Stany Zjednoczone w regionie Azji i Pacyfiku : cele i założenia polityki w latach 1989-2009

(1)

ABSTRACT

Marcin GRABOWSKI Uniwersytet Jagielloński

STANY ZJEDNOCZONE

W REGIONIE AZJI I PACYFIKU – CELE I ZAŁOŻENIA POLITYKI W LATACH 1989 -2009

The main goal of the paper is to present goals and objectives of the American foreign policy towards the Asia -Pacific region (1989 -2009). The period under discussion may be characterized by drastic changes in a global and regional geo- political environment. In that context it is worth to monitor changes or lack of changes in the U.S. foreign policy towards this more and more important region of the world. The article refers to administrations of three U.S. presidents:

George Herbert Bush (1989 -1993), William Jefferson Clinton (1993 -2001) and George Walker Bush (2001 -2009). The analysis takes into account mechanisms of shaping U.S. policy towards Asia -Pacific, a theoretical background of U.S.

foreign policy and basic program documents of the U.S. administration. It is worth noticing that in spite of essential changes in world and regional systems, U.S. FP objectives towards the region remained similar, considering current political situation.

Z

asadniczym celem niniejszego artykułu jest analiza procesu formowania i realizacji celów oraz założeń amerykańskiej polityki zagranicznej wobec regionu Azji i Pacyfiku w latach 1989 -2009, kiedy to mieliśmy do czynienia z drastycznymi zmianami w środowisku geopolitycznym, zarówno z globalnego, jak i regionalnego punktu widzenia. Artykuł koncentruje się głównie na dynamice zmian i ciągłości tej polityki oraz problematyce definiowania interesu Stanów Zjednoczonych.

(2)

Wydaje się, że w tym kontekście warto przyjrzeć się, jak kształtowały się założe- nia polityki USA wobec tego, coraz istotniejszego (a zdaniem autora najważniejsze- go) w systemie światowym regionu. W artykule uwzględniono administracje trzech amerykańskich prezydentów: George’a Herberta Busha (1989 -1993), Williama Jeffersona Clintona (1993 -2001) oraz George’a Walkera Busha (2001 -2009).

Analiza celów i założeń amerykańskiej polityki zagranicznej wobec regionu Azji i Pacyfiku wymaga przyjrzenia się zarówno teoretycznym założeniom tej polityki, mechanizmowi jej kształtowania, jak też będącym ich pochodnymi doku- mentom programowym administracji USA. Cele i założenia polityki USA wobec regionu Azji i Pacyfiku są wypadkową ogólnych celów polityki USA w analizowa- nym okresie i amerykańskich interesów narodowych, w tym tradycyjnych debat o roli polityki zagranicznej dla samych USA czy roli USA w świecie. Niniejszy ar- tykuł odnosi się do mechanizmów kształtowania polityki wobec regionu w systemie władzy USA, pokrótce omawia ogólne cele i interesy Stanów Zjednoczonych (w tym ścierające się nurty w amerykańskiej nauce o stosunkach międzynarodo- wych) oraz założenia w stosunku do regionu Azji i Pacyfiku i ich zmiany w okresie 1989 -2009.

Warto już na początku zauważyć, że pomimo bardzo istotnych zmian w systemie światowym i regionalnym cele polityki USA wobec regionu pozostawały w ostat- nich 20 latach zbliżone, a można nawet zaryzykować tezę, że nad wyraz spójne, uwzględniając jednak oczywiście bieżącą sytuację w omawianym obszarze.

MECHANIZM KSZTAŁTOWANIA POLITYKI WOBEC REGIONU

Istotnym czynnikiem kształtowania amerykańskiej polityki zagranicznej jest jej plu- ralizm, związany również ze znacznymi zmianami, jakie zaszły w systemie świato- wym, w którym coraz większą rolę odgrywają stosunki transnarodowe. Stąd należy wziąć pod uwagę, że USA prowadzą wiele „polityk zagranicznych” wobec obsza- ru Pacyfiku. Należy zauważyć, że na politykę wobec regionu znaczący wpływ ma Rada Bezpieczeństwa Narodowego (National Security Council – NSC) czy Rada Doradców Ekonomicznych (National Economic Council – NEC).

W dziedzinie zagranicznej polityki gospodarczej warto wziąć pod uwagę rolę Departamentu Handlu, Departamentu Skarbu, Departamentu Rolnictwa, Biura Spraw Gospodarczych (w ramach Departamentu Stanu), Przedstawiciela USA ds. Handlu (United States Trade Representative – USTR) oraz Komisji Handlu Międzynarodowego (International Trade Commission – ITC).

W kwestiach demokratyzacji i pomocy rozwojowej mamy Agencję USA ds.

Rozwoju Międzynarodowego (United States Agency for International Development – USAID) oraz Biuro ds. Demokracji, Praw Człowieka i Pracy (w Departamencie Stanu).

Wpływ na politykę zagraniczną w swoich obszarach działalności mają: Agencja Ochrony Środowiska (Environment Protection Agency – EPA), Biuro Narodowej

This content downloaded from 149.156.234.28 on Fri, 16 Oct 2020 10:30:52 UTC

All use subject to https://about.jstor.org/terms

(3)

Polityki ds. Kontroli Narkotyków oraz Biuro ds. Międzynarodowych Spraw Pra- cowniczych (w ramach Departamentu Pracy)¹.

Istotną rolę odgrywają także agencje wywiadowcze, przedsiębiorcy, którzy czę- sto prowadzą politykę transnarodową w ramach korporacji, media, grupy lobbingo- we czy ośrodki badawcze (think -tanks), których rola w USA jest nieporównywalnie większa niż w innych krajach.

Z formalnego punktu widzenia głównym decydentem w amerykańskiej polityce zagranicznej, w tym polityce wobec Azji i Pacyfiku, jest prezydent Stanów Zjednoczonych², którego Konstytucja wyposażyła w szerokie prerogatywy na tym polu. Jest on głównodowodzącym armii i floty, za zgodą dwóch trzecich Senatu może zawierać traktaty, a także mianować ambasadorów i innych przedstawicieli dyplomatycznych Stanów Zjednoczonych³. Zapisane w Konstytucji dość ogólne uprawnienia zostały z czasem znacznie rozszerzone przez praktykę ustrojową. Decydowały o tym głównie dwa czynniki: mandat wyborców oraz sprawność działania⁴.

W tradycyjnej strukturze polityki zagranicznej w realizacji polityki wobec Azji i Pacyfiku kluczową rolę odgrywają asystenci sekretarza stanu ds. Azji i Pacyfiku (Assistant Secretary of State for East Asian and Pacific Affairs), którzy kierują biu- rem ds. Azji i Pacyfiku w Departamencie Stanu. Od ich osobistych umiejętności i zaangażowania zależy w znacznej mierze powodzenie polityki USA w tym regionie. W interesującym nas okresie (1989 -2009) funkcję tę pełnili: Richard Solomon (1989 -1992)⁵, William Clark (1992 -1993)⁶, Winston Lord (1993 -1997)⁷,

1 Por.: B. Jentleson, American Foreign Policy. The Dynamics of Choice in the 21st Century, New York–

–London 2000, s. 43.

2 O roli prezydenta w kształtowaniu polityki zagranicznej tego państwa, zob.: Ł. Wordliczek, Kształtowanie się uprawnień prezydenta USA w polityce zagranicznej, Kraków 2003.

3 Por.: Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki, art. 2, sekcja 2.

4 Por.: M. Nelson, Person and Office: Presidents, the Presidency, and Foreign Policy, [w:] The Domestic Sources of American Foreign Policy. Insights and Evidence, red. E. Wittkopf, J. McCormick, Lanham 2004, s. 146. Autor zwraca uwagę, że rola prezydenta ulegała wzmocnieniu w okresach zagrożenia/

wojny, zaś rola Kongresu w okresach pokoju.

5 R. Solomon uzyskał doktorat z nauk politycznych, ze specjalizacją polityka chińska, na Massachusetts Institute of Technology, a w czasie swojej kadencji negocjował m.in. traktat pokojowy w Kambodży, porozumienia w sprawie zbrojeń nuklearnych z Koreą Północną i Południową, wspierał utworzenie APEC i prowadził negocjacje z Japonią, Mongolią i Wietnamem. Szerzej na temat R. Solomona w biografii dostępnej w Internecie: http://beta.usip.org/specialists/richard -h -solomon.

6 W. Clark pełnił m.in. funkcję prezydenta Japan Society, był ambasadorem w Indiach, przedstawi- cielem dyplomatycznym w Tokio, kierował katedrą Japonii w CSIS. Szerzej na temat W. Clarka w biografii dostępnej w Internecie: http://www.spf.org/e/report/040921.html.

7 W. Lord odegrał ważną rolę w przywróceniu stosunków dyplomatycznych USA i Chin w 1972 r., pełnił też funkcję prezydenta Council on Foreign Relations (1977 -1985), kluczowego i najstarsze- go think -tanku zajmującego się sprawami międzynarodowymi w USA, a także przewodniczącego National Endowment for Democracy oraz Carnegie Endowment for International Peace’s National Commission on America and the New World. W latach 1985 -1989 był ambasadorem w Chinach.

Warto podkreślić, że umiejętności i doświadczenie polityczne W. Lorda odegrały ogromną rolę w promocji „wieku Pacyfiku” w zagranicznej polityce USA. Zob. oficjalną biografię dostępną w Internecie: http://dosfan.lib.uic.edu/ERC/biographies/lord.html.

(4)

Stanley Roth (1997 -2001)⁸, James Kelly (2001 -2005)⁹ oraz Christopher Hill (2005 -2009)¹⁰.

Choć w omawianym okresie urząd ten piastowali wybitni specjaliści, to ich praca była i jest utrudniona ze względu na niską rangę tego stanowiska w administracji USA¹¹. Biorąc pod uwagę wzrastającą rolę regionu, ale przede wszystkim olbrzymi zakres obo- wiązków spoczywających na asystentach sekretarza stanu ds. Azji i Pacyfiku, należałoby rozważyć podniesienie rangi tego stanowiska, jak również wzmocnienie go¹². Niestety reorganizacja Departamentu Stanu mogłaby napotkać na opór w Senacie, który musi zatwierdzić nominacje wyższych urzędników dokonane przez prezydenta (wiąże się to również z potrzebą zwiększenia budżetu Biura ds. Azji i Pacyfiku).

Rola Departamentu Obrony (Pentagonu) jest kluczowa dla utrzymania dominacji Stanów Zjednoczonych w strukturze systemu światowego. Jest też nie do przece- nienia, jeśli chodzi o utrzymywanie pokoju i stabilności w regionie Azji i Pacyfiku, gdzie stacjonuje ok. 82 tys. żołnierzy amerykańskich (największe siły rozmieszczo- ne są w Japonii i Korei Południowej)¹³. W strukturze Departamentu Obrony za obszar ten odpowiada Biuro Asystenta Sekretarza Obrony ds. Bezpieczeństwa Azji i Pacyfiku¹⁴. Warto zauważyć, że region Azji i Pacyfiku jest jedynym, którym kie-

8 S. Roth był dyrektorem personelu w podkomitecie ds. Azji i Pacyfiku Komitetu Spraw Zagranicznych Izby Reprezentantów w latach 1985 -1992, od marca 1994 r. pełnił funkcję specjalnego asystenta prezydenta i dyrektora ds. azjatyckich w Radzie Bezpieczeństwa Narodowego, a od 1996 r. funkcję dyrektora badań i studiów w Instytucie Studiów nad Pokojem USA (USIP). Zob. oficjalną biografię dostępną w Internecie: www.spongobongo.com/~stanley_owen_roth_the_oconnel_notes.htm.

9 W latach 1994 -2001 J. Kelly pełnił funkcję prezydenta Forum Pacyfiku Center of Strategic and International Studies w Honolulu (autonomiczny oddział CSIS z Waszyngtonu), wcześniej zaj- mował się konsultingiem w zakresie Azji i Pacyfiku, a w latach 1986 -1989 pełnił funkcję specjalnego asystenta prezydenta i dyrektora ds. azjatyckich w Radzie Bezpieczeństwa Narodowego.

Więcej w oficjalnej biografii J. Kelly’ego dostępnej w Internecie: http://asiafoundation.org/about/- profileother/james -andrew -kelly.

10 Nominacja Ch. Hilla na asystenta sekretarza stanu ds. Azji i Pacyfiku mogła wydać się niespodzianką, gdyż wcześniej pełnił on funkcję ambasadora w Macedonii (1996 -1999) i Polsce (2000 -2004) czy specjalnego wysłannika do Kosowa (1998 -1999). W lutym 2005 r. Hill został przewodniczącym delegacji USA na rozmowy sześciostronne w sprawie programu nuklearnego Korei Północnej. Wydaje się, że właśnie doświadczenie w negocjacjach dyplomatycznych i sytuacjach kryzysowych było podstawą tej nominacji (a także praca w ambasadzie w Seulu w latach 80.). Ch. Hill okazał się wyjątkowo skutecz- ny na swoim stanowisku, dbając o poprawne stosunki dwustronne m.in. z Chinami. Zob. oficjalną biografię dostępną w Internecie: http://2001 -2009.state.gov/r/pa/ei/biog/44553.htm.

11 Zajmują dopiero czwartą pozycję w Departamencie Stanu – po sekretarzu stanu, zastępcy sekretarza stanu (Deputy Secretary) i podsekretarzu stanu (Under Secretary of State).

12 Np. Ch. Hill, pełniąc ten urząd, w zasadzie zajmował się tylko kwestią zbrojeń nuklearnych Korei Północnej, nie mogąc wykonywać swoich obowiązków w odniesieniu do innych problemów regionu.

13 Od roku 2000 do 2005 liczba żołnierzy rozmieszczonych w regionie Azji i Pacyfiku została zredu- kowana z ok. 109 tys. do ok. 83 tys. Por.: S. Smith, Shifting Terrain: The Domestic Politics of the U.S.

Military Presence in Asia, „East -West Center Special Report” 2006, nr 8.

14 Ma ono w swej strukturze biura ds. Azji Wschodniej, Azji Południowej i Południowo -Wschodniej oraz Azji Centralnej. Zob.: http://www.defenselink.mil/policy/sections/policy_offices/.

(5)

ruje asystent sekretarza obrony, pozostałymi regionami kierują zastępcy asysten- tów i są one zgrupowane w Biurze Asystenta Sekretarza Obrony ds. Bezpieczeństwa Międzynarodowego¹⁵.

Region Azji i Pacyfiku podlega Dowództwu Pacyfiku (Pacific Command – PACOM)¹⁶, które skupia się zwłaszcza na bezpieczeństwie szlaków morskich oraz ochronie przed terroryzmem (szczególnie po zamachach z 11 września 2001 r.).

Raporty na temat roli PACOM -u zwracają uwagę na potrzebę współpracy, szczegól- nie z siłami Japonii i Australii, podkreślając jednak problemy związane z różnicami technologicznymi, które utrudniają współpracę nawet z najbardziej zaawansowany- mi armiami regionu¹⁷.

W ramach Kongresu za politykę zagraniczną w poszczególnych izbach odpowiada Senacka Komisja ds. Stosunków Zagranicznych (Senate Committee on Foreign Relations – SCFR), w której strukturze za politykę wobec Azji i Pacyfiku odpowiada Podkomisja ds. Azji Wschodniej i Pacyfiku (Subcommittee on East Asian and Pacific Affairs)¹⁸, oraz Komisja ds. Stosunków Zagranicznych Izby Reprezentantów (House of Representatives Committee on Foreign Affairs), w któ- rej ramach za politykę wobec basenu Pacyfiku odpowiada Podkomisja ds. Azji, Pacyfiku i Środowiska na Świecie (Subcommittee on Asia, the Pacific and the Global Environment)¹⁹. Warto jednak zauważyć, że każda z komisji obu izb Kongresu może zajmować się sprawami związanymi z polityką zagraniczną, a istotną rolę w tym zakresie odgrywa Committee on Ways and Means Izby Reprezentantów, najstarsza z amerykańskich komisji kongresowych, w której zakresie leżą kwestie związane z finansami²⁰.

15 Znajdują się tam biura ds. Afryki, Bliskiego Wschodu, Europy i NATO oraz Rosji i Eurazji. Zob.:

tamże.

16 Terytorium działania PACOM obejmuje 36 państw: Australię, Bangladesz, Bhutan, Birmę/

Myanmar, Brunei, Chiny, Fidżi, Filipiny, Indie, Indonezję, Japonię, Kambodżę, Kiribati, Koreę Południową, Koreę Północną, Laos, Malediwy, Malezję, Mikronezję, Mongolię, Nauru, Nepal, Nową Zelandię, Palau, Papuę -Nową Gwineę, Samoa, Singapur, Sri Lankę, Tajlandię, Timor Wschodni, Tonga, Tuvalu, Vanuatu, Wietnam, Wyspy Marshalla, Wyspy Salomona, dane za:

Countries in USPACOM Area of Responsibility, [online] http://www.pacom.mil/web/site_pages/- uspacom/regional%20map.shtml.

17 Por.: S. Simon, Theater Security Cooperation in the U.S. Pacific Command: An Assessment and Projection, „NBR Analysis” 2003, Vol. 14, nr 2. Zob. też: A. Scobell, The U.S. Army and the Asia- -Pacific, Strategic Studies Institute, U.S. Army War College, Carlisle 2001, passim. Analiza ta oma- wia podstawowe wyzwania dla bezpieczeństwa w regionie, a przez to dla USA, oraz przedstawia rekomendacje dla sił stacjonujących w regionie oraz współpracy z armiami lokalnymi w celu zwięk- szania zdolności operacyjnych sił amerykańskich.

18 Zob.: http://www.senate.gov/general/committee_membership/committee_memberships_SSFR.htm.

19 Zob.: http://www.internationalrelations.house.gov/subcommittees.asp?committee=3.

20 Zob.: http://waysandmeans.house.gov/.

(6)

CELE I ZAŁOŻENIA AMERYKAŃSKIEJ POLITYKI ZAGRANICZNEJ

Nie można jednoznacznie określić celów amerykańskiej polityki zagranicznej, gdyż na przestrzeni dziejów tego państwa ścierały się różne jej nurty. Ujawniły się one znów szczególnie silnie po 1989 r., kiedy zakończyła się zimna wojna, a Stany Zjednoczone, triumfator tego konfliktu, ogłoszone zostały jedynym supermocarstwem, co wiązało się ze znaczną odpowiedzialnością za sprawy świata. Tradycyjne konflikty między izo- lacjonizmem a internacjonalizmem czy między idealizmem a realizmem, a wreszcie próby połączenia tych różnych nurtów spowodowały zamęt w doktrynach polityki zagranicznej²¹.

Analizując cele polityki zagranicznej USA w ostatnim dwudziestoleciu, warto po- kusić się o przeanalizowanie podstawowych dokumentów programowych, w których możemy znaleźć upublicznione założenia tej polityki, będące wypadkową wcześniej- szych debat, wpływów poszczególnych grup interesu, uwzględniając przy tym swo- isty aspekt promocyjny upublicznianych dokumentów.

Wśród nich istotne było Orędzie o stanie państwa (State of the Union Address), któ- re prezydent George H. Bush wygłosił w 1991 r.²² Prezydent zwrócił w nim uwagę, że Ameryka służyła jako przykład wolności i demokracji, walcząc o zachowanie i rozsze- rzenie wolności. Podkreślił też, że w gwałtownie zmieniającym się świecie przywódz- two amerykańskie jest nieodzowne, a w grę wchodzi nowy porządek światowy, w któ- rym różne narody są zjednoczone dla osiągnięcia wspólnego celu, uniwersalnych aspiracji ludzkości – pokoju i bezpieczeństwa, wolności i rządów prawa²³.

Doktryna nowego porządku światowego była atrakcyjnym przedstawieniem polityki zagranicznej prezydenta George’a H. Busha, jednak brakowało spójnej wizji tego, co chciano przez tę doktrynę osiągnąć. Wydaje się, że prezydent Bush, najbardziej w omawianym okresie doświadczony w polityce zagranicznej, nadal osadzony był w realiach zimnej wojny, dlatego niewystarczająco rozumiał zmiany zachodzą-

21 Por.: H. Kissinger, Dyplomacja, przeł. S. Głąbiński, G. Woźniak, I. Zych, Warszawa 1996, s. 17- -58; W. Chittick, American Foreign Policy. A Framework for Analysis, Washington 2006, s. 37 -160;

B. Jentleson, American Foreign Policy…, s. 67 -81; A. Dobson, S. Marsh, US Foreign Policy since 1945, London–New York 2001, s. 2 -7. J. Nye pisze, że tradycyjna amerykańska polityka zagra- niczna uwzględnia następujące nurty: (1) realistów, którzy zwracają uwagę na interes narodowy i rolę handlu, a za pierwowzór tego podejścia uważa A. Hamiltona; (2) populistów, którzy zakła- dają poleganie na sobie i używanie przemocy, tutaj pierwowzorem jest A. Jackson; (3) demokra- tów – promujących ten system poprzez przykład, co starał się wdrażać T. Jefferson; (4) idealis- tów, którzy promowali bezpieczny i demokratyczny świat, a ich ideologiem jest W. Wilson.

Por.: J. Nye, Soft power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej, przeł. J. Zaborowski, Warszawa 2007, s. 179 -182.

22 Orędzie to wiązało się z inwazją Iraku na Kuwejt z poprzedniego roku oraz operacją „Pustynna Burza”.

23 Zob.: President George H.W. Bush’s Address before a Joint Session of the Congress on the State of the Union, 29 I 1991, [online] http://www.c -span.org/executive/transcript.asp?cat=current_event&- code=bush_admin&year=1991.

(7)

ce w systemie międzynarodowym, szczególnie związane z ekonomizacją stosunków międzynarodowych czy procesami globalizacji²⁴.

W National Security Strategy of the United States z sierpnia 1991 r. podkreślano m.in. następujące cele amerykańskiej polityki zagranicznej:

1) odstraszanie, a w razie potrzeby odpieranie zagrożeń bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych i ich sojuszników;

2) poprawę stabilności poprzez porozumienia o kontroli zbrojeń, ale też wzmac- nianie defensywnych systemów obrony oraz zapobieganie transferowi technologii militarnych (zwłaszcza broni masowego rażenia) do krajów i grup wrogich;

3) promowanie demokratyzacji Związku Radzieckiego, przy jednoczesnym utrzymaniu twardej polityki zniechęcającej do kolejnego wyścigu zbrojeń;

4) promowanie ograniczeń w globalnych wydatkach zbrojeniowych;

5) ograniczenie napływu narkotyków do USA (ograniczenie produkcji, przemy- tu i popytu we własnym kraju)²⁵.

Można zaryzykować twierdzenie, że strategia ta, pierwsza pozimnowojenna, była mocno osadzona w realiach zimnej wojny właśnie. Zupełnie inny charakter miały dokumenty programowe administracji kolejnego prezydenta, który oderwał się od okresu zimnej wojny, będąc jednocześnie osobą niedoświadczoną w zakresie polityki zagranicznej, a przez to być może nieosadzoną w dominującym wśród amerykańskich myślicieli politycznych i praktyków polityki zagranicznej nurcie realistycznym.

Kluczowe dla polityki zagranicznej administracji Clintona były dwa dokumenty programowe, National Security Strategies z roku 1995 i 1998. Szczególnie National Security Strategy of Engagement and Enlargement z 1995 r. odzwierciedla politykę zagraniczną tego prezydenta. Głosiła ona, że w bardziej zintegrowanym i współ- zależnym świecie USA nie mogą osiągnąć sukcesu, promując swój interes narodowy, polityczny, militarny czy gospodarczy bez aktywnego zaangażowania w sprawy świata²⁶.

Trzy podstawowe cele przedstawione w tej strategii to:

1) wzrost bezpieczeństwa – zakładano zdolności militarne odpowiednie do potrzeb oraz możliwość zwyciężenia, we współpracy z sojusznikami, w dwóch prawie równoczesnych głównych konfliktach regionalnych; nacisk kładzio- no też na kontrolę zbrojeń, szczególnie broni masowego rażenia i promocję stabilności;

2) promocja dobrej koniunktury w kraju – poprzez wspieranie wzrostu gospodarczego w świecie, promocję wolnego handlu i dostępu Stanów Zjednoczonych do rynków zagranicznych;

24 Zob.: R. Nixon, American Foreign Policy: The Bush Agenda, „Foreign Affairs” 1989, Vol. 68, nr 1;

M. Mandelbaum, The Bush Foreign Policy, „Foreign Affairs” 1990 -1991, Vol. 70, nr 1.

25 Por.: The National Security Strategy of the United States, August 1991, [online] http://www.fas.org/- man/docs/918015 -nss.htm.

26 A National Security Strategy of Engagement and Enlargement, The White House, U.S. Government Printing Office, Washington 1995, s. 33.

(8)

3) promocja demokracji – wspieranie demokracji rynkowych oraz wsparcie kluczowych demokracji wschodzących, tj. Rosji, Ukrainy, krajów byłego ZSRR²⁷. Dokument z 1998 r., A National Security Strategy for a New Century, zakłada umacnianie amerykańskiego przywództwa i zaangażowania w świecie, ponieważ ma to żywotne znaczenie dla bezpieczeństwa USA i czyni świat bezpieczniejszym. Poza tym strategia ta opiera się na analogicznych trzech filarach jak ta z 1995 r.²⁸

Kolejnym kluczowym dokumentem amerykańskiej polityki zagranicznej jest National Security Strategy of the United States of America, powstała w 2002 r. w odpowie- dzi na ataki terrorystyczne z września 2001 r. Zwraca się w niej uwagę, że USA będą:

1) bronić godności ludzkiej;

2) wzmacniać sojusze w celu zwalczania globalnego terroryzmu i zapobiegać ata- kom na USA i ich przyjaciół;

3) współpracować w łagodzeniu konfliktów regionalnych;

4) zapobiegać groźbom użycia broni masowego rażenia przez wrogów przeciw USA i ich sojusznikom;

5) pobudzać wzrost gospodarczy przez wolne rynki i wolny handel;

6) rozszerzać krąg rozwoju poprzez otwieranie społeczeństw i tworzenie infra- struktury demokratycznej;

7) rozwijać wspólne działania z głównymi mocarstwami światowymi;

8) przekształcać instytucje bezpieczeństwa narodowego USA w celu odpowiada- nia na zagrożenia i możliwości XXI w.²⁹

Analogiczne założenia można znaleźć w opublikowanej cztery lata później National Security Strategy of the United States of America. W jej konkluzjach można znaleźć stwierdzenia, że wyzwania stojące przed USA są ogromne, ale kraj ten ma moc i wpływy, aby na nie odpowiedzieć. Strategia ta jest idealistyczna w odniesieniu do celów, realistyczna zaś w odniesieniu do środków. Zwraca się w niej uwagę na fakt,

27 Por.: tamże, s. 7, szczegółowe sprecyzowanie celów: s. 8 -24. Krytykę strategii poszerzania i angażo- wania jako niechroniącej amerykańskich interesów przestawiał R. Haass, Paradigm Lost, „Foreign Affairs” 1995, Vol. 74, nr 1.

28 Zob.: A National Security Strategy for a New Century, The White House, U.S. Government Printing Office, Washington 1998. Warto zwrócić uwagę na założenia gospodarcze tej strategii, związane z promocją dobrej koniunktury w kraju (odnoszące się m.in. do azjatyckiego kryzysu gospodarczego), wśród których należy wymienić: otwartość i przejrzystość, reformy sektora finansowego, rozwiązywanie kryzysów, zwiększanie konkurencyjności gospodarki amerykańskiej, poprawę do- stępności rynków zagranicznych, promocję otwartego systemu handlowego, strategię wspierania eksportu, zwiększenie kontroli eksportu, zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego, promocję zrównoważonego rozwoju za granicą. Tamże, s. 27 -33.

29 Por.: The National Security Strategy of the United States of America, The White House, U.S.

Government Printing Office, Washington 2002. C. Rice, wówczas doradca prezydenta ds. bezpie- czeństwa narodowego, podsumowała tę strategię jako opartą na trzech filarach: (1) obrona pokoju poprzez przeciwstawienie się przemocy terrorystów i bezprawnych reżimów; (2) zachowanie pokoju poprzez promowanie dobrych stosunków między mocarstwami na świecie; (3) rozszerzanie pokoju poprzez rozszerzanie dobrodziejstw wolności i dobrej koniunktury na świecie. Por.: C. Rice, A Balance of Power that Favors Freedom, „U.S. Foreign Policy Agenda. An Electronic Journal of the U.S. Department of State” 2002, Vol. 7, nr 4.

(9)

że Ameryka nie będzie się cieszyć pokojem, bezpieczeństwem i koniunkturą gospo- darczą, jeśli wycofa się ze świata³⁰.

Dla definiowania i prowadzenia amerykańskiej polityki zagranicznej istotne są też zmiany, jakie od 1989 r. zachodzą w systemie światowym. Podstawowym celem polityki zagranicznej USA od czasu II wojny światowej było, jak stwierdzają Michael Smith i Nicholas Khoo, utrzymanie strategicznej przewagi za pomocą własnego po- tencjału militarnego i ekonomicznego, aby nie dopuścić do pojawienia się jakiego- kolwiek mocarstwa zdolnego zagrozić ich pozycji. Nie chodzi tu tylko o bycie kimś na kształt światowego szeryfa, ale przede wszystkim o przekonanie społeczności mię- dzynarodowej, że posiadanie przez USA pozycji hegemonicznej sprzyja umacnianiu pokoju i stabilności w świecie³¹.

Jednak zmiany zachodzące w systemie światowym najprawdopodobniej nie po- zwolą USA utrzymać w nim pozycji jedynego supermocarstwa³². Zbigniew Brzeziński

30 Por.: The National Security Strategy of the United States of America, The White House, U.S.

Government Printing Office, Washington 2006, s. 49.

31 N. Khoo, M. Smith, China and US Foreign Policy in the Asia -Pacific: Living With American Dominance,

„The Royal Institute of International Affairs Briefing Paper” 2001, nr 22, [online] http://www.riia.

org. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na pracę Z. Brzezińskiego, który podkreślał, że USA są globalnym supermocarstwem, czego podstawą są cztery wymiary: (1) globalny zasięg siły militarnej; (2) globalne oddziaływanie gospodarcze; (3) globalna atrakcyjność gospodarcza i kulturowa oraz (4) globalna siła politycznego nacisku (ten wymiar kumulował trzy poprzednie). Z. Brzeziński, Bezład.

Polityka światowa na progu XXI wieku, Warszawa 1994, s. 81 -83. Warto też zwrócić uwagę na artykuł J. Nye’a z 1990 r., w którym podkreślał on już wtedy, że relatywna siła Stanów Zjednoczonych będzie się zmniejszać i powinny one położyć nacisk na tzw. soft power. J. Nye, Soft Power, „Foreign Policy”

1990, nr 80. Ten sam autor w swojej pracy na temat soft power, w której podkreśla m.in. zmniejszają- cą się rolę USA w tym wymiarze, opisuje politykę światową jako trójwymiarową grę w szachy: górna szachownica to klasyczne militarne sprawy międzypaństwowe (USA są tu hegemonem), środkowa plansza to międzypaństwowe stosunki gospodarcze – tutaj mamy do czynienia z wielobiegunowością (USA, UE, Japonia, Chiny), dolna szachownica to zagadnienia ponadnarodowe (terroryzm, prze- stępczość, zmiany klimatyczne, choroby zakaźne – siła szeroko podzielona między państwa i aktorów pozapaństwowych). Por.: J. Nye, Soft power. Jak osiągnąć…, s. 33. Jeśli USA chcą nie tylko wygrywać wojny, ale też utrzymywać pokój, a także utrzymywać swoją pozycję w systemie światowym, muszę pracować nad wszystkimi wymiarami, tamże, s. 10. Warto też zwrócić uwagę na przedstawioną w tej pracy definicję soft power, która określana jest jako „zdolność do otrzymywania tego, co chcemy osią- gnąć, dzięki atrakcyjności raczej, niż za pomocą przymusu lub zapłaty. Wyrasta ona z atrakcyjności kultury danego kraju, ideałów politycznych i realizowanej polityki”, tamże, s. 24.

32 W początkach lat 90. XX w. Z. Brzeziński wymieniał zagrożenia dla sprawowania globalnego przywódz- twa przez Stany Zjednoczone, czynniki, które sprawiają, że rola USA w systemie spada i będzie spadać.

Były to: (1) zadłużenie; (2) deficyt handlowy; (3) niski poziom oszczędności i inwestycji; (4) niska kon- kurencyjność przemysłu; (5) niskie tempo wzrostu wydajności produkcji; (6) niewystarczająca opieka zdrowotna; (7) niski poziom szkolnictwa ponadpodstawowego; (8) pogarszająca się infrastruktura spo- łeczna i upadek miast (slumsy jak w Trzecim Świecie); (9) chciwa klasa posiadająca; (10) pasożytnicze skłonności do pieniactwa (prawnicy, odszkodowania); (11) pogłębiające się problemy rasowe i nędza;

(12) szeroko rozprzestrzeniona przestępczość i przemoc; (13) masowe upowszechnienie subkultury narkotyku; (14) narastające poczucie beznadziejności (kolejne pokolenia żyjące z opieki społecznej);

(15) nadmierna swoboda seksualna (problem z rodziną, AIDS); (16) intensywne propagowanie demo- ralizacji przez środki masowego przekazu; (17) upadek świadomości obywatelskiej; (18) powstawanie wielokulturowości grożącej pogłębianiem się podziałów społecznych; (19) pojawiające się w systemie

(10)

podkreśla, że pozycja USA ulega i będzie ulegała osłabieniu, a przez to muszą one przygotować się na stopniowe ograniczenie swojej pozycji na rzecz innych, szczególnie umacniających się w ostatnim okresie aktorów sceny międzynarodowej, w celu stwo- rzenia bardziej sformalizowanej, światowej wspólnoty interesów, co może zapobiec globalnemu chaosowi, a jednocześnie umożliwić USA utrzymywanie kluczowej pozycji w systemie³³. Na zmniejszające się możliwości, szczególnie w sferze gospodarczej (w nieco mniejszym stopniu militarnej), zwraca też uwagę raport Global Trends 2025 przygotowany przez National Intelligence Council, w którym jednak podkreśla się, że USA przez najbliższe 15 -20 lat nadal będą dominować w systemie globalnym, jednak ich rola zbliżona będzie bardziej do pierwszego wśród równych, co jednocześnie będzie zmniejszać elastyczność wyboru przez ten kraj różnych opcji w polityce zagranicznej³⁴.

ROLA REGIONU AZJI I PACYFIKU W POLITYCE ZAGRANICZNEJ USA

Region Azji i Pacyfiku odgrywa wyjątkową rolę w systemie światowym, a jego znaczenie po zakończeniu zimnej wojny ciągle rośnie³⁵. Zajmuje on też coraz ważniej- szą pozycję w amerykańskiej polityce zagranicznej. Rola ta może być opisana przy uwzględnieniu ujętych poniżej w tabelach i wykresach wymiarów.

politycznym rysy (rząd uprzywilejowany i korzystający z pozycji nie zajmuje się problemami zwykłych ludzi); (20) przenikające wszystko poczucie pustki duchowej. Nie można wszystkich tych czynników odnosić do całego społeczeństwa, jednak problemy przedstawione przez Brzezińskiego znacząco wpły- wają na osłabienie pozycji USA w systemie. Por.: Z. Brzeziński, Bezład…, s. 93 -97.

33 Zob.: tenże, Wybór. Dominacja, czy przywództwo, przeł. B. Pietrzyk, Kraków 2004, s. 18. Autor ten zwraca też uwagę, że w warunkach konsensusu Ameryka byłaby supermocarstwem w znaczeniu po- zytywnym, w warunkach dominacji zaś supermocarstwem w znaczeniu negatywnym, co wiąże się ze znacznie większymi kosztami, tamże, s. 236.

34 Ten sam raport podkreśla, że nadal będzie istniała istotna potrzeba aktywnego uczestnictwa USA w polityce światowej, jednak koszty prowadzenia takiej polityki będą na tyle wysokie, że wyborcy amerykańscy mogą doprowadzić do nieco większego izolacjonizmu w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych. Dla roli USA w systemie bardzo ważny będzie rozwój wydarzeń w innych krajach, szczególnie zaś Chin i Rosji. Por.: Global Trends 2025. A Transformed World, National Intelligence Council, U.S. Government Printing Office, Washington 2008, s. 93. Por. też: S. Walt, Taming American Power, „Foreign Affairs” 2005, Vol. 84, nr 5; A. Gat, The Return of Authoritarian Great Powers, „Foreign Affairs” 2005, Vol. 86, nr 4; C. Layne, The Unipolar Illusion Revisited: The Coming End of the United States’ Unipolar Moment, „International Security” 2006, Vol. 31, nr 2; J. Kurlantzick, The Decline of American Soft Power, „Current History” Dec. 2005; J. Ikenberry, The Strange Triumph of Unilateralism, „Current History” 2005, Vol. 104, nr 686; T. Paul, Soft Balancing in the Age of U.S.

Primacy, „International Security” 2005, Vol. 30, nr 1; R. Pape, Soft Balancing against the United States,

„International Security” 2005, Vol. 30, nr 1; F. Schuller, T. Grant, Executive Diplomacy: Multilateralism, Unilateralism and Managing American Power, „International Affairs” 2003, Vol. 79, nr 1; K. Waltz, Globalization and American Power, „The National Interest” 2000, nr 59; J. Hoge, A Global Power Shift in the Making, „Foreign Affairs” 2004, Vol. 83, nr 4; J. Nye, The Paradox of American Power. Why the World’s Only Superpower Can’t Go It Alone, Oxford–New York 2002, s. 137 -171.

35 Sytuacja strategiczna w Azji zmieniła się znacznie bardziej po upadku ZSRR w 1991 r. i ta data wydaje się istotniejsza jako przełomowa dla wielu zachodzących w regionie wydarzeń. Rok 1989 jest ważny jako data utworzenia APEC czy zmiany sytuacji geostrategicznej po zakończeniu zimnej wojny.

This content downloaded from

149.156.234.28 on Fri, 16 Oct 2020 10: Jan 1976 12:34:56 UTC All use subject to https://about.jstor.org/terms

(11)

Wykres 1. Udział ludności poszczególnych państw w ludności regionu Azji i Pacyfiku (w oparciu o kryterium instytucjonalne, uwzględniono podmioty zawarte w tabeli 1)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: The CIA World Factbook 2008, [online] https://- www.cia.gov/library/publications/the -world -factbook/index.html. W kategorii „inne” zawierają się podmioty, które nie zostały ujęte osobno na wykresie, są ujęte w tabeli 1, a ich liczba ludności jest mniejsza od liczby ludności Birmy/Myanmaru.

Na wykresie 1 przedstawiono stosunek ludności poszczególnych państw regionu do jego całkowitej ludności, opierając się na kryterium instytucjonalnym³⁶. Łączna liczba ludności regionu to 4,25 mld, co stanowi ok. 64% ludności świata. Wskaźnik ten pokazuje, jak istotny z geopolitycznego punktu widzenia podsystem stanowi system regionalny regionu Azji i Pacyfiku, który wyróżniony jest w oparciu o kryterium instytucjonalne.

Udział najważniejszych gospodarek regionu Azji i Pacyfiku w wartości produktu regionalnego brutto – PRB (mierzonego za pomocą parytetów siły nabywczej)³⁷ – przedstawia wykres 2. Warto zwrócić uwagę na rolę gospodarki USA w regionie (35% PRB) oraz innych kluczowych gospodarek państw regionu, tj. Chin, Japonii, Indii i Rosji.

36 W odniesieniu do podmiotów będących członkami APEC lub ARF, wyjąwszy jednak Unię Europejską, będącą członkiem ARF, zdecydowanie jednak aktorem pozaterytorialnym i niebiorą- cym bezpośredniego udziału w procesach integracyjnych regionu. Analogiczne kryterium będzie stosowane przy kolejnych wykresach, o ile nie zaznaczono inaczej.

37 Przyjęto instytucjonalne pojęcie regionu oparte na członkostwie w APEC i/lub ARF (wyjąwszy Unię Europejską, będącą członkiem ARF, acz wyłączoną ze względu na pozaterytorialność).

(12)

Wykres 2. Udział najważniejszych gospodarek Azji i Pacyfiku w wartości produktu regionalnego brutto (liczonego wg PPP)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: The CIA World Factbook 2008, [online] https://- www.cia.gov/library/publications/the -world -factbook/index.html. W kategorii „inne” zawierają się podmioty, które nie zostały ujęte osobno na wykresie, są zawarte w tabeli 1, a wartość ich PKB jest mniejsza od wartości PKB Tajwanu.

Tabela 1 prezentuje w pierwszych dwóch kolumnach wielkość gospodarek oma- wianego regionu mierzoną wartością produktu krajowego brutto. Przedstawiono tutaj wartość PKB mierzonego za pomocą parytetów siły nabywczej (wskaźnik ten wydaje się bardziej adekwatną miarą wielkości gospodarki) oraz przeliczonego za pomocą kursów wymiany walut, gdyż w przypadku tak obliczonego wskaźnika mo- żemy określać potencjał gospodarczy w odniesieniu do działań w sferze między- narodowej.

W kolumnie czwartej i piątej pokazano średni roczny wzrost produktu krajowego brutto w wybranych gospodarkach w latach 1989 -1998 oraz 1999 -2008; dane te pokazują nam długookresową dynamikę wzrostu poszczególnych gospodarek regionu. Wiele gospodarek rozwijających się w regionie, a często pozostających na bardzo niskim poziomie rozwoju, notuje w XXI w. wysoką stopę wzrostu PKB, co wiąże się z inicjatywami integracyjnymi w regionie, jak i wpływa pozytywnie na perspektywy tej integracji w świetle przedstawionych wcześniej teorii. Nie zmienia to faktu, że w większości tych krajów PKB per capita jest bardzo niski.

W kolejnej kolumnie przedstawiono wartość indeksu GINI, który pokazuje, w jakim stopniu podział dochodów w społeczeństwie różni się od wartości idealnej

(13)

równości³⁸. Wartość tego wskaźnika możemy w jakimś stopniu odnieść do możli- wości występowania w społeczeństwie klasy o średnich dochodach, która zwykle jest szczególnie zainteresowana stabilizacją systemu polityczno -gospodarczego³⁹. Często także, widząc i zdając sobie sprawę z występowania korzyści z integra- cji oraz uczestnicząc znacząco w procesach tzw. II ścieżki (track II), tj. two- rzenia instytucji i organizacji pozarządowych, które nawiązują sieć kontaktów poza oficjalnymi kanałami, przyczynia się znacznie do wyższego stopnia integracji regionalnej⁴⁰.

W ostatniej kolumnie wyszczególniono nakłady inwestycyjne jako procent PKB.

Ich wielkość jest ważnym wyznacznikiem potencjału wzrostu danego kraju (choć trzeba też podkreślić możliwość przeinwestowania gospodarki). Warto zwrócić tutaj uwagę na bardzo wysoką stopę inwestycji w Chinach, Indiach i Wietnamie.

Tabela 2 przedstawia podstawowe dane związane z umiędzynarodowieniem gospodarek regionu. Uwzględniono tutaj wartość eksportu i importu w ujęciu rocznym.

Największymi eksporterami są: Chiny, USA, Japonia, Kanada i Korea Południowa.

Największymi importerami regionu zaś: USA, Chiny, Japonia, Kanada i Hongkong.

Największy eksport per capita (wskaźnik ten obrazuje znacznie lepiej proeksporto- wy charakter gospodarki) mają: Singapur, w którym każdy statystyczny mieszka- niec wyeksportował towary za blisko 70 tys. USD, Hongkong (ok. 50 tys.), Brunei, Kanada i Tajwan. Największymi importerami per capita są: Singapur, Hongkong, Kanada, Tajwan i Australia. Najwięcej, pod względem skumulowanej wartości, inwestycji zagranicznych przyciągnęły do siebie USA (ok. 1,8 bln USD), następnie Hongkong (770 mld), Chiny (ok. 700 mld), Kanada (ok. 400 mld) i Rosja (ok. 270 mld). Na głowę zaś mieszkańca: Hongkong (ok. 110 tys. USD), Singapur, Nowa Zelandia, Australia i Kanada. Warto wreszcie spojrzeć na zgromadzone rezerwy walut i złota, gdzie prym wiodą Chiny (ok. 1,5 bln), Japonia, Rosja, Tajwan i Korea Południowa. Rezerwy te oraz polityka zarządzania nimi pełnią funkcję bardzo silne- go spoiwa gospodarek po obu stronach Pacyfiku.

38 Wartość „0” tego wskaźnika odnosiłaby się do sytuacji pełnej równości, wartość zaś „1” pełnej nierówności. Więcej na temat konstrukcji indeksu GINI oraz innych sposobów mierzenia nie- równości zob.: Key Indicators 2007, Vol. 38, Asian Development Bank, Manila 2007, s. 16.

39 Należy jednak uwzględnić tutaj występowanie społeczeństw o niskich lub bardzo niskich dochodach, w których podział tych dochodów jest względnie równomierny, trudno jednak mówić o występowaniu klasy średniej w powszechnie przyjętym rozumieniu tego określenia.

40 Klasa średnia w krajach Azji i Pacyfiku różni się jednak od tej, którą znamy z Europy Zachodniej oraz Ameryki Północnej, możemy ją określić mianem klasy w stanie tworzenia się. Warto też zaznaczyć, że uczestnictwo tej klasy w życiu politycznym jest ciągle stosunkowo małe w porównaniu z analogicznymi modelami w Ameryce Północnej i Europie. Ciekawie problem ten, a także perspektywy rozwoju klasy średniej w regionie Azji i Pacyfiku przedstawia:

A. So, The Middle Class in Asia -Pacific: The Second -Phase Research and Future Trajectory, „Asian Perspective” 2004, Vol. 28, nr 2. Różne zagadnienia związane ze społeczeństwem obywatelskim w krajach Azji Południowo -Wschodniej (szczególnie w odniesieniu do organizacji pozarządo- wych działających w obszarach religii, etniczności, gender i środowiska naturalnego) omówio- ne są w esejach składających się na pracę: Civil Society in Southeast Asia, red. Lee Hock Guan, Singapore 2004.

(14)

Tabela 1. Podstawowe wskaźniki gospodarek regionu Azji i Pacyfiku

PKB PPP (mln USD)

PKB kursy (mln USD)

PKB PPP/

per capita/

USD

Wzrost PKB w latach 1989 -1998

Wzrost PKB w latach 1999 -2008

Indeks GINI

Inwestycje (% PKB)

Świat 65820000 50360000 10 000 3,2 4,4 ND ND

Australia 766800 687900 37 500 3,3 3,2 35,2 27,6

Bangladesz 209200 75200 1 400 4,7 5,9 33,4 26

Birma/

Myanmar 91100 8300 1 900 5,3 10,5 ND 12,2

Brunei 9600 9500 25 600 ND 2,6 ND ND

Chile 234400 107700 14 400 7,5 3,8 54,9 21

Chiny 7043000 2879000 5 300 9,6 9,4 46,9 42,2

Filipiny 299000 142300 3 300 3 4,9 44,5 14,4

Hongkong 293400 204500 42 000 3,8 5,3 52,3 22,2

Indie 2965000 894100 2 700 5,7 7 36,8 31,8

Indonezja 845600 287400 3 400 4,8 4,8 36,3 23,6

Japonia 4305000 5103000 33 800 2 1,6 38,1 23,6

Kambodża 25800 6000 1 800 ND 8,9 41,7 20,3

Kanada 1274000 1144000 38 200 2,1 3,2 32,1 22

Korea Pd. 1206000 823800 24 600 5,9 5,4 35,1 29,4

Korea Pn. 40000 ND 1 900 ND ND ND ND

Laos 12600 3100 1 900 6,6 6,7 34,6 ND

Malezja 357900 143100 14 400 7,4 5,5 46,1 20,2

Meksyk 1353000 784400 12 500 3,4 3,1 46,1 21,5

Mongolia 8400 3200 2 900 -0,3 5,7 32,8 ND

Nowa Zelandia 112600 104000 27 300 2,1 3,2 36,2 22,2

Pakistan 446100 106300 2 600 4,1 5,3 30,6 21,4

Papua Nowa

Gwinea 16600 4400 2 900 4,2 1,9 50,9 20,4

Peru 217500 84500 7 600 1,6 4,4 52 20,8

Rosja 2076000 1251000 14 600 ND 6,6 41 19,4

Singapur 228000 134200 48 900 7,8 5,6 42,5 25,3

Sri Lanka 83210 25800 4 100 5 5,2 50 29,2

Stany

Zjednoczone 13860000 13750000 46 000 3 2,8 45 16

Tajlandia 520000 211100 8 000 5,8 4,9 42 27,4

Tajwan 690000 371300 29 800 6,8 4 ND 21,2

Timor Wsch. 370 350 800 ND 6,2 38 ND

Wietnam 222500 53600 2 600 7,7 7,3 37 33

UE 14440000 14510000 32 900 ND ND 30,7 21,3

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: The CIA World Factbook 2008, [online] https://- www.cia.gov/library/publications/the -world -factbook/index.html oraz World Economic Outlook 2007.

Spillovers and Cycles in the Global Economy, International Monetary Fund, Washington 2007 (w odnie- sieniu do średniej stopy wzrostu PKB w poszczególnych dekadach). Do obliczenia średniej stopy wzrostu PKB w latach 1999 -2008 wykorzystano dane szacunkowe za lata 2007 -2008. W przypadku nie- dostępności danych w określonej publikacji w tabeli pojawia się skrót ND. Dla celów porównawczych przywołano (o ile były dostępne) wskaźniki dla świata oraz dla UE.

(15)

Tabela 2. Eksport, import, inwestycje zagraniczne oraz rezerwy walut i złota w gospodarkach regionu Azji i Pacyfiku

Eksport (mld USD)

– fob

Import (mld USD)

– fob

Eksport per capita

(USD)

Skumu- lowane inwestycje zagraniczne

– napływ (mld USD)

Skumu- lowane inwestycje zagraniczne

– odpływ (mld USD)

Inwestycje napły- wające per capita

(USD)

Rezerwy walut i złota (mld USD)

Australia 139,4 152,7 6 823 246,2 226,8 12051 71,2

Bangladesz 11,25 14,9 75 4,2 0,1 28 5,3

Birma/

Myanmar 6,6 2,6 139 ND ND ND 1,8

Brunei 6,8 2 18 133 ND ND ND ND

Chile 66,4 48,8 4 074 84,1 28,5 5160 22,2

Chiny 1 221 917,4 924 699,5 75 529 1 493

Filipiny 48,4 532 164 2,2 1802 33,3

Hongkong 353,3 371,3 50 471 769,1 689 109871 141,3

Indie 140,8 224,1 125 67,7 21,1 60 239,4

Indonezja 118,4 86,2 504 21,9 9,2 93 53,3

Japonia 665,7 571,1 5 225 88,6 459,6 695 881

Kambodża 4,4 5,6 314 ND ND ND 1,7

Kanada 440 394,4 13 174 398,4 458,1 11928 35,1

Korea Pd. 386,6 359,5 7 890 118 46,8 2408 271,1

Korea Pn. 1,4 3,2 60 ND ND ND ND

Laos 0,7 1,2 108 ND ND ND 0,5

Malezja 169,9 132,7 6 851 77,7 34,4 3133 104,8

Meksyk 267,5 279,3 2 461 236,2 30,8 2173 85,1

Mongolia 1,54 1,5 513 ND ND ND ND

Nowa Zelandia 28,1 29,8 6 854 63,1 ND 15390 19

Pakistan 20,6 31 125 14,7 0,9 89 16

Papua Nowa

Gwinea 4,6 2,3 793 ND ND ND 1,7

Peru 27,1 18,8 944 19,4 1,5 676 24,1

Rosja 348,9 226,5 2 469 271,6 209,6 1922 470

Singapur 317,6 273 69 043 189,7 ND 41239 155,3

Sri Lanka 8,4 10,7 415 ND ND ND 3,25

Stany

Zjednoczone 1 140 1 987 3 787 1 818 2 306 6040 66

Tajlandia 143,1 121,9 2 202 69,1 5,6 1063 75

Tajwan 235,5 214,3 10 284 50,4 113,9 2201 282,9

Timor Wsch. 0,01 0,2 10 ND ND ND ND

Wietnam 49,9 52 585 26,3 ND 308 17,2

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: The CIA World Factbook 2008, [online] https://- www.cia.gov/library/publications/the -world -factbook/index.html.

(16)

W celu określenia roli państw w systemie regionalnym warto zastosować tzw. for- mułę Cline’a, która określa postrzeganą potęgę państwa w odniesieniu głównie do jego zdolności prowadzenia wojen, ale może służyć do określenia syntetycznej pozycji międzynarodowej: P = (C+E+M) x (S+W), gdzie „P” oznacza potęgę państwa, „C” to tzw. masa krytyczna wynikająca z ludności i terytorium, „E” to potęga gospodarcza,

„M” potęga militarna, „S” odnosi się do strategii państwa, a „W” do woli realizacji strategii międzynarodowej⁴¹.

W związku z powyższym dla określenia roli USA oraz innych aktorów w regionie Azji i Pacyfiku warto wziąć pod uwagę również ich potencjał militarny, szczególnie zaś poziom wydatków militarnych, który decyduje w największym stopniu o moż- liwościach danego kraju w tym zakresie. Warto tutaj zauważyć, że wydatki USA (535 mld USD w 2006 r.) są równe blisko połowie światowych wydatków militarnych, przewyższając jednocześnie zdecydowanie łączne wydatki pozostałych państw basenu Pacyfiku. Kolejno największe wydatki mają: Chiny (121 mld USD), Rosja (70 mld USD), Japonia (41 mld USD), Korea Południowa (25 mld USD), Indie (22 mld USD) i Australia (17 mld USD)⁴².

ZMIANY ROLI REGIONU W POLITYCE GEORGE’A H. BUSHA

Do końca zimnej wojny Azja Wschodnia była drugoplanowym polem działania administracji amerykańskiej. O zmianie priorytetów mogliśmy się przekonać, kiedy prezydent George H. Bush swoją pierwszą podróż zagraniczną odbył do Azji (był pierwszym amerykańskim prezydentem, który się na to zdecydował, wcześniej miej- scem pierwszej podróży była zawsze Europa)⁴³.

41 Zob.: R. Cline, World Power Trends and U.S. Foreign Policy for the 1980s, Boulder 1980, s. 13.

Warto zwrócić jednak uwagę, że formuła ta zdaje się trudna do zastosowania, gdyż nawet pierwsze trzy elementy, które wydają się stosunkowo łatwo kwantyfikowalne, zależą w bardzo dużym stopniu od jakości danych zasobów (np. ludność, która jest niewykwalifikowana). Bardziej odpowiadającą rzeczywistości metodologię oceny potęgi państwa prezentuje D. Jablonsky. Uwzględnia on czynniki naturalne, takie jak: (1) geografię, (2) ludność, (3) zasoby naturalne, oraz społeczne, czyli: (1) gospodarcze, (2) militarne, (3) polityczne, (4) psychologiczne, (5) informacyjne. Zob.: D. Jablonsky, National Power, [w:] U.S. Army War College Guide to National Security Issues, Vol. 2: Theory of War and Strategy, red. J. Bartholomees, Strategic Studies Institute, U.S. Army War College, Carlisle 2008, s. 148 -155. Kompleksowo problem omawia też przygotowana przez Rand Corporation analiza, w której zwraca się uwagę zarówno na pomiar zdolności, jak i przekształcanie zasobów w po- tęgę, a wreszcie wykorzystanie aktorów pozapaństwowych czy tzw. soft power. Zob.: G. Treverton, S. Jones, Measuring National Power, Santa Monica 2005, s. 1 -17.

42 Dane za: Country comparisons – Commitments, Force Levels and Economics, [w:] The Military Balance 2008, London 2008, s. 443 -448.

43 Jak napisał doradca ds. bezpieczeństwa narodowego prezydenta Busha, Brent Scowcroft, admi- nistracja szukała pretekstu, aby odwiedzić Chiny jeszcze w pierwszym kwartale urzędowania prezydenta, ponieważ w maju zaplanował tam wizytę radziecki przywódca Michaił Gorbaczow.

Brakowało jednak pretekstu dla takiej wizyty. Stały się nim uroczystości pogrzebowe japońskie- go cesarza Hirohito, które zaplanowano na 24 lutego. Już następnego dnia prezydent wylądował

(17)

Takie podejście miało swoje uzasadnienie w wielu opiniach i analizach przedstawionych instytucjom odpowiedzialnym za kreację polityki zagranicznej USA.

Na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego stulecia zwracano uwagę szczególnie na gwał- towny rozwój gospodarczy regionu, zwłaszcza jeśli chodzi o Japonię, oraz idący za tym wzrost wpływów politycznych, prognozując, że świat stanął na progu Ery Pacyfiku⁴⁴.

Zestaw raportów East Asia. Challenges for U.S. Economic and Security Interests in the 1990’s, przygotowany dla Committee of Ways and Means Izby Reprezentantów, omawiał trendy w Azji Wschodniej oraz ich implikacje dla Stanów Zjednoczonych, a także przedstawiał rekomendacje dla tego kraju⁴⁵. Zaprezentowane wówczas trendy to:

1) dynamizm gospodarczy regionu – Azja Wschodnia⁴⁶ jako wyłaniające się cen- trum światowej potęgi gospodarczej;

2) opór przed formowaniem regionalnej organizacji gospodarczej – Japonia i USA miały dominować w stosunkach handlowych i inwestycyjnych w regionie⁴⁷; 3) nowe wyzwania polityczne i gospodarcze – zakładano, że import USA z re-

gionu (oraz deficyt handlowy) będzie rósł znacznie wolniej niż wcześniej, stąd Japonia musiałaby znacząco zwiększać swój import; konkurencja w handlu może zwiększać ryzyko wewnątrzregionalnych konfliktów, niepewna jest rola Chin;

4) zwiększanie się wpływu Japonii – odgrywała ona wówczas kluczową rolę w handlu, inwestycjach, pomocy rozwojowej dla regionu, a jednocześnie była głównym wierzycielem USA – to powodowało odczucie, że rola Japonii wzra- sta, a USA spada;

5) zagrożenia bezpieczeństwa zmniejszyły się ze względu na rozwój gospo darczy⁴⁸.

w Pekinie, co stało się „sygnałem priorytetów nowej ery” dla administracji, gdyż nowy prezydent zwykle odwiedzał wpierw Europę. Por.: B. Scowcroft, [w:] G. Bush, B. Scowcroft, Świat przekształ- cony, przeł. J. Górski, Warszawa 2000, s. 101 -102.

44 Por. raporty: Economic Changes in the Asian Pacific Rim. Policy Prospectus, Economic Division, Foreign Affairs and National Defense Division, Office of Senior Specialist, Congressional Research Service, Washington 1986, gdzie zwraca się uwagę na rolę Japonii, proeksportową strategię rozwoju nowo uprzemysłowionych krajów Azji (Newly Industralized Countries – NIC), rolę Indonezji, Malezji, Filipin i Tajlandii oraz implikacje tego stanu dla USA.

45 Poniższe rekomendacje pochodzą z zestawu raportów: East Asia. Challenges for U.S. Economic and Security Interests in the 1990’s, Committee on Ways and Means, U.S. House of Representatives, U.S. Government Printing Office, Washington 1988.

46 Zwracano uwagę na Japonię, Chiny, cztery nowo uprzemysłowione kraje Azji (Tajwan, Koreę Południową, Hongkong i Singapur) oraz cztery kluczowe kraje ASEAN (Malezję, Tajlandię, Indonezję i Filipiny), jak również Australię i Nową Zelandię – zaliczane tutaj do Azji Wschodniej.

W tym kontekście można też rozumieć określenie „Azja -Pacyfik” jako USA w Azji Wschodniej.

47 USA i Japonia były pierwszym lub drugim partnerem handlowym prawie każdego z krajów regionu, a powiązania gospodarcze pomiędzy pozostałymi krajami rosły stosunkowo powoli, brakowało wspólnych interesów.

48 Implikacje dla długookresowych interesów USA obejmowały: (1) dostosowanie się do dynamiki Azji Wschodniej – zwracano szczególną uwagę na komplementarność gospodarek regionu, zwłasz-

(18)

Rekomendacje dla polityki USA obejmowały:

1) ograniczenie deficytu handlowego USA poprzez zmiany w polityce makro- ekonomicznej (ważne, aby ograniczyć wrażenie spadku roli Ameryki);

2) przeznaczenie większych zasobów w celu przygotowania się na wyzwania Azji Wschodniej (Japonii)⁴⁹;

3) scentralizowane, instytucjonalne podejście do regionu – połączenie spraw bez- pieczeństwa, handlu i technologii (stworzenie scentralizowanego aparatu od- powiedzialnego za ten region świata);

4) kryteria podziału obciążeń – głównie w odniesieniu do obecności militarnej USA w regionie, która była kosztowna, służąc nie tylko jako zachodnia linia obrony Stanów, ale też zapewniając bezpieczeństwo państwom regionu⁵⁰. Z dzisiejszego punktu widzenia wiele z tych założeń straciło oczywiście na ak- tualności, szczególnie rola Japonii okazała się znacznie mniejsza niż wówczas przy- puszczano. Przyczyniła się do tego tzw. stracona dekada lat 90., w której kraj ten popadł w stagnację gospodarczą. Z drugiej strony nadal bardzo istotny pozostaje problem amerykańskiego deficytu handlowego z regionem, a opór USA przed formowaniem regionalnego bloku polityczno -gospodarczego (EAEC) uniemożliwił jego kre- ację w latach 90. Niewątpliwie jednak założenia powyższe były kluczowe dla polityki USA w regionie w początkach lat 90. ubiegłego wieku.

W 1991 r. James Baker, ówczesny sekretarz stanu USA, zwrócił uwagę na rolę regionu Azji i Pacyfiku i potrzebę zaangażowania USA. Zaangażowanie to miało być kluczowe nie tylko dla Stanów Zjednoczonych czy samego regionu, ale także dla systemu międzynarodowego, który próbowały stworzyć USA. Podkreślał on zobo- wiązania obronne USA jako kluczowe dla stabilności regionu, ale zwracał jednocze- śnie uwagę na wzrastającą rolę i możliwości sojuszników i przyjaciół USA. W swoim

cza Japonii i pozostałych (podkreślano też wysoką stopę oszczędności w tych krajach, agresywne strategie biznesowe i przemysłowe, wyższe wydatki na badania i rozwój); (2) zmniejszające się wpły- wy USA – nie będą w stanie absorbować eksportu z Azji (tę rolę przejmie Japonia, jeśli otworzy rynki, a USA nie zmniejszą deficytu); (3) silniejsza i bardziej niezależna Japonia – tutaj niewiadomą było, czy będzie ona chciała zmiany w systemie powojennym, czy raczej nadal pozostanie sojuszni- kiem USA; obawy wzbudzało też ryzyko, że Japonia będzie chciała stanąć na czele azjatyckiego bloku gospodarczego, który wykluczy Stany Zjednoczone; (4) ograniczenia działań USA zmierzających do otwarcia rynków – ze względu na konsekwencje polityczne w demokratyzujących się krajach regionu, problemy z rolnictwem w niektórych krajach; (5) zmiany pokoleniowe – obawy, czy nowe pokolenie liderów, szczególnie japońskich, nadal będzie proamerykańskie.

49 W tym czasie większość zasobów w polityce zagranicznej, jak również uwaga mediów i obywateli koncentrowały się na problemie Związku Radzieckiego.

50 Por.: East Asia. Challenges… Rekomendacje przytoczone na podstawie podsumowania przygo- towanego przez R. Ahearna z Congressional Research Service. Poszczególne panele obejmowały następujące zagadnienia: East Asia: A Growing Center of World Economic Power, [w:] East Asia.

Challenges…, s. 3 -28; East Asia as a Regional Trading Block, [w:] East Asia. Challenges…, s. 29- -49; Policy Challenges for Newly Industrializing Asia, [w:] East Asia. Challenges…, s. 50 -72; Japan as a Superpower: Implications for U.S. Interests, [w:] East Asia. Challenges…, s. 73 -111; Security Issues Raised by the East Asian Challenge, [w:] East Asia. Challenges…, s. 112 -138; U.S. Trade Strategy to Open Up East Asian Markets, [w:] East Asia. Challenges…, s. 139 -158.