoœci 116 m n.p.m.

Podstawow¹ funkcj¹ planowanego ogrodu botanicznego bêdzie funkcja dy- daktyczno-naukowa – bezpoœrednie s¹siedztwo oœrodka uniwersyteckiego oraz istniej¹ce obecnie i planowane w przysz³oœci powi¹zania funkcjonalne terenu uczelni z obszarem przysz³ego ogrodu czytelnie definiuj¹ jego akademicki cha- rakter. Jednoczeœnie badany obszar mo¿na rozpatrywaæ w szerszym kontekœcie urbanistycznym – teren planowanego ogrodu mo¿e w przysz³oœci stanowiæ licz¹- ce siê uzupe³nienie funkcji miejskich w zakresie urz¹dzonych terenów zielonych i rekreacyjnych¹³. Zrealizowany ogród sta³by siê w skali Olsztyna najwiêkszym obszarem zieleni urz¹dzonej, znacznie przekraczaj¹cym powierzchniê olsztyñ- skiego Parku Centralnego (13 ha) oraz parków dzielnicowych i osiedlowych¹⁴. Tak rozpatrywanej funkcji sprzyja m.in. dogodna lokalizacja w granicach admi- nistracyjnych miasta, œwietnie skomunikowana z jego centrum i g³ównymi dziel- nicami mieszkaniowymi, zapewniaj¹ca ³atwy dostêp œrodkami komunikacji pu- blicznej lub rozbudowan¹ sieci¹ tras rowerowych. Ponadto rozpatrywany obszar przylega bezpoœrednio do atrakcyjnych terenów spacerowych biegn¹cych wzd³u¿

po³udniowego brzegu Jeziora Kortowskiego, ³¹cz¹c siê z du¿ym kompleksem le-

œnym okalaj¹cym Olsztyn od strony po³udniowo-zachodniej¹⁵. Projektowany

13 A. Zachariasz, Zieleñ jako wspó³czesny czynnik miastotwórczy ze szczególnym uwzglêd- nieniem roli parków publicznych, Kraków 2006.

14 Tereny zieleni Olsztyna na podstawie danych GUS za 2013 r. stanowi¹: parki – 72,4 ha, zieleñce – 23,3 ha, zieleñ uliczna – 119,8 ha, tereny zieleni osiedlowej – 209,5 ha, cmentarze

– 80,9 ha, lasy gminne – 1313 ha, ogródki dzia³kowe – 230 ha. W granicach miasta le¿¹ znacz- ne obszary zieleni nieurz¹dzonej, które usytuowane s¹ w dolinie rzeki £yny i w s¹siedztwie licznych jezior.

15 Od terenu projektowanego ogrodu botanicznego mo¿na przejœæ lasami nale¿¹cymi do Nadleœnictwa Kudypy tras¹ o d³ugoœci ok. 6 km do Leœnego Arboretum. W przysz³oœci mog³a- by to byæ popularna trasa spacerowa, prowadz¹ca dalej do ponadtysi¹chektarowego Lasu Miej- skiego i ciekawych terenów wzd³u¿ linii brzegowej jeziora Ukiel. Wraz z odradzaj¹c¹ siê dla mieszkañców, po dziesiêcioleciach zaniedbania, dolin¹ rzeki £yny powsta³aby du¿a pêtla umo¿- liwiaj¹ca spacery, biegi, æwiczenia w terenie.

ogród, poza wzmocnieniem pozycji naukowej UWM, wspó³tworzy³by istotny element struktury funkcjonalnej miasta w zakresie terenów rekreacyjno-wypo- czynkowych z realn¹ perspektyw¹ uzyskania statusu funkcji uzdrowiskowej¹⁶.

Uwarunkowania naturalne

Wyp³aszczone rejony dawnego poligonu na ogó³ pozbawione by³y drzewo- stanu, ale obecnie w wyniku kilkuletniego opuszczenia zasiedlaj¹ je podrosty dendroflory. S¹ to g³ównie pospolicie u nas wystêpuj¹ce liœciaste gatunki drzew i krzewów. Brzeg wewnêtrznego zbiornika zaroœniêty jest wierzbowymi zaroœla- mi. Najstarszy drzewostan porasta przylegaj¹c¹ do jeziora strom¹ skarpê zachod- ni¹. W wyniku przeprowadzonych prac inwentaryzacyjnych wyró¿niono niewiel- k¹ iloœæ kêp i pasów zadrzewieñ, które warto zachowaæ. Wytypowano tak¿e okaza³e pojedyncze drzewa: jesiony, wi¹zy, dêby i lipy jako wartoœciowy element zastanej roœlinnoœci. Pozosta³a powierzchnia bêdzie przeznaczona na kolekcje botaniczne, ogrody historyczne, ogrody zwi¹zane z centrum przyrodoleczniczym oraz inne funkcje wynikaj¹ce z koncepcji urbanistyczno-przestrzennej. Wœród roœlinnoœci zielnej nie wystêpuj¹ cenne gatunki.

Teren przysz³ego ogrodu botanicznego znajduje siê w Krainie II – Mazursko- -Podlaskiej, na pograniczu Pojezierza Mazurskiego i Równiny Mazurskiej. We- d³ug podzia³u Polski na strefy klimatyczne¹⁷ teren projektowanego ogrodu bota- nicznego znajduje siê w trzeciej, najch³odniejszej strefie Polski ni¿owej, a we- d³ug USDA Frost Hardiness Zones w podstrefie 6a, w której œrednie, wieloletnie temperatury minimalne mieszcz¹ siê w przedziale od -20,6 do -23,3^oC¹⁸. Klimat panuj¹cy w tej czêœci dzielnicy Pojezierza Mazurskiego mo¿na zaliczyæ do typu przejœciowego. Jest ch³odniejszy od klimatu pojezierzy po³udniowoba³tyckich na zachodzie, Niziny Staropruskiej na pó³nocy i nizin mazowieckich na po³udniu.

W kierunku pó³nocno-wschodnim wzrasta liczba dni z przymrozkami, mrozem i pokryw¹ œnie¿n¹, maleje œrednia roczna temperatura i œrednie temperatury mie- siêcy zimowych. Notuje siê tak¿e w tym regionie najni¿sze w Polsce wartoœci energii promieniowania s³onecznego, jaka dochodzi do powierzchni ziemi¹⁹.

16 Dnia 17 lutego 2015 r. rektor UWM prof. dr hab. Ryszard Górecki zaprosi³ na spotkanie prezydenta Olsztyna dr Piotra Grzymowicza wraz z wiceprezydentami. Poruszono m.in. temat wspó³pracy przy zak³adaniu ogrodu botanicznego, który by³by przewidziany jako placówka o charakterze miejskim, a nawet regionalnym.

17 T. Bojarczuk i in., Zrejonizowany dobór drzew i krzewów do uprawy w Polsce, Arbor.

Kórnickie, Warszawa – Poznañ 1980, s. 329–375.

18 W. Heinze, D. Schreiber, Eine neue Kartierung der Winterhärte Zonen für Gehölze in Europa, „Mitt. Dtsch. Dendrol. Ges.“ 1984, nr 75, s. 11–56.

19 E. Hohendorf, Klimat Pojezierza Mazurskiego a potrzeby rolnictwa, „Zeszyty Naukowe WSR w Olsztynie” 1956, t. 1.

Wed³ug wieloletnich danych œrednia roczna temperatura powietrza wynosi 7,0^oC, stycznia -2,6^oC, lipca 17,2^oC. W czasie surowych zim temperatury spadaj¹ po- ni¿ej 30^oC, a póŸne przymrozki zdarzaj¹ siê nawet w pierwszej dekadzie czerw- ca. Okres wegetacyjny trwa 198 dni. Pokrywa œnie¿na zalega œrednio 90–110 dni, w lesie 14 dni d³u¿ej. Opady atmosferyczne wynosz¹ œrednio 597 mm rocznie²⁰.

Uwarunkowania kulturowe i prace projektowe

Obszar planowanego ogrodu botanicznego objêty jest zapisami Miejscowe- go planu zagospodarowania przestrzennego czêœci terenu dawnych Koszar przy al. Warszawskiej w Olsztynie²¹. Powierzchnia objêta planem wynosi ok. 45 ha, z czego 24 ha przeznaczono na „postulowany ogród botaniczny pe³ni¹cy funkcje naukowe, popularyzacyjne i rekreacyjne”. Pozosta³a powierzchnia, w zakresie pod- stawowego przeznaczenia terenu, obejmuje: tereny o funkcji us³ug szkolnictwa wy¿szego i nauki, us³ug sportu i rekreacji, zieleñ izolacyjn¹, drogi publiczne i we- wnêtrzne oraz parkingi. Plan w podstawowych zakresach tematycznych okreœla m.in. „zasady ochrony i kszta³towania ³adu przestrzennego, zasady ochrony œro- dowiska przyrodniczego i krajobrazu kulturowego, zasady ochrony dziedzictwa kulturowego, zabytków i dóbr kultury wspó³czesnej, zasady kszta³towania zabu- dowy, zagospodarowania terenu i kszta³towania przestrzeni publicznej”²².

Rozwi¹zania kompozycyjne zaproponowane w Projekcie koncepcyjnym urba- nistyczno-architektonicznym zagospodarowania terenu – Ogród Botaniczny Olsz- tyn-Kortowo zak³adaj¹ powi¹zanie istniej¹cych rozproszonych stref obszarowych w spójn¹ sekwencjê sprzê¿onych wnêtrz krajobrazowych²³. Synteza wnêtrz kra- jobrazowych, istotnie zró¿nicowanych w zakresie charakteru, skali i genezy po- chodzenia, umo¿liwia wyró¿nienie przestrzeni ekspozycyjnej o interesuj¹cej ory- ginalnoœci i to¿samoœci (ryc. 1.). Projektowany scenariusz zwiedzania parku pozwala na przemienn¹ percepcjê sekwencji wnêtrz o charakterze kulturowym:

dawne boisko, strzelnice wojskowe, ogrody doœwiadczalne i naturalnym: tereny bagienne, rozleg³a niecka zbiornika wodnego (ryc. 2.), brzegi Jeziora Kortow- skiego. Przyjête rozwi¹zania projektowe umo¿liwiaj¹ powstanie atrakcyjnej, zmiennej narracji w kilku trasach zwiedzania ogrodu. Nie³atwy teren zdetermi-

20 Z. Szwejkowski i in., Klimat Pojezierza Mazurskiego cz. I: Temperatury i opady atmos- feryczne w okresie 45-lecia 1951–1991, „Fragm. Agronomica” 2002, nr 2 (74), s. 285-296.

21 Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Olsztyn–Kortowo, Koszary–Aleja Warszawska, autor planu: mgr in¿. arch. Ewa Piekarska – Uchwa³a nr VII/60/11 Rady Miasta Olsztyna z dnia 11 marca 2011 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego czêœci terenu dawnych koszar przy al. Warszawskiej w Olsztynie.

22 Ibidem, rozdzia³ II, § 4, 5, 6.

23 K. Wejchert, Elementy kompozycji urbanistycznej, Arkady, Warszawa 1974.

nowa³ ró¿nicowany charakter i skalê g³ównych wnêtrz krajobrazowych oraz po- wstanie licznych wnêtrz podrzêdnych, co stwarza przestrzenne ramy lokalizowa- nia stref tematycznych.

W obrêbie ogrodu planowanych jest kilka ró¿nych stref. Strefa wejœciowa o charakterze publicznym, ogólnodostêpnym i reprezentacyjnym wyposa¿ona zo- stanie w atrakcyjne elementy ma³ej architektury. Budynek wejœciowy otoczony zostanie ogrodem nowoczesnym i galeri¹ na otwartej przestrzeni. Strefa ogrodów historycznych przeznaczona bêdzie do prezentacji rozwoju sztuki ogrodowej.

W wydzielonych kwaterach zaprezentowane zostan¹: ogród œredniowieczny z wi- rydarzem, ogród renesansowy o uk³adzie kwaterowym, geometryczny ogród ba- rokowy w stylu francuskim, swobodny ogród krajobrazowy w stylu angielskim.

Ogród przyrodoleczniczy zapewni miejsce dla pasywnej i aktywnej rehabili- tacji kuracjuszy²⁴. Powstanie obszar przeznaczony na cele rehabilitacji tereno- wej, pe³ni¹cy równie¿ funkcje prozdrowotne. Specjalnie zaprojektowane strefy zapewni¹ mo¿liwoœæ fizycznej aktywnoœci oraz wypoczynku, a strefa ruchowo- rehabilitacyjna æwiczenia z wózkiem inwalidzkim. W ogrodzie dla niewidomych znajd¹ siê oznakowania w jêzyku Braille’a. Ogród sylwoterapii umo¿liwi bez- poœredni dostêp do drzew z siedziskami i opisami ich wp³ywu na organizm cz³o- wieka. Ogród barw, obsadzony odpowiednio dobranymi kompozycjami roœlinny- mi, wyposa¿ony zostanie w atrakcyjne elementy ma³ej architektury. Kolejn¹ strefê bêd¹ stanowi³y ogrody sensoryczne: dotykowy, zapachowy, dŸwiêkowy,

„bose stopy”, ogród aktywnego wypoczynku, hortiterapii. Kolejna strefa to dydak- tyczny ogród dla dzieci z roœlinami u¿ytkowymi, ogród zio³owy z roœlinami przy- prawowymi i leczniczymi oraz ogród rustykalny skomponowany z charakterystycz- nych wiejskich gatunków roœlin. Botaniczne kolekcje obejm¹ m.in. roœlinnoœæ wodn¹ i nadwodn¹, krzewy ozdobne, dendroflorê iglast¹ i liœciast¹. Strefa przy- brze¿na Jeziora Kortowskiego z kolekcjami hydrofitów wyposa¿ona zostanie w pomosty. Kolekcje roœlin uprawnych i ozdobnych uzupe³ni¹ podstawowe kolek- cje botaniczne. Wypoczynek w pobli¿u linii brzegowej jeziora umo¿liwi ³¹ka kwietna. Zaplanowano równie¿ niewielki amfiteatr z zadaszeniem na potrzeby dydaktyczne i artystyczne.

24 Dzia³alnoœæ planowanego Centrum Medycznego i Przyrodoleczniczego wp³ynie na wzrost atrakcyjnoœci regionu jako miejsca zamieszkania i inwestowania poprzez stworzenie no- wego dobra publicznego. Region Warmii i Mazur ze wzglêdu na potencja³, jakim jest czyste i wzglêdnie nieprzetworzone œrodowisko naturalne, tudzie¿ ró¿norodnoœæ dziedzictwa kulturo- wego i kulturalnego, posiada ogromny potencja³ rezydencjonalny w obszarze turystyki, w tym turystyki zdrowotnej i rehabilitacyjnej. Inwestycja w sektor us³ug medycznych i rehabilitacyj- nych bezpoœrednio przyczyni siê do wzrostu zainteresowania regionem w tzw. okresie posezo- nowym, umo¿liwiaj¹c tworzenie sta³ych miejsc pracy w sektorze turystycznym i wzrost zatrud- nienia w sektorze medycznym. Stworzenie Centrum Medycznego i Przyrodoleczniczego przyczyni siê tak¿e do wzmocnienia potencja³u turystyki specjalistycznej, ukierunkowanej na ca³oroczne us³ugi prozdrowotne.

Ryc. 1. Projekt koncepcyjny zagospodarowania terenu ogrodu botanicznego w Olsztynie

Za³¹cznik graficzny do planu zagospodarowania przestrzennego w obszarze

„postulowanego ogrodu botanicznego” przewiduje trzy rejony lokalizacji obiektów kubaturowych zwi¹zanych z funkcjonowaniem planowanego ogrodu. W kulmina- cyjnym punkcie wysokoœciowym zachodniej czêœci terenu zaprojektowano herba- ciarniê z palmiarni¹, obiekt bêdzie równie¿ pe³ni³ funkcjê wystawiennicz¹ (ryc. 3.).

Szklarnie, magazyny i pomieszczenia techniczne zlokalizowane bêd¹ na terenie obecnego uniwersyteckiego ogrodu doœwiadczalnego. Obiekty zwi¹zane ze stref¹ wejœciow¹ (kasy biletowe, recepcja itp.) zostan¹ zlokalizowane we wschodniej czêœci terenu, w s¹siedztwie pasa drogowego al. Warszawskiej. Jako zasadê pro- jektow¹ przyjêto stworzenie modularnej struktury noœnej z drewna klejonego,

Ryc. 2. Wizualizacja zagospodarowania naturalnego zbiornika wodnego

Ryc. 3. Wizualizacja linii brzegowej Jeziora Kortowskiego z budynkiem palmiarni

wype³nionej arkuszami szk³a niskoemisyjnego, a w niezbêdnych fragmentach

œcianami os³onowymi z drewna elewacyjnego. Inspiracje przyjêtych rozwi¹zañ architektonicznych wesz³y do kanonu wspó³czesnej architektury w po³owie ubie- g³ego wieku²⁵. Cytowana zasada transparentnego kszta³towania bry³y budynku nadal jest stosowana w wielu wymagaj¹cych krajobrazowo lokalizacjach²⁶ oraz rozwijana w pokrewnych obszarach twórczych, np. land artu.

Podsumowanie

Powstanie ogrodu botanicznego w Olsztynie znacz¹co poszerzy mo¿liwoœci dydaktyczne i naukowe olsztyñskich uczelni i placówek edukacyjnych. Trudne i z³o¿one uwarunkowania naturalne, prawid³owo wykorzystane przy realizacji ogrodu, wp³yn¹ na jego atrakcyjnoœæ. Unikatowy dostêp do linii brzegowej jezio- ra stworzy mo¿liwoœci prowadzenia bogatej kolekcji hydro- i higrofitów. Zreali- zowanie czêœci kolekcji botanicznych w postaci ogrodów sensorycznych i histo- rycznych po³¹czy funkcje dydaktyczne z aktywnym wypoczynkiem.

Oprócz typowych kolekcji program obejmie dzia³ania zwi¹zane z rehabilita- cj¹ oraz potrzebami osób starszych i niepe³nosprawnych. Ogród botaniczny bê- dzie wspó³tworzy³ istotny element struktury funkcjonalnej miasta w zakresie te- renów rekreacyjno-wypoczynkowych z realn¹ perspektyw¹ uzyskania statusu funkcji uzdrowiskowej, a tak¿e znacz¹co poszerzy ofertê turystyczn¹ miasta.

Zaproponowane w opracowaniu koncepcyjnym proekologiczne rozwi¹zania instalacyjne w obiekcie herbaciarni z palmiarni¹ wraz z niezbêdn¹ infrastruktu- r¹ (czerpnie, wyrzutnie powietrza wymienników gruntowych, kolektory s³onecz- ne, systemy retencji wody opadowej biologicznie czynnych dachów, systemy zacieniania itp.) wspó³tworz¹ architekturê obiektu, uzupe³niaj¹c jednoczeœnie jego funkcje o aspekty edukacyjne i popularyzatorskie w coraz bardziej aktual- nej problematyce zrównowa¿onego funkcjonowania obiektu w otaczaj¹cym œro- dowisku.

25 Szklany Dom, New Canaan Philip Johnson w: Ch. Jencks, Architektura póŸnego moder- nizmu, Arkady, Warszawa 1989, s. 146.

26 M. Lewandowski, Pawilon obserwacyjny w Norwegii, „Architektura-Murator” 2015, nr 1, s. 88–97.