Widok Dyskusja z relatywizmem aksjologicznym a psychologizm Kazimierza Twardowskiego

Grzegorz Pacewicz

Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski Warmia and Mazury University

w Olsztynie in Olsztyn

DYSKUSJA Z RELATYWIZMEM AKSJOLOGICZNYM A PSYCHOLOGIZM KAZIMIERZA TWARDOWSKIEGO

The Discussion with Relativism in Axiology in Context of Kazimierz Twardowski’s Psychologism

Argumentacjê wymierzon¹ przeciwko relatywizmowi Kazimierz Twardowski przedstawi³ w artykule O tak zwanych prawdach wzglêdnych¹. W rozprawie tej relatywizm jest potraktowany bardzo szeroko, poniewa¿ obejmuje zagadnienia

S ³ o w a k l u c z o w e: Twardowski, Tatarkie- wicz, relatywizm, subiektywizm, krytyka relaty- wizmu, s¹d, powiedzenie, zdanie, logika, zasada sprzecznoœci, akt, treœæ, przedmiot przedstawie- nia, ontologia, aksjologia, etyka, Szko³a Lwow- sko-Warszawska.

S t r e s z c z e n i e

Przedmiotem artyku³u jest zwi¹zek miêdzy stanowiskiem psychologizmu a krytyk¹ relaty- wizmu przeprowadzan¹ przez Kazimierza Twar- dowskiego. Moim zdaniem psychologizm mo¿e stanowiæ wsparcie dla subiektywizmu, a tak¿e relatywizmu w etyce i aksjologii. Dlatego odej-

œcie przez Twardowskiego od psychologizmu przywraca spójnoœæ jego podejœciu antyrelatywi- stycznemu. W czêœci pierwszej przedstawiam ar- gumenty Twardowskiego wymierzone przeciwko relatywizmowi w etyce i aksjologii. W drugiej czêœci ukazujê trudnoœci, do jakich prowadzi psychologizm, w trzeciej zaœ konsekwencje odejœcia od psychologizmu.

K e y w o r d s: Twardowski, Tatarkiewicz, re- lativism, subjectivism, criticism of relativism, sentence, sense, reference, logic, the law of non-contradiction, presentation, mental act, on- tology, theory of value, ethics, Lvov-Warsaw School.

A b s t r a c t

In the article there is analyzed the relation between psychologism and the criticism of re- lativism in Kazimierz Twardowski’s philosophy.

Psychologism supports subjectivism; the conse- quence of both is relativism. That is why, ha- ving departed from psychologism, Twardowski made his criticism of relativism more coherent.

In the first part there are presented Twardow- ski’s arguments against relativism in the theory of value and ethics. In the second part there are shown difficulties caused by psychologism. In the third part there are presented consequences of anti-psychologism.

1 K. Twardowski, O tak zwanych prawdach wzglêdnych, (w:) idem, Wybrane pisma filozo- ficzne, PWN, Warszawa 1965, s. 314–336.

epistemologiczne, etyczne i aksjologiczne oraz ogólno-metodologiczne. Analizy zawarte w nim maj¹ swoje Ÿród³o w rozró¿nieniach terminologicznych przepro- wadzonych przez Twardowskiego w jego rozprawie habilitacyjnej O treœci i przed- miocie przedstawieñ². W szczególnoœci na uwagê zas³uguje wyraŸny psycholo- gizm autora, naruszaj¹cy spójnoœæ prezentowanej przez niego argumentacji antyrelatywistycznej. Dopiero w kontekœcie póŸniejszego antypsychologizmu ar- gumentacja antyrelatywistyczna Twardowskiego zyskuje na spójnoœci.

W czêœci pierwszej artyku³u przedstawiê argumenty Twardowskiego wymie- rzone przeciwko relatywizmowi w etyce i aksjologii. W drugiej czêœci uka¿ê trudnoœci do jakich prowadzi psychologizm Twardowskiego, w trzeciej zaœ kon- sekwencje odejœcia od psychologizmu.

Krytyka relatywizmu

Pierwsz¹ tez¹ Twardowskiego jest twierdzenie, ¿e wszelkie s¹dy maj¹ war- toœæ bezwzglêdn¹, to jest niezmienn¹. Wartoœæ s¹du zaœ obejmuje nie tylko jego prawdziwoœæ czy fa³szywoœæ, lecz równie¿ w przypadku kwestii etycznych jego s³usznoœæ b¹dŸ nies³usznoœæ. Chocia¿ rozstrzygniêcia logiczne le¿¹ u podstaw rozwa¿añ Twardowskiego, to jednak ca³oœæ zagadnienia ma wyraŸnie charakter filozoficzny. Drug¹ tez¹ jest twierdzenie, ¿e u podstaw argumentacji relatywi- stycznej le¿¹ szeroko pojête b³êdy logiczne, zarówno semiotyczne, jak i formal- nologiczne. Poniewa¿ stanowisko relatywistyczne obci¹¿one jest b³êdami argu- mentacyjnymi, przes¹dza to s³usznoœæ stanowiska o bezwzglêdnym charakterze prawdy.

B³êdy w argumentacji relatywistycznej wynikaj¹ z pos³ugiwania siê niepre- cyzyjn¹ aparatur¹ pojêciow¹ oraz z niedostrzegania pewnych istotnych rozró¿- nieñ. Pierwszym takim rozró¿nieniem jest podzia³ na powiedzenia i s¹dy. Twar- dowski nie definiuje s¹dów wprost, ale z kontekstu mo¿na siê domyœliæ, ¿e s¹dem jest znaczenie danej wypowiedzi, czyli jej sens³. Powiedzenie zaœ to ina- czej zdanie, wyra¿enie s³owne, którym mo¿na pos³u¿yæ siê, formu³uj¹c pewne sensy. Powiedzenie i s¹d nie s¹ tym samym, poniewa¿ to samo zdanie (powie- dzenie) mo¿e skrywaæ ró¿ne s¹dy, podobnie jak nie jest identyczny z pojêciem

„rzeczownik”, który jest zewnêtrznym znakiem dla wyra¿enia albo pojêcia⁴. W argumentacji za relatywizmem podaje siê na ogó³ przyk³ady zdañ, które maj¹ zmienn¹ wartoœæ logiczn¹ – raz s¹ prawdziwe, raz s¹ fa³szywe, innym ra-

2 K. Twardowski, O treœci i przedmiocie przedstawieñ, (w:) ibidem, s. 3–91.

3 Por. K. Ajdukiewicz, Zarys logiki, PZWS, Warszawa 1960, s. 12–13; T. Kotarbiñski, Ele- menty teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, PWN, Warszawa 1986, s. 19–21.

4 Por. K. Twardowski, O tak zwanych prawdach wzglêdnych, s. 317.

zem maj¹ wartoœæ nieokreœlon¹. Przyk³adem takim jest zdanie „Dziœ tutaj pada deszcz”. Jego zmienna wartoœæ logiczna bierze siê z pominiêcia tego, ¿e zdanie to wyra¿a ró¿ne s¹dy, poniewa¿ obarczone jest dwoma wyra¿eniami okoliczno-

œciowymi: „dziœ” i „tutaj”. W zale¿noœci od kontekstu powiedzenie to ma ró¿ne sensy, które nie s¹ to¿same. Ich b³êdne uto¿samienie rodzi wra¿enie, ¿e zdanie to posiada zmienn¹ wartoœæ logiczn¹. Wystarczy wiêc precyzyjnie wyra¿aæ my-

œli, by zbiæ argumentacjê relatywistyczn¹⁵.

Metod¹ analizy logicznej Twardowski pos³uguje siê równie¿ na gruncie ak- sjologii i etyki. Oto argumentem za wzglêdnoœci¹ zasad etycznych jest to, ¿e dopuszczaj¹ one wyj¹tki i nie zaleca siê, by w ka¿dej sytuacji zasad tych bez- wzglêdnie przestrzegaæ. Przyk³adem jest regu³a, ¿e nale¿y mówiæ prawdê. £atwo przywo³aæ przyk³ady sytuacji, w których regu³a ta ulega zawieszeniu – na przy- k³ad nie powiemy prawdy o miejscu przebywania kogoœ domniemanemu zabój- cy. Twardowski zauwa¿a, ¿e przyk³ady te s¹ nietrafione, poniewa¿ wyj¹tki od zasad ogólnych wskazuj¹ na to, ¿e ogólnoœæ tych zasad ma charakter eliptyczny i od pocz¹tku regu³y te nie by³y ogólne, lecz szczegó³owe i w takiej postaci na- le¿y siê nimi pos³ugiwaæ. Wtedy te¿ trac¹ one pozór relatywnoœci.

Relatywiœci przywo³uj¹ fakt zmiennoœci historycznej i kulturowej regu³ etycz- nych: niektóre z nich obowi¹zywa³y kiedyœ, lecz nie obowi¹zuj¹ teraz i odwrot- nie. Kontrargument Twardowskiego wychodzi od pytania o rozstrzygniêcie, czy regu³y te by³y s³uszne, czy nie. Jeœli nie by³y s³uszne, to znaczy, ¿e mo¿ne je uznaæ za fa³szywe. Jeœli zaœ s³uszne, to s³usznymi s¹ tak¿e teraz, jednak¿e nie ma warunków, które by wskazywa³y, ¿e regu³y te winniœmy zastosowaæ. Nadto trzeba pamiêtaæ, ¿e regu³y te nale¿y formu³owaæ mo¿liwie precyzyjnie, tak by nie pos³ugiwaæ siê wypowiedziami eliptycznymi. Twardowski daje tu przyk³ad regu³y stosowanej w Sparcie: dzieci w¹t³e nale¿y zg³adziæ. Otó¿ jego zdaniem regu³a ta brzmi: w warunkach ¿ycia Spartan dzieci w¹t³e nale¿y zg³adziæ. W ta- kim kszta³cie regu³ê tê ewentualnie mo¿na uznaæ za s³uszn¹. Normy wiêc, jeœli s¹ s³uszne, s¹ s³uszne bezwzglêdnie⁶.

Z interesuj¹cego mnie punktu widzenia istotny jest tutaj inny argument, wy- chodz¹cy z przes³anek subiektywizmu. Przyk³adem zdania przywo³ywanego przez relatywistów jest powiedzenie: „woñ tego kwiatu jest dla mnie przyjem- na”. Dla dwóch ró¿nych osób zdanie to bêdzie posiadaæ dwie ró¿ne wartoœci lo- giczne. Pozornie wiêc jest to zdanie relatywne. Jednak¿e zdanie to kryje dwa nie- identyczne s¹dy, skoro powiedzenie to wyra¿one jest przez dwie ró¿ne osoby.

S¹dy te s¹ nieidentyczne, a wobec tego nie mo¿na ich uto¿samiaæ. Nie jest to wiêc zdanie relatywne. Jednak¿e gdyby nawet przyj¹æ, ¿e zdanie to wyra¿one przez ró¿ne osoby ma identyczne znaczenie, to podwa¿a³oby to zasadê sprzecz-

5 Ibidem, s. 319–322.

6 Ibidem, s. 323–324.

noœci. Jak d³ugo zasada ta nie jest podwa¿ona, tak d³ugo nie da siê te¿ wykazaæ,

¿e zdanie to posiada zmienn¹ wartoœæ logiczn¹.

Absolutyzm zdaniem Twardowskiego daje siê obroniæ, nawet je¿eli zaakcep- towaæ tezê subiektywizmu, ¿e obraz œwiata uzale¿niony jest od konstrukcji na- szych zmys³ów i nie jest mo¿liwe dotarcie do œwiata „samego w sobie”. Twar- dowski zauwa¿a, ¿e przy tym typie argumentacji mo¿na mówiæ nie o œwiecie, ale o tym, jak œwiat przedstawia siê cz³owiekowi. Lecz nawet w tym wypadku zda- nia takie s¹ albo prawdziwe, albo fa³szywe w sensie absolutnym, a wobec tego ich wartoœæ jest niezmienna⁷.

Trzeba podkreœliæ, ¿e problem, jaki le¿y u podstaw argumentacji relatywi- stycznej, dotyczy czegoœ innego ni¿ tylko wartoœæ logiczna zdañ opisuj¹cych su- biektywny obraz œwiata. Chodzi tutaj bowiem o zagadnienia obiektywizacji wie- dzy. Poznawczy dostêp do rzeczywistoœci jest zawsze subiektywny i dopiero procedury stosowane m.in. w nauce daj¹ mo¿liwoœæ intersubiektywizacji wiedzy.

W przypadku zagadnieñ aksjologicznych i etycznych kwestia ta wygl¹da inaczej ni¿ w przypadku zagadnieñ, z którymi boryka siê nauka. W nauce procedury obiektywizacji wiedzy s¹ na tyle skuteczne, ¿e daj¹ zadowalaj¹ce rezultaty.

W przypadku aksjologii i etyki nie daj¹ siê one powtórzyæ. Jest to czêœæ szero- kiego zagadnienia i jednego z istotnych problemów etycznych.

Argumentacja Twardowskiego w tym wypadku pomija ten problem. Jej pra- womocnoœæ oparta jest na s³usznoœci praw logicznych, a zw³aszcza zasady sprzecznoœci⁸. Jak zauwa¿a Twardowski, uznaj¹c subiektywizm, mo¿na postawiæ alternatywê: czy osoba x wydaj¹ca jakiœ s¹d lub te¿ akceptuj¹ca pewne zasady moralne czy te¿ aksjologiczne czyni to s³usznie czy te¿ nies³usznie? Mog¹ bo- wiem zachodziæ nastêpuj¹ce sytuacje: osoba x nies³usznie uznaje ten s¹d, jest on wiêc fa³szywy; osoba x s³usznie uznaje s¹d, jest on wiêc prawdziwy. Problem sygnalizowany przez argumentacjê relatywistyczn¹ opiera siê na za³o¿eniu, ¿e potwierdzenie s³usznoœci czy te¿ nies³usznoœci czyichœ pogl¹dów etycznych jest w³aœnie subiektywne – brak jest tutaj jakiejœ wyraŸnej instancji odwo³awczej, to jest procedur obiektywizuj¹cych takie rozstrzygniêcia. Argumentacja subiektywi- zmu idzie dalej i dotyka jeszcze jednej kwestii, której Twardowski nie rozwija

– kto ma dostêp do tego, by stwierdziæ s³usznoœæ uznawania jakiegoœ s¹du? Trud- noœæ ta le¿y u podstaw wspó³czesnego sporu miêdzy realizmem i antyrealizmem.

Jak zauwa¿a Twardowski:

zawsze s¹d jest prawdziwy dla tej osoby, która go wydaje; chodzi tylko o to, czy osoba wyda- j¹ca s¹d jest nies³usznie, czy te¿ s³usznie o jego prawdziwoœci przekonana. Kto nie chce uznaæ tej alternatywy, wedle której ka¿dy s¹d albo nies³usznie, albo s³usznie jest uwa¿any za praw- dziwy, wiêc albo nie jest prawdziwy, albo jest prawdziwy, ten nie mo¿e uznawaæ zasady

7 Ibidem, s. 330–331.

8 Szerzej na ten temat pisze Jacek Moroz w: Dyskusja z relatywizmem prawdy w Szkole Lwowsko-Warszawskiej, WN Scholar, Warszawa 2013, s. 68–72.

sprzecznoœci i zasady wy³¹czonego œrodka. Kto zaœ nie uznaje owych zasadniczych praw my-

œlenia, nie mo¿e wymagaæ, by starano siê go przekonaæ.⁹

Odrzucenie podstawowych zasad logicznych czyni wszelk¹ dyskusjê niemo¿- liw¹.

Wszelako wspó³czesny antyrealizm buduje swoje stanowisko na pogl¹dzie,

¿e s¹ takie sytuacje, kiedy nie sposób rozstrzygn¹æ, czy s¹dy uznawane przez cz³owieka s¹ s³usznie uznawane czy te¿ nies³usznie uznawane. Antycypuj¹c ten typ argumentacji, Twardowski zauwa¿a, ¿e w takim wypadku

subiektywista uniemo¿ebnia sobie zarówno zwalczanie swych przeciwników, jak te¿ obronê swych przekonañ. Nie mo¿na zwalczaæ przeciwników, gdy¿ wedle w³asnej tezy nie mo¿e twier- dziæ, ¿e ich przekonania s¹ nieprawdziwe; nie mo¿e obroniæ swych w³asnych twierdzeñ, gdy¿

nie mo¿e wiedzieæ, czy one s¹ prawdziwe.¹⁰

Co najwy¿ej mo¿na twierdziæ, ¿e pewne s¹dy s¹ nierozstrzygalne, z czego wynika tylko wniosek taki, ¿e wiedza nasza jest ograniczona. W tym wypadku akceptacja praw logicznych i ich nienaruszalnoœæ niekoniecznie prowadzi do jed- noznacznych rozstrzygniêæ w aksjologii i etyce. Zagadnienia tego Twardowski jednak nie porusza.

Odnoszê wra¿enie, ¿e w miejscu tym Twardowski nie odró¿nia kwestii praw- dziwoœci zasad logicznych od zakresu mo¿liwoœci ich stosowania. W przypadku argumentacji subiektywistycznej mo¿na bowiem postawiæ takie twierdzenie, ¿e nie sposób rozstrzygn¹æ, która z dwóch stron sporu ma s³usznoœæ (prawdziwoœæ), poniewa¿ ¿adna nie posiada uprzywilejowanego dostêpu do pozasubiektywnej rzeczywistoœci. Czy to oznacza zakwestionowanie praw logicznych? Oczywiœcie nie – oznacza tylko ograniczenie mo¿liwoœci ich stosowania. Sprawa ta docze- ka³a siê rozwiniêcia ponad dekadê póŸniej w zwi¹zku z dyskusj¹, jak¹ wywo³a³a ksi¹¿ka Jana £ukasiewicza O zasadzie sprzecznoœci u Arystotelesa¹¹. Mo¿na od- nieœæ wra¿enie, ¿e w owym czasie Twardowski nie by³ œwiadom ograniczeñ zwi¹zanych ze stosowaniem praw logicznych ze wzglêdu na psychologizm, któ- ry w owym czasie akceptowa³. Psychologizm przek³ada³ siê bowiem w logice na podejœcie wskazuj¹ce, ¿e uznanie praw logicznych ma swoje Ÿród³o w metodach psychologicznych, a nie w specyficznych dla logiki badaniach formalnej popraw- noœci. Dopiero odrzucenie psychologizmu pozwala mocniej dostrzec, ¿e czym innym jest formalna poprawnoœæ praw logicznych i ich bezwzglêdny charakter, a czym innym mo¿liwoœci wykorzystania tych praw do konstrukcji ró¿nego ro- dzaju rozumowañ.

9 K. Twardowski, O tak zwanych prawdach wzglêdnych, s. 328

10 Ibidem, s. 329 (pisownia oryginalna).

11 J. £ukasiewicz, O zasadzie sprzecznoœci u Arystotelesa, Kraków 1910.

Krytyka subiektywizmu w œwietle psychologizmu

W artykule O tak zwanych prawdach wzglêdnych Twardowski nie precyzu- je, jakie konkretnie s¹ tezy subiektywizmu, w szczególnoœci aksjologicznego oraz etycznego. Nie rozpatruje równie¿ zwi¹zku miêdzy subiektywizmem i relatywi- zmem. Zagadnienia te doprecyzowa³ kilkanaœcie lat póŸniej W³adys³aw Tatarkie- wicz w rozprawie O bezwzglêdnoœci dobra¹², której Twardowski by³ recenzentem.

Zdaniem Tatarkiewicza, subiektywn¹ jest ta cecha, której posiadanie jest za- le¿ne od jakiegoœ podmiotu. Subiektywizm i relatywizm nie s¹ powi¹zane logicz- nie, lecz psychologicznie, bowiem cecha subiektywna mo¿e byæ wzglêdna albo bezwzglêdna. Relatywizm i subiektywizm maj¹ wspóln¹ konsekwencjê i to czy- ni te teorie bliskie sobie. Jeœli przedmiot jest przedmiotem dobrym dla kogoœ, to mo¿e nim przestaæ byæ, bêd¹c wci¹¿ tym samym przedmiotem. Dobro przedmio- tu jest cech¹ niesta³¹. Jest to teza mutabilizmu etycznego i jedna z wersji relaty- wizmu¹³.

Tezy subiektywizmu mo¿na przedstawiæ tak:

• dobro i z³o s¹ cechami subiektywnymi;

• posiadanie przez przedmiot cech dobra i z³a jest zale¿ne od podmiotu;

• ka¿dy przedmiot jest dobry w zale¿noœci od kogoœ;

• nie ma z natury ¿adnej ró¿nicy miêdzy przedmiotem dobrym i z³ym;

• ¿aden przedmiot z natury nie jest dobry ani z³y;

• ¿aden przedmiot nie posiada z siebie cech dobra i z³a, lecz tylko podmioty na- daj¹ te cechy przedmiotom¹⁴.

Z dociekañ Tatarkiewicza wynika, ¿e:

1) cecha subiektywna mo¿e byæ wzglêdna lub bezwzglêdna;

2) miêdzy subiektywizmem i relatywizmem zachodzi zale¿noœæ psycholo- giczna, nie ma jednak miêdzy nimi zwi¹zku logicznego;

3) dowodu potrzebuje przede wszystkim teza subiektywizmu; takiego dowo- du nie potrzebuje teza relatywizmu.

W dalszej czêœci rozprawy Tatarkiewicz analizuje przes³anki s³u¿¹ce za uza- sadnienie tezy subiektywizmu, wykazuj¹c ich niedostatki, b³êdy logiczne i bra- ki. S¹ nimi:

– niezgodnoœæ s¹dów etycznych;

– wzglêdnoœæ dobra i z³a;

– uczuciowy charakter wartoœciowania;

– zale¿noœæ zmian wartoœci od zmian w podmiocie dokonuj¹cym wartoœcio- wania.

12 W. Tatarkiewicz, O bezwzglêdnoœci dobra, (w:) idem, Pisma z etyki i teorii szczêœcia, Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw – Warszawa – Kraków 1992, s. 19–74.

13 Ibidem, s. 24–25.

14 Ibidem, s. 26.

Wracaj¹c do argumentacji Twardowskiego, mo¿na zauwa¿yæ, ¿e jego anali- zy dotykaj¹ przede wszystkim dwóch pierwszych argumentów, a dla dwóch po- zosta³ych mo¿na znaleŸæ tylko pewne wsparcie w jego pogl¹dach.

We wczeœniej napisanej rozprawie O treœci i przedmiocie przedstawieñ Twar- dowski wprowadza rozró¿nienie Franza Brenatno na akt, treœæ i przedmiot przed- stawienia. Konsekwencj¹ tych rozró¿nieñ jest m.in. ró¿nica miêdzy powiedze- niem a s¹dem. Mamy wiêc akt przedstawiania, treœæ przedstawienia i przedmiot przedstawienia. Powstaje pytanie: co to jest przedmiot przedstawienia, jeœli jest on ró¿ny od treœci przedstawienia? Jak istnieje przedmiot przedstawienia?

Tez¹ Twardowskiego jest, ¿e ka¿de przedstawienie ma jakiœ przedmiot, dla- tego rozwa¿enia wymaga pytanie, czy istniej¹ przedstawienia bezprzedmiotowe?

Twardowski zajmuje siê tym zagadnieniem, analizuj¹c najpierw znaczenie s³owa

„nic”. W miejscu tym nale¿y dok³adnie rozwa¿yæ rolê i miejsce negacji w jêzy- ku. Negacja ma moc wyznaczania dychotomii nadrzêdnego przedstawienia. Na- zwy negatywne zawsze zak³adaj¹ jakiœ podzia³ wy¿szego rodzaju, w którym na- zwa negatywna i pozytywna ma znaczenie. I tak nazwa nie-Grecy ma sens w zbiorze ludzi, których dzielimy na Greków i nie-Greków. Zasada ta za³amuje siê w przypadku takich nazw jak „nic”. Jeœli „nic” to „nie-coœ”, to nie ma na- zwy nadrzêdnej dla obu wyra¿eñ. Dlatego Twardowski ka¿e traktowaæ wyra¿e- nie „nic” jako wyra¿enie niesamodzielne, to jest synkategoremat¹⁵.

Innym przyk³adem nazw bezprzedmiotowych s¹ nazwy ³¹cz¹ce cechy sprzeczne, takie jak ukoœnok¹tny kwadrat. Przytoczê tutaj fragment z pracy Twardowskiego:

Kto wypowiada wyraz »ukoœnok¹tny kwadrat«, powiadamia, ¿e zachodzi w nim jakieœ przed- stawienie sobie. Treœæ przyporz¹dkowana temu aktowi przedstawienia tworzy znaczenie na- zwy. Ale ta nazwa nie tylko coœ znaczy, ale tak¿e coœ nazywa, mianowicie coœ, co ³¹czy w sobie sprzeczne miêdzy sob¹ w³asnoœci i czego istnieniu natychmiast siê zaprzecza, jeœli siê ma wydaæ s¹d o tym, co zosta³o nazwane. Ale bez w¹tpienia coœ zosta³o przez nazwê nazwa- ne, jakkolwiek to coœ nie istnieje. I to, co jest nazwane, ró¿ne jest od treœci nazwy, bo po pierwsze, ta [tj. treœæ] istnieje, a tamto nie istnieje, a po drugie, temu, co nazwane, przypisuje- my w³asnoœci, które na pewno nie przys³uguj¹ treœci przedstawienia. Bo gdyby ona posiada³a te sprzeczne miêdzy sob¹ w³asnoœci, to nie istnia³aby: a jednak istnieje. To nie treœæ przedsta- wienia jest tym, czemu przypisujemy ukoœnok¹tnoœæ a zarazem bycie kwadratowym – tym co nazywa nazwa „ukoœnok¹tny kwadrat”, jest nieistniej¹cy wprawdzie, ale przedstawiony nosi- ciel owych w³asnoœci. Tak wiêc ukoœnok¹tny kwadrat jest czymœ przedstawionym nie w tym sensie, w jakim treœæ przedstawienia jest czymœ przedstawionym, gdy¿ treœæ przedstawienia istnieje; ukoœnok¹tny kwadrat jest czymœ przedstawionym w sensie przedmiotu przedstawie- nia, który wprawdzie w tym wypadku jest odrzucony, niemniej jednak jako przedmiot jest przedstawiony. Gdy¿ tylko jako przedmiot przedstawienia mo¿e byæ ukoœnok¹tnych kwadrat odrzucony; odrzucone jest to, co nazwa nazywa „ukoœnok¹tny kwadrat”; jako treœæ przedsta- wienia nie mo¿e byæ ukoœnok¹tny kwadrat odrzucony; treœæ psychiczna, która jest znaczeniem nazwy, istnieje w najprawdziwszym sensie tego s³owa.¹⁶

15 K. Twardowski, O treœci i przedmiocie przedstawieñ, s. 18–19.

16 Ibidem, s. 18.

W œwietle tych rozstrzygniêæ mo¿na siê spytaæ: do czego odnosz¹ siê wyra-

¿enia wartoœciuj¹ce? Co jest ich przedmiotem? Co nazywaj¹?

Stanowisko Twardowskiego w kwestii zwi¹zków psychologii z filozofi¹ pod- lega³o ewolucji. Jak zauwa¿a Jan Woleñski, pocz¹tkowo, to jest w okresie pisa- nia pracy habilitacyjnej, jak i w okresie pisania rozprawy O tak zwanych praw- dach wzglêdnych Twardowski akceptowa³ psychologizm jako stanowisko metodologiczne i ontologiczne. W sensie metodologicznym tez¹ psychologizmu jest przekonanie o tym, ¿e do metod filozofii mo¿na zaliczyæ metody psycholo- gii. W tym wypadku by³y to metody wypracowane przez Franza Brentano. Na- tomiast psychologizm ontologiczny mia³by obejmowaæ pogl¹d, wed³ug którego niektóre przedmioty s¹ przedmiotami psychicznymi, a wobec tego nauki o nich bêd¹ równie¿ przynale¿eæ do psychologii¹⁷. Twardowski s¹dzi³, ¿e wykorzysta- nie metod psychologii jest drog¹ prowadz¹c¹ do unaukowienia filozofii i stano- wi doskona³e narzêdzie walki z metafizycyzmem. Psychologia, a nie metafizy- ka, mia³a byæ g³ówn¹ podstaw¹ do naukowych badañ filozoficznych. W ten sposób mia³a ona te¿ byæ jedn¹ z nauk filozoficznych (obok np. metafizyki)¹⁸.

W ksi¹¿ce Wyobra¿enia i pojêcia Twardowski szczegó³owo bada proces po- wstawania pojêæ, wykorzystuj¹c do tego analizy psychologiczne. Ka¿de spostrze-

¿enie jest syntez¹ wra¿eñ i s¹dów. Ich pochodn¹ s¹ pojêcia. W ten sposób ka¿de pojêcie ma sens, o ile uda siê wykazaæ, ¿e u swoich podstaw ma jakieœ spostrze-

¿enie¹⁹. Dziêki abstrakcji cechy przedmiotów ujmowanych w s¹dach mo¿na od tych przedmiotów odrywaæ, tworz¹c tak zwane pojêcia cech oderwanych²⁰. Pojê- cia te s¹ kluczowe w ró¿nego rodzaju aktach myœlowych i ujmowane w aktach mowy w formie nazw. Jest to podstaw¹ myœlenia symbolicznego i pó³symbolicz- nego, które odgrywa istotn¹ rolê w dociekaniach naukowych²¹. W ten sposób ka¿- de pojêcie ma charakter syntetyczny, a przedstawiona przez Twardowskiego droga tworzenia pojêæ jest jednoczeœnie drog¹ ustalania ich rzeczywistego znaczenia²².

Chc¹c tedy podaæ w sposób jak najzwiêŸlejszy znaczenie pewnego wyrazu, czyli treœæ przy- wi¹zanego do tego wyrazu pojêcia, ograniczamy siê do wymienienia tych s¹dów wyobra¿o- nych, które zawieraj¹ w orzeczeniach cechy zasadnicze przedmiotu. Pojêcia, którym mo¿emy nadaæ tak¹ formê, s¹ najkrótszym wyrazem pojêæ logicznych i syntetycznych w ogóle; one te¿

s¹ celem, do którego d¹¿y nauka szukaj¹c zasadniczych, czyli istotnych cech wszelkich rze- czy i zjawisk.²³

17 J. Woleñski, Filozoficzna Szko³a Lwowsko-Warszawska, PWN, Warszawa 1985, s. 40.

18 K. Twardowski, Psychologia wobec fizjologii i filozofii, (w:) Wybrane pisma filozoficz- ne, s. 107–108; R. Kleszcz, Metoda i wartoœci. Metafilozofia Kazimierza Twardowskiego,

„Semper”, Warszawa 2013, s. 111–112.

19 K. Twardowski, Wyobra¿enia i pojêcia, (w:) Wybrane pisma filozoficzne, s. 126.

20 Ibidem, s. 155–157.

21 Ibidem, s. 161.

22 Ibidem, s. 182–183.

23 Ibidem, s. 184.

Maj¹c zarysowan¹ koncepcjê znaczenia, mo¿na odpowiedzieæ na pytania o przedmiot wyra¿eñ wartoœciuj¹cych. Po pierwsze, wyra¿enia wartoœciuj¹ce od- nosz¹ siê do jakiegoœ przedstawienia, to jest maj¹ swój przedmiot. Twardowski odró¿nia przedstawienie od rzeczy, która jest w nim ujêta i wprawdzie zgodnie z idiogeniczn¹ teori¹ s¹du i realistycznym nastawieniem Twardowskiego, ka¿de przedstawienie ma jakiœ przedmiot, to jednak w duchu psychologizmu nale¿y odró¿niæ przedstawienie i rzecz, która jest ujêta w przedstawieniu. Co mo¿e do- puszczaæ tak¹ interpretacjê, ¿e przedmiotem poznania, a tak¿e s¹dów, s¹ przede wszystkim przedstawienia. Po wtóre, takie okreœlenia jak „dobry” czy „z³y” po- wstaj¹ w wyniku abstrakcji i traktowaæ je trzeba jako pojêcia cech oderwanych.

Ich znaczenie daje siê ustaliæ poprzez wskazanie spostrze¿eñ, które s¹ podstaw¹ abstrakcji. Kluczowym tedy zagadnieniem staje siê odpowiedŸ na pytanie, co w przedstawieniu (lub w rzeczy) jest podstaw¹ do utworzenia s¹dów zawieraj¹- cych te okreœlenia, to jest do czego one odnosz¹ siê w rzeczy (przedmiocie).

Zagadnienie to jest jedn¹ z zasadniczych ró¿nic miêdzy subiektywizmem i obiek- tywizmem. Najogólniej rzecz bior¹c, tez¹ subiektywizmu jest, ¿e wyra¿enia war- toœciuj¹ce nie odnosz¹ siê do niczego w rzeczy, lecz ich podstawa tkwi w podmio- cie odnosz¹cym siê do rzeczy²⁴. Taka interpretacja ma wsparcie w konstrukcji znaczenia przedstawionej przez Twardowskiego. Nie zabezpiecza przed ni¹ idio- geniczna teoria s¹du, poniewa¿ mo¿na przyj¹æ, ¿e w tym wypadku wyra¿enia wartoœciuj¹ce, maj¹c tylko podstawê w podmiocie, s¹ fa³szywe. Broni¹c siê przed tak¹ interpretacj¹, przyj¹æ nale¿y, ¿e wyra¿enia wartoœciuj¹c s¹ prawdziwe. Jed- nak¿e konsekwencj¹ takiego ujêcia bêdzie intuicjonizm w duchu Moore’a²⁵.

Takie rozwi¹zanie posiada jednak¿e wyraŸny rys subiektywizmu. Wyra¿enia wartoœciuj¹ce maj¹ jakieœ znaczenie, czyli wyra¿aj¹ jak¹œ treœæ psychiczn¹, czy- li ujmuj¹ jakiœ przedmiot w ujêciu Twardowskiego ró¿ny od rzeczy. Nierozstrzy- gniête jest, czy przedmiot ten jest przyjêty czy odrzucony, ale tak¿e jaki jest spo- sób istnienia tego przedmiotu. Czy wartoœci s¹ to¿same z treœci¹ psychiczn¹, czy te¿ od niej w jakiœ sposób niezale¿ne? Sytuacjê komplikuje dodatkowo fakt, ¿e Twardowski w rozprawie O tak zwanych prawdach wzglêdnych nie definiuje, w jaki sposób pojmuje subiektywizm. Tym niemniej, jeœli wzi¹æ rozstrzygniêcia Tatarkiewicza²⁶, to tezy, jakie stawia Twardowski, pozwalaj¹ utrzymywaæ, ¿e dobro i z³o jest tylko jakimœ przedmiotem przedstawionym to¿samym z treœci¹ psychiczn¹ podmiotu dokonuj¹cego wartoœciowania – podobnie jak z rozwa¿a-

24 M. Ossowska, Podstawy nauki o moralnoœci, Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, Wro- c³aw – Warszawa – Kraków 1994, s. 89–98.

25 R. Wiœniewski, Dyskusje metaetyczne w krêgu i wokó³ Szko³y Lwowsko-Warszawskiej, (w:) Polska filozofia analityczna. W krêgu Szko³y Lwowsko-Warszawskiej, Wyd. UMK, Toruñ 1999, s. 109.

26 W. Tatarkiewicz, O bezwzglêdnoœci dobra, s. 26. Tatarkiewicz rozwa¿a, na czym polega zale¿noœæ cech dobra/z³a od podmiotu, ale nie bêdê ich tutaj przedstawia³.

nymi wy¿ej „ukoœnok¹tnymi kwadratami”, które s¹ jedynie przedstawione i przedstawiony jest nosiciel takich w³asnoœci, jak „ukoœnok¹tnoœæ” i „kwadra- towoœæ”, ale sam ten obiekt nie istnieje. W duchu subiektywizmu i przy uwzglêd- nieniu tezy psychologizmu ontologicznego, który w tym czasie Twardowski przyjmowa³, mo¿na utrzymywaæ, ¿e istnienie wartoœci jest zale¿ne od podmiotu, który okreœlenia wartoœciuj¹ce nadaje przedmiotom, jednak¿e same te okreœle- nia nie wskazuj¹ na ¿aden byt transcendentny wobec podmiotu. S¹ one jedynie jak¹œ treœci¹ psychiczn¹.

W okresie póŸniejszym, pod wp³ywem lektury Logische Unterschungen Ed- munda Husserla²⁷, Twardowski zauwa¿y³, ¿e psychologizm ontologiczny miesza czynnoœci z wytworami tych czynnoœci, co nale¿a³o do jednego z jego fundamen- talnych rozró¿nieñ. Jak argumentowa³ w pracy O czynnoœciach i wytworach, po- zorna s³usznoœæ psychologizmu w wersji ontologicznej bierze siê st¹d, ¿e o ist- nieniu niektórych w³asnoœci cz³owiek dowiaduje siê drog¹ introspekcji, czyli drog¹ subiektywnego i indywidualnego doœwiadczenia psychicznego. Jednak¿e to, ¿e Ÿród³em jest doœwiadczenie subiektywne, nie znaczy, ¿e w³asnoœci te s¹ tylko bytem psychicznym²⁸. Filozof nie zaznaczy³ jednak, czy tezê tê mo¿na za- stosowaæ do wyra¿eñ wartoœciuj¹cych.

Konsekwencje odejœcia od psychologizmu

Cech¹ charakterystyczn¹ pogl¹dów nie tylko Twardowskiego, ale tak¿e filo- zofów nale¿¹cych do Szko³y Lwowsko-Warszawskiej jest przekonanie o bez- wzglêdnym, to jest niezmiennym charakterze prawdy. Na upowszechnienie tego pogl¹du mia³a wp³yw argumentacja wy³o¿ona przez Twardowskiego w rozpra- wie O tak zwanych prawdach wzglêdnych. W artykule tym autor podejmuje te¿

zagadnienie subiektywizmu, który tradycyjnie kojarzony by³ z relatywizmem jako pogl¹d, który relatywizmowi sprzyja. Twardowski jednak¿e nie zauwa¿a³ w owym czasie trudnoœci i s³aboœci psychologizmu, a w szczególnoœci tego, ¿e pogl¹d ten mo¿na wykorzystaæ dla wzmocnienia argumentacji subiektywizmu.

Psychologizm Twardowskiego mia³ dwie postacie: metodologiczn¹ i ontolo- giczn¹. W wersji metodologicznej dopuszcza³ jako metodê uprawiania filozofii wykorzystanie metod psychologii, natomiast w wersji ontologicznej kojarzy³ przedmiot przedstawienia z treœci¹ psychiczn¹, do której tylko podmiot ma do- stêp. Jak zauwa¿a Jerzy Bobryk, psychologizm niós³ ze sob¹ przede wszystkim

27 R. Kleszcz, op. cit., s. 118. W œrodowisku studentów i doktorantów Twardowskiego naj- zagorzalszym krytykiem psychologizmu by³ Jan £ukasiewicz. Zob. J. Woleñski, Szko³a Lwow- sko-Warszawska w polemikach, WN Scholar, Warszawa 1997, s. 31–34.

28 K. Twardowski, O czynnoœciach i wytworach, (w:) Wybrane pisma filozoficzne, s. 236–240.

zagro¿enie subiektywizacji wiedzy – wiedza o œwiecie staje siê w zasadzie nie- mo¿liwa, skoro podmiot wypowiada siê tylko o treœci swoich przedstawieñ²⁹.

Odrzucenie przez Twardowskiego psychologizmu czyni jego postawê anty- relatywistyczn¹ bardziej wyraŸn¹ i spójn¹. Antypsychologizm jest zgodny z in- nymi jego pogl¹dami: rozró¿nieniem miêdzy aktem, treœci¹ i przedmiotem przed- stawieñ, a tak¿e idiogeniczn¹ teori¹ s¹dów. Przedmiot, o którym podmiot coœ

orzeka, jest czymœ innym ni¿ treœæ przedstawienia, jaka temu towarzyszy. Przy takim rozró¿nieniu, kiedy podmiot na przyk³ad stwierdza, ¿e „ten liœæ jest zielo- ny”, to wypowiada siê nie o swoich spostrze¿eniach, lecz o cechach liœcia. Po- dobnie gdy wypowiada jakieœ zdania wartoœciuj¹ce czy te¿ stawia pewne regu³y etyczne, to s¹ one s³uszne lub nie, mog¹ byæ uznane b¹dŸ odrzucone nie tylko jako twierdzenia subiektywne, ale tak¿e jako pewne wypowiedzi bardziej ogól- ne, to jest poddaj¹ce siê procedurom obiektywizacji.

Badacze myœli Twardowskiego wskazuj¹ jednak, ¿e odejœcie od psychologi- zmu nie by³o w pogl¹dach filozofa krokiem radykalnym. W szczególnoœci nie odrzuci³ on pogl¹du, ¿e metody psychologii s¹ u¿yteczne dla filozofii. St¹d te¿

wyraŸne elementy psychologizmu w dalszej jego refleksji filozoficznej³⁰. Ko- mentuj¹c dociekania etyczne i metaetyczne Twardowskiego, Ryszard Wiœniewski stwierdzi³, ¿e nie dziwi go, i¿ nie wyda³ on swoich wyk³adów z etyki, poniewa¿

brakuje w nich dobrze uzasadnionego rozwi¹zania wieñcz¹cego przeprowadzane analizy³¹. Odnoszê wra¿enie, ¿e jedn¹ z przyczyn tego stanu rzeczy jest psycho- logizm, bêd¹cy podstaw¹ przyjêtej przez filozofa metodologii badañ i dociekañ filozoficznych.

29 J. Bobryk, Twardowski. Teoria dzia³ania, Prószyñski i S-ka, Warszawa 2001, s. 24–34.

30 J. Woleñski, Filozoficzna Szko³a Lwowsko-Warszawska, s. 41; R. Kleszcz, op. cit., s. 124–127.

31 R. Wiœniewski, op. cit., s. 109.