R om an B łachow sk i (Poznań).
Geneza i znaczenie iłów warwowych odkrytych w e wnętrzu ozu.
(The origin and chronology o f varved clays fo u n d out in the interior o f an esker).
(Z 2 fig. — with 2 fig.).
W odległości 25 km n a p o łu d n ie od P o zn an ia ciągnie się w k ie ru n k u PnZ -PdW potężny, 72 km d łu g i łań cu ch o z ó w 1).
Z adaniem te j n o ta tk i nie je s t ani m orfologia p o w y ż szych ozów i form im to w a rz y s z ą c y c h 2), ani ich m orfogene- z a 3). C hodzi tu o p ró b ę genetycznego w y k o rz y s ta n ia do
k ład n ego , w y k o n an eg o w podziałce n a tu r a ln e j p r z e k r o ju pionow ego ozu. Jest to zarazem p rz y c z y n e k do p o z n an ia r u chu w o d y w lądolodzie.
Na północ od P rz y le p e k koło Śrem u w znosi się m ały, k o p u la s ty p a g ó re k ozow y, w k tó re g o g łę b o k ie j o d k ry w ce w y s tę p u je m a te ria ł d otychczas nigdzie w ozach n ien a p o ty - k a n y . W y s tę p u ją tu w y ra ź n e w a rstw y i ł ó w i p i a s k ó w i l a s t y c h o raz żw iró w i p iask ó w ; w a rs tw y te są ułożone zgodnie, bez w y k lin ia n ia się.
B udow a ta n a d a je ozowi tem u zu p ełn ie o d rę b n y c h a r a k ter, ró ż n y od ozów zarów no p o lsk ich j a k i sk an d y n aw sk ich . L e i v i s k a 4) o p isu ją c b u d o w ę w e w n ę trz n ą ozów stw ie r
dza p rze d e w szystkim , że „znam iennym je s t d la ozów b r a k lu b n a d e r n ik łe w y stę p o w an ie m a te ria łu ilastego, oraz że
1) R. B ł a c h o w s k i : „Morfologia ozów śremskich“. Prace Kom.
Geogr. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, tom I, zeszyt 1, Poznań 1936, str. 1—32.
2) R . B ł a c h o w s k i : „Kilka uwag o rynnach i nieckach jezier- nych towarzyszących ozom“. Czasop. Geogr., zeszyt 1, Lwów, 1936, str. 76.
3) R . B ł a c h o w s k i : „L’interprétation graphique du problème d’origine des oesars“. Résumés des communications présentées à la 2-me section du IY-me Congrès des Geographes et Etnographes Slaves. Sofia, 1936, str. 22—23
4) I. L e i v i s k a : „Ûber die Ose Mittelfinnlands“, Fennia 51, No 4 Helsinki, 1928, str. 119 i 130.
— 145 —
sk ła d n ik i zasadnicze ozu: p iask i, ż w iry i g łazy w y s tę p u ją w p ostaci w a rs tw “.
Szczególna b u d o w a ozu w P rz y le p k a c h z d a je się um oż
liw iać w y k o rz y s ta n ie chronologiczne, p o d obnie j a k to d la p iask ó w krzy żo w o u w a rstw io n y c h i żw irów z a n d ru w y k o nał G a l o n 1), w ed łu g k tó re g o m a te ria ły g ru bsze i o b a r w ie ja ś n ie js z e j (żw iry) p o w sta ły w c ie p łe j p ołow ie ro k u , a m a te ria ły cieńsze i o b a rw ie ciem n ej — w c h ło d n e j p oło
w ie ro k u , zgodnie z założeniam i do ty czący m i iłów w arw o- w ych.
N ależy p am iętać, że w o dniesieniu do ozów o d czy tan ie p erio d y c zn y ch zm ian w k rą ż e n iu w o d y n a p o ty k a n a spe
c ja ln e tru d n o ści, gdyż m am y tu do czy n ien ia ze zja w isk a m i zachodzącym i n ie w b asen ach p rzed p o la, lecz bezpo śred n io pod ogrom ną czaszą lądo lod u . C hoć w ięc w a h a n ia ciep lne b ęd ą re g u la rn ie d z ia łały , d ad zą one w w y n ik u o b raz nieco
z a ta rty .
N a d ług im pasie p a p ie ru m ilim etrow ego w ry so w an o w w ielkości n a tu ra ln e j w szy stk ie w a rstw y , oraz określono ich c h a ra k te r, w y ró ż n ia ją c : iły , p iask i ilaste, p ia sk i drobne, p ia sk i g ru b e, żw iry . B arw n e zaznaczenie w a rstw p ro filu u w y p u k liło różnorodność stra ty g ra fic z n ą m a te ria łu . P o n ie w aż je d n a k długość i zróżnico w anie p ro filu sk ła d a ją c e g o się z 306 w a rs tw o m iąższości 0,2— 11,0 cm u tru d n ia ła o p ty cz
ne o p an o w anie całości, n a su n ę ła się konieczność innego g ra ficznego u ję c ia p ro filu , w sposób w y c h w y tu ją c y je g o isto t
ne cechy (ryc. 1). W y k re s z p ra w e j stro n y p rz e d sta w ia w k ie ru n k u poziom ym sk ła d w a rstw : iły, p iask i ilaste, p ia ski drobne, p ia sk i gru b e, żw iry , a w k ie ru n k u pionow ym nan iesiono k o le jn o 306 w arstw . O d c in k i u ję te w n a w ia sy z dużym i litera m i, p rz e d s ta w ia ją fra g m e n ty k om pleksów w a rstw w ido cznych n a ry c. 2.
Zaznacza się w ie lk a zm ienność w w y stę p o w a n iu iłów i żw irów . W d o ln ej części ozu (do w a rs tw y 135) w y s tę p u je p rze w a g a żw iru , w śro d k o w e j (od 135—210) p rz e w a ż a ją iły, a w g ó rn e j części ozu w y s tę p u ją re g u la rn ie w a rs tw y iłów i żw irów .
W ed ług m eto d y geochronologii iłów w a rw o w y ch o k re-
*) R. G a l o n : „Über Schmelzwasserrinnen und Sander bei Poznań“.
Zeitschr. d. Deutschen Geol. Geselschaft. B. 82, H. 7, 1930, str. 424.
Rocznik Pol. T ow . Geol. XIII. i q
146 —
Ryc. 1.
G raficzne ujęcie przekroju pionowego przez oz Przy- lepski. W ykres z prawej strony przedstaw ia: w kie
runku poziomym skład w arstw 1 = iły, 2 = pia
ski ilaste, 3 = piaski dro b ne, 4 = piaski gruboziar
niste, 5 = żw iry; w kie
runku pionowym naniesiono 306 warstw. W ykres z le
wej przedstaw ia miąższość poszczególnych warstw.
Odcinki ujęte w nawiasy z dużymi literam i przed sta
wiają fragm enty warstw wi
doczne na ryc. 2.
Fig. 2. Charakterystyczne kompleksy warstw odrysowane z profilu w y konanego w podziałce naturalnej. Objaśnienie znaków: 1 = iły, 2= p ia sk i ilaste 3 = piaski drobne, 4 = piaski gruboziarniste, 5 = żwiry. Liczby ozna
czają numerację warstw. — A = żwiry i piaski dolnej części ozu. B = wkład
ka iłów w dolnej części ozu, C = różnica miąższości warstw letnich i zimo
wych, D = warstwy z środkowej części ozu, E = żwiry i piaski gruboziar
niste z górnej części ozu.
1 Z 3 A- 5
— i 48 —
sow i ciepłem u o d po w iada w a rstw a m a te ria łu grubszego i o w ięk sze j m iąższości, a o kreso w i zim nem u w a rstw a m a te ria łu drobnego, o m n ie jsz e j m iąższości. Ż^wiry i p ia sk i — m a te ria ł g ru b y i ja sn y , iły i p iask i ilaste — m a te ria ł d ro b n y i ciem ny, b ę d ą w naszym w y p a d k u , g d y chodzi o oz, odpo
w ie d n ik a m i tego. N a w y k re sie lew y m ryc. 1 p rzed staw io n o m iąższość poszczególnych w arstw . Że osad y zim ow e m a ją m n ie jsz ą m iąższość od letn ich , u w id acz n ia zw łaszcza stro p o d k ry w k i (ryc. 1 w a rs tw y 214, 218, 222, 227, 231, 234, 238, 242, 249, 263, 273, 285, 288, 293, 298, 302; ryc. 2 c).
Oz ja k o fo rm a g la c ja ln a łączy się z istn ien iem lodow ca w m iejscu , w k tó ry m p ow stała, o czym św iad czy ró w n ież płaszcz z g lin y m o ren o w ej z a le g a ją c y z w ie rz c h u ozu. Z d r u g iej stro n y b u d o w a oraz sk ła d w arstw , p rz e d e w szy stk im w y stęp o w an ie iłów w a rw o w y ch i p iask ó w ilasty ch , dow o
dzą, że o sad ziły się one w basenie, k tó r y m im o b e zp o śre d n ie j styczności z lodow cem b y ł w y p e łn io n y w odą sto jącą , o sad zającą w p e w n y ch o k resach czasu sw e zaw iesiny. W y k a z u ją c a w arstw o w an ie, choć w m n ie jszy m stopniu, b u d o w a w e w n ętrz n a sąsiedn ich ozów, p o tw ie rd z a fak t, że u czoła ląd olodu n ie b ra k o w a ło w ięk szy ch m as wód, do k tó ry c h w p a d a ły p o to k i donoszące w p o rze c ie p łe j m a te ria ł ż w iro w y i głazy.
W a rstw y z aw d zięczają sw e p o w stan ie re g u la rn y m zm ianom term icznym , zachodzącym w czaso k resach ro cz
nych. P rz y jm u ją c , że w a rstw a m a te ria łu grubszego i w a r stw a m a te ria łu cieńszego p o w sta ły w ciąg u je d n e g o ro k u , o trz y m u je m y 123 la t n a p o w stan ie w a rstw ozu u w id o czn io n y c h n a p ro filu .
O d c z y tu ją c p ro fil w idzim y, że w p o czą tk ac h p o w sta w a n ia ozu zachodził ok res siln iejszeg o dow ozu m a te ria łu , osa
d z iły się w te d y p rzew ażn ie ż w iry i p ia sk i g ru b o z ia rn iste (ryc. 2 a), p rz e rw a n y okresem , w k tó ry m o sad ziły się iły w arw o w e (ryc. 1 i ry c. 2b) . W śro d k o w y m o k resie p o w sta w a n ia ozu (od 135—210 w arstw y ) u s ta ł p ra w ie zu p ełn ie do
wóz m a te ria łu grubszego, a o sad zały się je d y n ie iły i p ia sk i (ryc. 2 d). W koń cow ym o k resie p o w staw a n ia ozu w y stę p u j ą dość re g u la rn e zm ian y dow ozu m a te ria łu g rubszego : osa
dzanie się żw irów i p iask ó w g ru b o z ia rn isty c h (ryc. 2 e), oraz b r a k dow ozu m a te ria łu : iły i p iask i ila ste (ryc. 2 d).
— 149 —
The origin and chronology of varved clays found out in the interior of an esker.
In a d istan ce of 25 km South of P oznan, lay s in th e direction from N o rth -W est to S ou th-E ast a la rg e 72 km long ra n g e of eskers. In th e in te rio r of one of th em s itu a te d in P rz y le p k i n e a r Srem w e re fo u n d th e sam e c o rd in a te ly situ ated shifts of v a rv e d clays a n d c la y sands, r a r e an d alm ost u n seen in th e S ca n d in av ian an d P olish eskers.
A v e rtic a l p ro file of th e shifts of th e esk er, d ra w n in a n a tu ra l m ea su re on th e m illim e ter p a p e r gives a p ic tu re resem bling to th e u sed ones in th e m eth o d of c h ro n o lo g y of v arv ing clays. C om position of th e b re a d th of shifts a n d thickness of in g re e d ie n ts show s th a t: th e w in te r shifts a re sm aller th a n th e sum m er shifts, th e y a rise in a p e rio d a p p ro x im a te ly 123 y e a rs long, a n d th a t th e y give a good conspect on th e genesis of th e e sk e r an d th e m ovem ent of th e w a te r- contents w h ich b u ilt th e e sk e r u n d e r th e ice-sheet.
Fig. 1. G ra p h ic a l com position of a v e rtic a l cu t th ro u g h th e esker. To th e rig h t of th e p ro file in th e h o riso n ta l d ire c tio n we see k in d s of in g re d ie n ts: 1 — clays, 2 — c la y sands, 3 — fine sands, 4 — gross sands, 5 — g rav e ls; in th e v e rtic a l d i
rection a re re g is tre d 306 shifts. T he left p ro file show s th e b re a d th of shifts. Sections enclosed in p a ra n th e sis w ith big lette rs show com plexes of shifts d ro w n on fig 2.
Fig. 2. C h a ra c te ristic com plexes of shifts acco rd in g to th e n a tu ra l p ro file : 1 — clays, 2 — clays sands, 3 — fin e sands, 4 — gross sands, 5 — g rav els. T h e n u m b ers in d ic a te th e p o sition of shifts. A — g rav els a n d sands in th e b a c k g ro u n d of the esk er, B — v a rv in g clays com plex, C — d iffe re n t b re a d th of w in te r a n d sum m er shifts, D — shifts of th e m iddle p a r t of esk er, E — g rav els a n d sands of th e to p of esker.
