R O C Z N I K P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A G E O L O G I C Z N E G O 1 A N N A L E S D E L A S O C l E T E G f i O L O G I Q U E D E P O L O G N E
T o m (V olum e) X X IX — 1959 Z eszy t (F ascicule) 4 K ra k ó w 1960
LEONARD BOHDZIEWICZ
BUDOWA GEOLOGICZNA I PROCESY DYNAMICZNE W STREFIE BRZEGOWEJ W ORŁOWIE I REWIE
(Tabl. X X X III, X X X IV i 4 fig.)
Structure geologique et processus dinamiques dans la zone littorale d (Orłowo et de Rew a
(PI. XXX I I I , X X X I V et 4 fig.)
W artykule niniejszym om ówiono pokrótce w yniki obserwacji geolo
gicznych na kilku odcinkach brzegu morskiego, a to w związku z jedną z w ycieczek X X X Zjazdu Polskiego Towarzystwa G eologicznego w Gdańsku. U czestnicy w ycieczki zw iedzili odcinki brzegów morskich w Orłowie i Rewie.
Formowanie się naszych wybrzeży morskich jest zagadnieniem złożonym, bow iem całokształt procesów m odelujących brzeg morski stanowi wypadkową w ielu skom plikowanych czynników, wśród których znaczną rolę odgrywają budowa geologiczna strefy brzegowej i jej ukształtowanie.
Kępa redłowska, do której prowadzi początek trasy, w znosi się do 91 m npm. Od wschodu jest ona ucięta klifem praw ie 4-kilom etrowej długości i wysokim do 40 — 50 m. Jest to bez wątpienia jeden z p iękniej
szych brzegów tego rodzaju w Polsce. K lif redłowski tylko w nielicz
nych punktach ma względnie ustabilizow any charakter dzięki czynni
kom naturalnym lub sztucznym . W ogólności jednak natężenie proce
sów dynam icznych jest tak intensyw ne, że k lif podlega stale niszczeniu i cofa się.
W okolicy mola w Orłowie brzeg morza przebiega poprzez aluw ialno- -m orskie osady w ujściu rzeki Kaczej wzdłuż nieczynnego i zdeform owa
nego odcinka klifu. W miarę zbliżania się do aktyw nego odcinka k lifu zmienia się charakter plaży. Początkowo szeroka i piaszczysta z w yraź
nym w ałem otoczakowym . zwęża się, przy czym zwiększa się w niej udział otoczaków, żwiru i głazów (tabl. X X X III, fig. 1).
Plaża otoczakowa składa się z północnego m ateriału krystalicznego (m agmowego i m etam orficznego) jak również osadowego w postaci czerwonych piaskowców, licznych wapieni sylurskich i rzadziej margli
kredowych. Najgrubszy m ateriał stanowią bloki skandynawskich gra
nitów i gnejsów. M niejsze głazy stanowią różnorodne fragm enty skał krystalicznych i osadowych. Otoczaki wapienne zawierają często okazy ortocerasów, ramienionogów, małżoraczków, liliow ców i korali, rzadziej trylobitów i igraptolitów. Szczególnie kam ienista jest plaża przy cyplu redłowskim .
a
r r y - 6
---2
—O
---2 -C f C TA -e
< S S - f A .. B -t>
0 5 00 ?000m
--- 1 1---1
Fig. 1. Szkic południow ej części kępy redłow skiej, (z Zeisego, częściow o zm ieniono i uzupełniono), a —. granice kępy; b —. k lif czynny; c — izobaty z m apy 1937 r.;
d — iziobaty z m ap y 1894 r. (1862?); e — glin y zw ałow e; / — piaski fluw ioglacjalne;
g — utw ory m ioceńskie poza klifem ; A — B — odcinek przedstaw iony na fig. 2;
91 — punkt w ysok ościow y
Cypel redłowski jest tu najdalej w ysuniętą w morze częścią lądu, tworzącą charakterystyczne załamanie linii brzegowej. Tego rodzaju cyple zwane są przez Kaszubów hakami. Cypel redłowski jest twardziela zbudowaną z gliny zwałowej w postaci nieforem nych pokładów. Glina ta w klifie łupie się nieregularnym i podłużnym i bryłam i o ostrych kra
wędziach (tabl. X X X III, fig. 4). W profilu dolnej części cypla często w ystępuje charakterystyczny podcios w form ie niszy brzegowej
(tabl. X X X III, fig. 3). Od północy cypel wznosi się stromo i skośnie do wysokości około 30 m , tworząc w yniosłe urwisko nadbrzeżne.
W górnej części jest on zbudowany z brązowożółtej glin y zwałowej, a w dolnej z gliny szarej o różnych 'odcieniach. K ontakt tych glin jest słabo uchw ytny wobec nieprzystępności tej partii klifu. Strona północna
— 349 —
cypla obfituje w liczne zaburzenia w y w ołane glacitektoniką i częściowo rów
n ież procesami zboczowymi. Wczesną w iosną 1958 r. była doskonale widoczna kra miocenu o rozmiarach 15 X 3 m z w yraźnym i niezaburzonym w arstw o
waniem , w ciśnięta pomiędzy gliny zwa
łowe.
Można tu również obserwować w miarę now ych odsłonięć lokalne zm iany barwy gliny zwałowej. W tym sam ym pokładzie gliny w ystępują często u dołu cypla przejścia barwy z szarej na popielatoszarą, intensyw nie zieloną, brunatną, a naw et czerwoną. Zmiany te nie są w yw ołane procesami geoche
m icznym i, lecz przypadkową obecnością w glinie różnego materiału z widocz
nym i w iększym i okruchami. Mogą to być roztarte okruchy białoszarego mar- glu, w ęgla brunatnego, zielonych pias
ków glaukonitowych, wiśniowoczerw o- nych iłów itp.
Utwory m ioceńskie pojawiają się już przy cyplu, w postaci białych i sza
rawych delikatnych piasków i pyłów kwarcowych z m uskowitem , przewarst- w ionych brunatnym i m ułkam i (tabl.
X X X III, fig. 2). Rzadziej obserw uje się przewarstwienia ilaste i soczew ki lub kieszenie z w ęglem brunatnym . Żwirów m ioceńskich dotychczas nie udało się znaleźć. W yjątkowo gruby pokład czy też soczewkę w ęgla brunatnego obser
wowano krótko w 1957 i 1958 r. u pod
staw y cypla redłowskiego (tabl. X X X IV , fig. 3). Ponad nim leżą utw ory pylaste miocenu, wyżej glina zwałowa.
Strop utworów mioceńskich tworzy w k lifie łagodnie kopułowatą formę się
gającą do wysokości 20 m npm. W ier
cenie w R edłow ie (1904 r.) napotkało pod czwartorzędem utwory m ioceńskie na rzędnej około +35 m npm. i nie przebiło ich do końca otworu zatrzy
manego na rzędnej około —27 m ppm.
Inne w iercenie położone przy ujściu rzeki Kaczej u stóp kępy redłowskiej w ykazuje całkowicie odm ienny profil.
Przebijało ono aż do rzędnej —65 m
u j 0 t - ę c -
Fig. 2.Fragmentpołudniowej częściklifuredłowskiego (rysunekwykonanyw kwietniu— maju1958).1 — utworymioceń skie; 2 — fluwioglacjał;3 — gliny zwałowe;4 — obsunięcia, zwaliska, osypiska(zaznaczonodla przejrzystości częściowo)
ppm . czwartorzęd, po czym weszło bezpośrednio w oligocen, a następnie w kredę, nie znajdując w tym m iejscu miocenu. Stw ierdzone różnice w w ystępow aniu miocenu na tak niew ielkich odległościach podważają pierwotny pogląd, że m iocen odsłonięty w k lifie redłowskim jest poło
żony in situ.
Ponad m ioce nem południowej części klifu rysuje się dosyć regular
nie piaszczysto-żwirowa seria fluwioglacjalna. Na cyplu gubi się ona w zaburzonej partii klifu. Ku północy przechodzi ona w piaski drobniej
sze i m ułki kosztem grubszych składników, osiągając grubość kilku
nastu i więcej metrów. W spągu piaszczysto-żwirowej serii i przeważnie w obniżeniach stropu utworów mioceńskich dosyć często znajdujemy fragm enty i soczew y bruku morenowego, a naw et płaty gliny zwałowej.
Nieco dalej na północ od zwiedzanego odcinka stw ierdziłem w klifie następujący profil. Pod 3-m etrową gliną zwałową w ystąpiły drobne piaski i m ułki łącznej miąższości 15 m etrów. Pod nim i znajdował się pokład szarej gliny zwałowej zawierający 9-m etrową krę piasków oligoceńskich. Niżej w ystąpiły utw ory m ioceńskie. Przykład ten jest dowodem zawiłej m iejscam i budowy geologicznej klifu.
Ogólnie można budowę geologiczną kępy redłowskiej zinterpretować w następujący sposób. Na nierównej powierzchni kępy, stanowiącej ongiś silnie falistą powierzchnię zwartej w ysoczyzny, leży z reguły glina zwałowa do kilku m etrów miąższości. Stanowi ona górny poziom zlodowacenia bałtyckiego (stadiał pomorski). Poniżej w ystępuje inter- stadialna seria fluw ioglacjalna reprezentowana przez piaski i żw iry odsłonięte w klifie. Pod nimi leży nieciągły dolny poziom zlodowacenia bałtyckiego. W ystępuje on w postaci soczew gliny zwałowej lub bruku morenowego. Są one również widoczne w klifie. Z kolei pod tym po
ziomem w ystępuje seria interglacjalna eemska reprezentowana przez część utworów piaszczystych i m ułkowatych, stwierdzonych w w ierce
niu w Orłowie u w ylotu doliny Kaczej. Ta seria w południowej części klifu nie jest odsłonięta. Najniższym członem czwartorzędu jest glina zwałowa stwierdzona w cytow anym wierceniu na głębokości — 49 do
— 65 m npm. Przynależy ona już do starszego zlodowacenia, prawdo
podobnie środkowopolskiego. Pow yższy układ wilkła się z powodu bar
dzo silnych zaburzeń glacitektonicznyeh.
N iszczenie klifu przez kipiel morską wzrasta ogrom nie przy nakła
daniu się w ysokich Stanów morza ze sztormami. Amplituda wahań sta
nów morza tej części Bałtyku sięga 2 — 3 m etrów i zależna jest od czynników m eteorologicznych, głównie wiatrów i ciśnienia barom etrycz- nego. P rzypływ morski nie sięga wysokości 1 cm i stąd n ie wchodzi tu w rachubę.
W k lifie redłowskim zm iany brzegowe zaznaczają się po każdym sztormie w postaci now ych nisz brzegowych i św ieżych obrywów.
N ajw iększe zmiany obserw uje się na ogół po Okresie sztorm owym przy
padającym na m iesiące X I— III. Obraz zniszczenia klifu jest wówczas uderzający. W ciągu lata brzeg jest uprzątany z rumowiska.
Tworzenie się i wędrówka w ałów podwodnych n ie jest na tym odcinku zbadana. Mają on e w procesach brzegowych ogromne znacze
nie, gdyż obecność ich i odpowiednie rozmieszczenie w pływ a na energię fal i niszczenie brzegu.
— 351 —
Szczególnie niekorzystna zbieżność warunków m eteorologicznych i hydrograficzno-morskieh zdarzyła się tu w 1914 r. Zanotowano w ówczas duże ubytki w klifie redłowskim . W tym że roku koło M iędzy
zdrojów na Pomorzu Szczecińskim morze zerwało w k lifie m asy ziem ne objętości około 2 m ilionów m etrów sześciennych, układając je w ławicę
wzdłuż brzegu.
Cofanie się klifu redłowskiego wiąże się głównie z obrywam i. T y
pow e osuwiska tworzą się tu rzadziej, gdyż nie sprzyja im charakter litologiczny klifu oraz dobre odwodnienie K ępy dzięki drenażowi natu
ralnemu wód gruntowych. Duże osuwisko położone przy cyplu ma charakter chroniczny. Obecność jego warunkuje siln ie zaburzona bu
dowa geologiczna tego odcinka oraz okresowe przesączanie się drobnych ilości wody z zaplecza. Osuwisko to, podobnie jak inne osuw iska nad
morskie, pozbawione jest jęzora uprzątanego przez fale.
Fig. 3. Profil k lifu red łow sk iego 200 m na N od cypla redłow skiego. I — glina zwałowa; II —. piaski i żw iry w arstw ow ane, w spągu 'bruk m orenow y; III — utw ory m ioceńskie: p iask i k w arcow e drobne i pylaste, przew arstw ione brunatnym i iłam i
piaszczystym i, soczew ki z w ęg lem brunatnym
Spływ y błota z odmarzającego w iosną klifu przenoszą na plażę i wprost do morza nawodniony m ateriał gliniasty. Są one jednak czyn
nikiem drugorzędnym w rozwoju klifu.
Profil klifu redłowskiego jest najczęściej zniekształcony osypiskam i i m ateriałem oberwanym ze ścian. W lepiej odsłoniętych m iejscach profil klifu ujawnia załamania strukturalne (fig. 3) w ynikające ze zmian litologicznych. Podkreślają je ponadto stromo pochylone pła
szczyzny obryw ow e glin zw ałow ych i utworów m ioceńskich. Ściśnięte pomiędzy nim i piaski i żw iry fluwiogiacj alne tworzą łagodniejsze stoki pochylone pod kątem około 30°.
Prędkość cofania się klifu redłow skiego nie została ustalona. Zjawisko to przebiega nieregularnie, w zależności od natężenia sił dynam icznych działających w strefie brzegowej. Poznanie rzeczywistej w ielkości co
fania się klifu i prędkości tego zjawiska wym aga specjalnej sieci stacjo
narnych punktów pom iarowo-obserwacyjnych zainstalowanych w strefie brzegowej. Punktów takich n ie ma. Zresztą i najprostsze obserw acje geologiczne są tu z przyczyn obiektyw nych utrudnione, a do niedawna były w ogóle niem ożliwe.
Odmiennym typem brzegu m orskiego jest rejon R ew y. Form owanie się tego odcinka brzegu pozostaje w związiku ze znacznie słabszym dzia
łaniem morza w małej i prawie zamkniętej Zatoce Puckiej. Na zachód od R ew y niski brzeg morski wżera się w zatorfione ujście pradoliny Redy. Brzeg biegnie tu nierówną linią, m iejscam i ztamaskowaną przez roślinność wodną. Zatorfione dno Zatoiki Puckiej stanowi przedłużenie pradoliny Redy, skręcającej lukiem ku pradolinie P łutnicy pod Puckiem , mniej więcej zgodne z przebiegiem izobaty 5-m etrowej (fig. 4).
W R ewie i na wschód od niej brzeg jest również niski, lecz posiada wyraźną plażę piaszczystą związaną z jego akum ulacyjnym charakte
rem. Na załamaniu linii brzegowej wyrasta półw ysep rew ski zwany gwarowo „Szpyrkiem ”, stanowiący swoistą formę akum ulacji piasków morskich w strefie brzegowej. Pod w zględem m orfogenetycznym jest to m ierzeja szeroka na powierzchni do kilkunastu m etrów i wybiegająca około 1300 m etrów w kierunku K uźnicy na Helu (tabl. X X X IV , fig. 1).
W jej przedłużeniu rysu je się piaszczysta m ielizna zwana Rewą (albo Ryfem ) M ew ze sztucznym przekopem dla przejścia kutrów rybackich nazywanym Dypką. W czasie niskiego stanu morza i długotrw ałych wiatrów z NW znaczna część R ew y Mew wynurza się z morza. Dalsza akumulacja m ateriału piaszczystego bez ingerencji człowieka dopro
wadzi w przyszłości do zamknięcia przez m ierzeję Zatoki Puckiej i przekształcenie jej w zalew.
Ukształtow anie dna tej części akwenu jest różne po obu stronach R ew y Mew. Ku wschodowi dno morza opada zdecydow anie w głąb Zatoki Gdańskiej. Natom iast w Zatoce Puckiej dno jest urozmaicone m ieliznam i i przegłębieniam i zw anym i „jamami”. Ciekawe to ukształto
wanie stanowiło przedmiot dociekań do tej chw ili nie zakończonych.
W ysuwano na ten tem at różne koncepcje nawiązujące do zmian postglacjalnych Bałtyku, transgresji litorinowej, zatopienia form lądo
wych itp. Warto również zwrócić tu uwagę na znaczenie dynam iki procesów brzegowych działających niezależnie od faz rozwojowych Bałtyku.
Wiadomo na przykład, że H el przed dw ustu laty i dawniej stanow ił zespół w ysp dochodzących do liczby kilkudziesięciu. Nie stanow ił on wówczas dostatecznej osłony przed potężnym okresowo działaniem morza otwartego. D ziałanie to mogło w pewnej m ierze w płynąć rów
nież na kształtowanie się jam i m ielizn w Zatoce Puckiej. Pouczające są pod tym względem przykłady żyw iołow ych katastrof, opisywanych dokładniej w nowszych czasach na wybrzeżu pomorskim. W r. 1904 na północ od Kosarzewa na w yspie Uznam m orze pokonało tamę 4-m etro- wej wysokości, niszcząc w następstw ie szosę na odcinku 1,2 km i żłobiąc jam y do 5 m głębokości. Na tym że odcinku burzliwe fale zniszczyły poprzednio całą wieś. Innym przykładem jest wdarcie się morza poprzez niski wał w ydm nadmorskich na nizinne, zatorfione zaplecze w rejonie ujścia Piaśnicy w latach 1904 i 1914. Zaznaczyło się wówczas podnie
sienie poziomu wód w Jeziorze Żarnowieckim odległym o 4 km od
— 353 —
morza. Zjawiska takie powodują różne zm iany w części lądowej i odkła
danie znacznych ilości m orskiego m ateriału przybrzeżnego nieraz na
/ h ' a b ^ c .'V.* ct = = e
agffia f g
Fig. 4. Fragm ent Zatoki Puckiej, a — izobaty w g m apy z 1938 r; b — głębokości 0 — 2 m; c — schem at k ierunków przew ażających prądów m orskich (wg K. D e- m ela 1930); d — piaski m orskie i w ydm ow e; e — pradolina Redy; f — kępy d y lu -
w ialne; g — w y sp y plejstoceńskie w dnie pradoliny
23 R o cz n ik P T C
dalszym zapleczu. U tw ory takie b yły niekiedy przyczyną zamieszania, wobec zakwalifikowania ich jako osadów transgresji litorinowej itp.
Powstanie m ierzei rewskiej i R ew y Mew jest częściowo wiązane z, układem prądów morskich. Jednakże geneza tych utw orów nie została d efinityw nie wyjaśniona.
WYKAZ LITERATURY REFERENCES
1. C z e k a ń s k a M. (1948), Fale burzowe na południow ym B ałtyku. Badania Fizjograficzne n ad Polską Zachodnią, nr 1, Rocznik 1948. Poznań.
2. D e m e l K. (1929), O prądach przy cyp lu P ółw ysp u H elskiego. A rch iw u m H ydrobiol. i R ybactw a,, t. IV, nr 3 — 4, 1930.
3. O t t o T h ., K e i l h a c k K., M e n z e l H., J e n t z s c h A., M e y e r E., T o r n a u , K a u n h o w e n F. (1916), G eologische W irkungen der Sturm flut der Jahresw ende 1913/1914 auf die K usten der Ostsee. Jahrb. P. G. L., t. X X X V oz. II, (1914) Berlin.
4. P a w ło w sk i St. (1922), O utworach na dnie Zatoki G dańskiej. Tow. Pr z yj . Nauk, Poznań.
5. Pazdro Z. (1948), P ółw ysep H el i jego geneza. Technika Morza i W yb rze ża . Rocznik III, nr 1/2. Gdynia 1948.
6. Zeise O. 1903 Erlauterungen z. G eologischen Kartę L ief. 107, u. G eologische Kartę BI. Oliwa, Gr. 16, nr 32. P.G.L. Berlin.
OBJA ŚNIEN IA TABLIC Tablica X X X III
Fig. 1. Widok od strony m ola w O rłowie na k lif redłowiski. Na pierw szym planie w a ł brzegowy otoczak owy. W k lifie w idoczne jest stopniow e przejście z fazy zamarłej do fazy czynne].
Fig. 2. D olna część k lifu redłow skiego zbudowana z drobnych i pylasitych k w a r
cow ych piasków m ioceńskich z przew arstw ieniam i m ułków burow ęglow ych.
Na dalszym planie św ieży obryw.
Fig. 3. Profil cypla redłowskiego. U dołu nisza abrazyjna. Na pierwsizym planie resztki um ocnień k lifu sprzed r. 1939. N iski stan morza
Fig. 4. G liny zw ałow e w k lifie redłowskim . Cios pionow y, typ ow y dla jednolitych, zwartych pokładów glin w k lifie
Tablica X X X IV
Fig. 1. M ierzeja R ew ska — „Szpyrk”. Na p ierw szym planie zebrane przez rybaków kępki morszczynu, przy ostatniej kępce sylw etk a człow ieka
Fig. 2. Fragm ent k lifu redłow skiego. U góry strom e ociosy glin y zw ałow ej, po
niżej osypisko m askujące piaski m ioceńskie. Na przednim planie głaz granitow y średnicy 1,8 m
Fig. 3. Soczew ka w ęgla brunatnego wśród pylastych piasków m ioceńskich w k lifie redłowskim . Morze burzliwe, stan w y so k i
Rocznik Pol. Tow. Geol. t. X X I X , z. 4 Tabl. X X X I I I
L. B o h d ziew ic z
L. B o h d ziew ic z
