S kala bólu pooperacyjnego w percepcji pacjentów o ddziału u rologii o nkologicznej i o gólnej
Scale of post-operative pain perception by patients
of the Oncological Urology and the General Urology Departments
Dorota Bogusława Prochowicz1, Elżbieta Krajewska-Kułak2, Lech Trochimowicz3
1Oddział Urologii Onkologicznej i Ogólnej, Wojewódzki Szpital Zespolony im. Jędrzeja Śniadeckiego w Białymstoku
2Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
3Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2014; 4: 170–179 Praca wpłynęła: 4.09.2014; przyjęto do druku: 8.09.2014
Adres do korespondencji:
prof. dr hab. n. med. Elżbieta Krajewska-Kułak, Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, ul. Marii Skłodowskiej- -Curie 7 A, 15-096 Białystok, e-mail: elzbieta.krajewska@wp.pl
Streszczenie
Wstęp: Uśmierzanie bólu pooperacyjnego jest zasadni- czym działaniem terapeutycznym w okresie pooperacyjnym.
Cel pracy: Ocena bólu pooperacyjnego u pacjentów.
Materiał i metody: Badanie przeprowadzono w grupie 100 pacjentów w 3. dobie pooperacyjnej. Wykorzystano au- torski kwestionariusz ankietowy oraz skalę opisową, wzro- kowo-analogową oceny bólu i Kwestionariusz przekonań na temat kontroli bólu.
Wyniki: U 99% osób po operacji ból dotyczył rany poope- racyjnej. Jego intensywność 36% badanych określało jako pobolewanie, 31% spodziewało się silniejszego bólu, a 30%
słabszego. W skali VAS (visual analogue scale) średnia nasile- nia najsilniejszego bólu w ciągu ostatnich 24 godzin wynosiła 5,51 ±2,7, a najsłabszego 3,02 ±2,4. W skali opisowej najczę- ściej najsilniejszy ból oceniano jako średni, a najsłabszy jako bardzo mały. Wartości kontrolowania bólu poprzez czynniki wewnętrzne w grupie mężczyzn wynosiły 3,0 ±1,54, u kobiet 3,0 ±1,59; przez wpływ lekarzy – u mężczyzn 4,0 ±1,42, u ko- biet 4,0 ±1,24, a przez przypadkowe zdarzenia – u mężczyzn 4,0 ±1,59, a w grupie kobiet 4,0 ±1,68. W obu grupach w za- kresie kontroli bólu dominował typ niezróżnicowany silny.
Wnioski: Poziom zadowolenia respondentów z uśmierza- nia bólu pooperacyjnego był wysoki i prawie wszyscy uważali, że zastosowane leki przeciwbólowe były skuteczne. Najwięcej osób najsilniejszy ból odczuwany po 24 godzinach od zabiegu chirurgicznego oceniało na 8 pkt w skali VAS, a w skali opiso- wej – jako nasilenie średnie, a najsłabszy ból na 2 pkt w skali VAS i w skali opisowej jako nasilenie bardzo małe. W kontroli bólu zarówno kobiety, jak i mężczyźni należeli do typu niezróż- nicowanego silnego, przypisując podobną wagę wpływowi lekarzy i opieki medycznej oraz przypadkowym zdarzeniom, a najmniejszą własnym możliwościom walki z bólem.
Słowa kluczowe: operacja, ból, VAS, BPCQ.
Summary
Introduction: Postoperative pain control is an essential component of the therapy in the postoperative period.
The aim of study: To assess post-operative pain in pa- tients.
Material and methods: The study was conducted on 100 patients on the third day after surgery. We used an authors’
questionnaire, descriptive scale, Visual Analogue Scale (VAS) and the Beliefs about Pain Control Questionnaire.
Results: Ninety-nine percent of patients experienced post- operative wound pain. Thirty-six percent of patients defined the pain intensity as ‘ache’. Thirty-one percent of patients ex- pected a stronger pain and 30% a weaker pain. During the last 24 hours, the highest VAS pain scores were 5.51 ±2.7 while the lowest 3.02 ±2.4. According to the descriptive scale, the strongest pain was most often rated as medium, and the lowest as very small. Mean values of pain control by internal factors in men were 3.0 ±1.54 and in women 3.0 ±1.59; by doctors – in men were 4.0 ±1.42 and in women 4.0 ±1.24; and by random events – in men 4.0 ±1.59, in women 4.0 ±1.68.
Conclusions: The level of satisfaction of the respondents with post-operative pain relief was high, and almost all of them reported that the applied analgesics were effective. The most people felt the strongest pain after 24 hours of the sur- gery and scored it according to VAS as 8 points. According to the descriptive scale – as mild and the weakest pain of 2 points according to VAS. As to pain control, both women and men represented the undifferentiated strong type, assigning a similar importance to the influence of doctors and medical care, and to accidental events, and the lowest importance to their own capabilities of pain control.
Key words: surgery, pain, VAS, BPCQ.
W literaturze przedmiotu [1, 2] z jednej strony ból traktuje się jako doznanie czuciowe, związane z zadzia- łaniem uszkadzającego bodźca (bądź bodźca, którego działanie może wywołać wystąpienie uszkodzenia), a z drugiej strony jako spostrzeżenie powstałe w inter- pretacji psychicznej zachodzących zjawisk, zmodyfiko- wanej na podstawie wcześniejszych doświadczeń i psy- chosomatycznych uwarunkowań. Ból wywołuje przede wszystkim cierpienie fizyczne, ale także psychiczne [3–
5]. Często objawia się sennością, obniżeniem nastroju, powoduje wydłużenie rekonwalescencji po zabiegu oraz utrudnia rehabilitację. Odczuwanie cierpienia pro- wadzi do zaburzeń ze strony układu krążenia i odde- chowego, przez co powoduje wzrost zapotrzebowania na tlen i złe gojenie ran [3–5].
Ból pooperacyjny, związany z „uszkodzeniem” w wy- niku zabiegu chirurgicznego, pojawia się, gdy przestaje działać analgezja śródoperacyjna, a jego źródłem są uszkodzenia zarówno tkanek powierzchniowych (skó- ra, tkanka podskórna), jak i głęboko położonych struk- tur (mięśnie, powięzi, więzadła) [3, 6]. Zaobserwowano, że największe natężenie bólu występuje w pierwszej dobie po zabiegu chirurgicznym, a zmniejsza się wraz z kolejnymi dniami. Na stopień odczuwanego bólu wpływają nie tylko uszkodzone tkanki, lecz także sto- pień unerwienia poszczególnych części ciała, stopień traumatyzacji tkanek, poziom lęku oraz nastawienie chorego wobec czekających go dolegliwości tuż przed zabiegiem [3, 6].
Pielęgniarki odgrywają kluczową rolę w proce- sie uśmierzania bólu pooperacyjnego, ponieważ mają bezpośredni kontakt z pacjentem. Ważnym aspektem jest zatem rzetelna współpraca pielęgniarki z lekarzem chirurgiem oraz anestezjologiem, którzy ordynują leki przeciwbólowe. Każdy pacjent tuż przed przeprowadze- niem u niego operacji powinien być poinformowany o metodach zwalczania tego rodzaju bólu, że będzie on regularnie oceniany i w każdym momencie chory może się zwrócić o pomoc.
Pielęgniarka opiekująca się osobą po zabiegu chi- rurgicznym powinna nie tylko regularnie podawać za- lecone leki, lecz także znać objawy bólu (np. przyspie- szenie i spłycenie oddechu, wzmożone pocenie, wzrost tętna i ciśnienia tętniczego, niepokojące grymasy na twarzy, wzdychania, jęczenia, płacz), które mogą wystę- pować u pacjenta. W tego typu sytuacjach w profilak- tyce niekorzystnych skutków odczuwanego cierpienia ważna jest szybkość reakcji.
Podstawową metodą oceny bólu jest jego opis do- konany przez pacjenta [1, 2, 7, 8], jednakże uznaje się ją za niemiarodajną z powodu indywidualnego odczu- wania go przez jednostkę. Inną metodą jest obserwacja chorego przez lekarza bądź pielęgniarkę pod kątem np.
występowania określonych nieadekwatnych zachowań czy też ograniczenia aktywności. Kolejną metodą oce- ny jest pomiar podstawowych parametrów życia, np.
przyspieszenie akcji serca i oddechu, wzrost ciśnienia tętniczego czy znaczny stopień pocenia się [1, 2, 7, 8].
Wśród powszechnie stosowanych skal można wyróż- nić numeryczną (cyfrową), wizualno-analogową (visual analogue scale – VAS) i słowną, a także kwestionariusz oceny bólu McGilla [1, 2, 8].
Głównym celem pracy była ocena bólu poopera- cyjnego u pacjentów Oddziału Urologii Onkologicznej i Ogólnej Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego im. Ję- drzeja Śniadeckiego w Białymstoku.
Za cele szczegółowe postawiono sobie: ocenę naj- silniejszego i najsłabszego bólu pooperacyjnego oraz w chwili przeprowadzania badania ankietowego, usta- lenie przekonań osób ankietowanych na temat kontroli bólu wg Kwestionariusza przekonań na temat kontroli bólu (The Beliefs about Pain Control Questionnaire – BPCQ) Suzanne Skevington (adaptacja Zygfryda Juczyń- skiego) i częstości przyjmowania leków przeciwbólowych w domu, rodzaju tych leków i sposobów ich zdobywania, określenie ogólnego stanu zdrowia ankietowanych (cho- roby współistniejące, przyjmowane leki, przebyte zabiegi chirurgiczne, skłonność do nałogów), miejsca występo- wania bólu, jego charakteru i intensywności oraz samo- oceny stanu zdrowia i samopoczucia ankietowanych.
Materiał i metody
Badanie przeprowadzono w 3. dobie pooperacyjnej w grupie 100 pacjentów przebywających na Oddziale Urologii Onkologicznej i Ogólnej Wojewódzkiego Szpi- tala Zespolonego im. Jędrzeja Śniadeckiego w Białym- stoku. Ocena dolegliwości bólowych dotyczyła 3. doby (moment badania) i retrospektywnie 2. doby (ostatnie 24 godziny) pooperacyjnej.
Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodę Ko- misji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego w Bia- łymstoku R-I-002/2013 oraz dyrektor szpitala SP ZOZ Wojewódzki Szpital Zespolony im. J. Śniadeckiego w Białymstoku Urszuli Łapińskiej.
W badaniu wykorzystano autorski kwestionariusz ankietowy, skalę oceny bólu opisową i wzrokowo-ana- logową (VAS) oraz BPCQ, przeznaczony do grupowego i indywidualnego badania osób chorych uskarżających się na ból. Kwestionariusz składa się z 13 stwierdzeń wchodzących w skład trzech czynników, które mierzą siłę indywidualnych przekonań dotyczących kontrolo- wania bólu osobiście (W – czynniki wewnętrzne: pyta- nia 1, 3, 8, 10, 11), poprzez wpływ lekarzy (L – siły in- nych: pytania 2, 6, 7, 12) czy też poprzez przypadkowe zdarzenia (P: pytania 4, 5, 9, 13). Analiza danych pozwa- la na wyodrębnienie typów przekonań na temat kon- troli bólu: 1) typ silny wewnętrzny (wysokie W, niskie L, niskie P), 2) typ silny zewnętrzny (niskie W, wysokie L, wysokie P), 3) typ pomniejszający wpływ lekarzy (wyso- kie W, niskie L, wysokie P), 4) typ powiększający wpływ
lekarzy (niskie W, wysokie L, niskie P), 5) typ pomniej- szający wpływ przypadku (wysokie W, wysokie L, niskie P), 6) typ powiększający wpływ przypadku (niskie W, niskie L, wysokie P), 7) typ niezróżnicowany silny (wy- sokie W, wysokie L, wysokie P) i 8) typ niezróżnicowany słaby (niskie W, niskie L, niskie P).
W analizie statystycznej zastosowano test Wilcoxo- na. Za wartości istotne statystycznie przyjęto p < 0,05.
Wyniki
Badanie przeprowadzono w grupie 100 osób, w tym 72% stanowili mężczyźni, a 28% kobiety. Najliczniejsza grupa (36%) to pacjenci w wieku 61–75 lat. Blisko 1/3 (29%) ankietowanych była w wieku 46–60 lat, następ- nie 31–45 lat (25%), > 76 lat miało 6% badanych, 4%
respondentów miało 18–30 lat. Większość ankietowa- nych (73%) jako miejsce zamieszkania podawało mia- sto. Wieś wskazało 27%. Wykształcenie średnie miało 42% respondentów, wyższe – 22%, zawodowe – 21%, a podstawowe – 15%. Ponad połowę ankietowanych (52%) stanowili renciści lub emeryci, ok. 1/3 (28%) osoby czynne zawodowo, a najmniej licznie reprezen- towani byli bezrobotni (9%), osoby przebywające na zasiłku (6%) oraz uczniowie lub studenci (4%). Więk- szość ankietowanych (74%) podało, że jest w związku małżeńskim. Wdowami/wdowcami było 10% badanych osób, 8% było pannami/kawalerami, 7% rozwodnika- mi, a jedna osoba żyła w konkubinacie.
Wśród ankietowanych 10% deklarowało przebycie chorób serca. Połowa osób ankietowanych miała rozpo- znane nadciśnienie tętnicze, 15% leczyło się z powodu choroby wrzodowej żołądka lub dwunastnicy, 6% miało cukrzycę, 14% choroby tarczycy, 37% leczyło się z powo- du choroby nowotworowej, 21% deklarowało występo- wanie alergii. Czynnie papierosy paliło 18% ankietowa- nych, a 25% respondentów przyznało się do spożywania alkoholu, najczęściej okazjonalne, po osiągnięciu pełno- letności. Nadwagę stwierdzono u 51% chorych, u 33%
pacjentów prawidłową masę ciała, u 15% – otyłość, a u jednej osoby rozpoznano niedowagę.
Ponad połowa (51%) respondentów łącznie przeby- ła w przeszłości 84 zabiegi chirurgiczne. Na podstawie uzyskanych danych z wywiadu można stwierdzić, że najczęstszą operacją, której poddano badanych, było usunięcie przepukliny (8,3% wszystkich zabiegów). Ko- lejno klasyfikowano: usunięcie nowotworu szyjki maci- cy, guza prostaty, przezcewkową elektroresekcję guza pęcherza moczowego (po 4,76% zabiegów), usunięcie pęcherzyka żółciowego, nerki, kamieni nerkowych, ope- rację kolana (po 3,6% zabiegów) i biopsję nerki, cięcie cesarskie, endoprotezoplastykę stawu biodrowego, prostatektomię, zabieg ginekologiczny, usunięcie guza pęcherza, operację palca, stomię (po 2,4% zabiegów).
W pojedynczych przypadkach (po 1,2% zabiegów) u pa-
cjentów usunięto guza lewej piersi, wykonano korektę żuchwy, zabieg na tarczycy, nastawienie barku, obrze- zanie, operację oka, kręgosłupa, usunięcie wyrostka, operację jądra, szczęki, resekcję narządów rodnych, wstawienie stentów, operację złamanej nogi, twarzo- czaszki, usunięcie jądra, usunięcie naczyniaka, torbieli, operację haluksa, usunięcie płatu płuca, artroskopię barku, operację żylaków odbytu, wycięcie migdałków, operację serca, rozszerzenie cewki moczowej, usunięcie zaćmy, wyłuskanie mięśniaków, zespolenie kręgosłupa lub operację złamania rzepki. Rodzaju wykonywanego zabiegu nie pamiętało 8,3% badanych.
Kolejne pytanie dotyczyło dotychczasowej (przed za- biegiem chirurgicznym) częstości przyjmowania leków przeciwbólowych. Połowa respondentów (53%) deklaro- wała, że przyjmuje leki przeciwbólowe tylko okazjonal- nie, 19% ankietowanych – częściej niż raz w tygodniu, 17% nie przyjmowało ich w ogóle, 6% – raz w miesią- cu, a 5% – raz w tygodniu. Najczęstszymi (67%) lekami przeciwbólowymi przyjmowanymi przez respondentów były leki z grupy NLPZ (niesteroidowych leków przeciw- zapalnych). Nie przyjmowało ich wcale 24% osób, a 9%
stosowało leki opioidowe. Analizując uzyskane wyniki, okazało się, iż 67% ankietowanych kupowało leki prze- ciwbólowe w aptece bez recepty, 13% – na receptę wy- daną przez lekarza, 20% pożyczało leki uśmierzające ból od członków rodziny lub znajomych.
W trakcie badania w grupie respondentów zdiagno- zowano następujące problemy zdrowotne: guz pęcherza moczowego (32 osoby), guz nerki (16 osób), kamica ner- kowa (13 osób), kamica moczowodowa (6 osób), rak pro- staty (6 osób), nowotwór gruczołu krokowego (5 osób), nowotwór złośliwy pęcherza moczowego (4 osoby), ka- mica odlewowa nerki (3 osoby), wodniak jądra (3 osoby), wodonercze prawostronne (3 osoby), zwężenie cewki moczowej (3 osoby), skręt jądra (2 osoby), torbiel nerki (1 osoba), zwężenie górnego odcinka moczowodu (1 oso- ba) i przerost gruczołu krokowego (1 osoba).
W momencie badania najdłuższa operacja trwała 560 minut i było to wyłonienie urostomii u mężczy- zny w przedziale wiekowym 46–60 lat. Najkrótszy za- bieg trwał 35 minut i był przeprowadzony u mężczyzny w przedziale wiekowym 61–75 lat z rozpoznaniem medycznym kamicy moczowodowej. Pozostałe trwały 60 minut (25 osób), 90 lub 75 minut (po 15 osób), 180 mi- nut (14 osób), 240 minut (8 osób), 150 minut (5 osób), 120 minut (4 osoby), 300 minut (3 osoby), 80, 105 lub 360 minut (po 2 osoby), 70, 210 lub 270 minut (po 1 oso- bie). Przeciętnie zabieg trwał 127,8 ±86,5 minuty.
Ponad połowa (51%) ankietowanych miała wykony- wane zabiegi endoskopowe, 46% – zabiegi klasyczne i tylko 3% zabiegi laparoskopowe.
Ponad połowa (55%) badanych osób była znieczu- lana podpajęczynówkowo, 33% podano znieczulenie ogólne, a najmniej (12%) zabiegów było przeprowadza- nych w znieczuleniu zewnątrzoponowym.
Badani pacjenci od momentu zakończenia zabiegu chirurgicznego, w tym w chwili badania, stosowali takie leki przeciwbólowe, jak: 87 osób – metamizol 1 g co 6 go- dzin, 77 osób – ketoprofen 100 mg co 12 godzin, 34 oso- by – morfinę w dawce 5–10 mg co 4–6 godzin, 12 osób – bupiwakainę 0,125 mg, fentanyl 0,1 mg w 50 ml 0,9% NaCl we wlewie ciągłym zewnątrzotrzewnowo, 10 osób – tramadol w dawce 50 mg co 6 godzin, 8 osób – diklofenak 100 mg co 12 godzin, 5 osób – petydynę w dawce 50–100 mg co 6–8 godzin i 1 osoba – paraceta- mol 1 g co 6 godzin.
Ankietowani najczęściej (99%) jako miejsce wystę- powania bólu wskazywali ranę pooperacyjną. Tylko 1 osoba (1%) stwierdziła, że boli ją kręgosłup.
Następnie respondenci mieli określić charakter wy- stępującego u nich bólu: piekący – 35%, kłujący – 32%, tępy – 14% oraz pulsowanie – 11%. Problem z jego określeniem miał 1 chory (1%).
Kolejnym punktem było wskazanie przez respon- dentów intensywności odczuwanego bólu. Najczęściej padała odpowiedź „pobolewanie”, którą wskazało 36%, oraz „ból ciągły” – wymieniany przez 31% osób.
W 23 przypadkach (23%) był to ból słaby. Po 5% bada- nych odczuwało ból ostry lub silny.
Badani musieli także ocenić swoje odczucia na temat spodziewanego bólu pooperacyjnego. Prawie 1/3 (31%) respondentów spodziewała się silniejszego bólu, 30%
uważało, że ból będzie słabszy, 29% nie potrafiło okre- ślić, jakiego bólu się spodziewało, a 10% ankietowanych twierdziło, że jest on taki, jaki powinien być po zabiegu.
W kolejnych pytaniach poproszono badanych, by w skali od 0 do 10 ocenili stan swojego zdrowia, sa- mopoczucia i zadowolenia z uśmierzenia bólu w chwili badania. Najwięcej ankietowanych oceniło swój stan zdrowia na 5 (22%), samopoczucie na 7 (20%), a za-
dowolenie z uśmierzenia bólu na 10 (36%). Ogólna średnia ocen stanu zdrowia w chwili badania wynosiła 5,56 ±2,3, średnia samopoczucia – 6,11 ±2,5, a średnia zadowolenia z uśmierzenia bólu – 8,15 ±2,1. Wyniki przedstawiono w tabeli 1.
Ocena poziomu zadowolenia pacjentów po zasto- sowaniu leków uśmierzających ból po zabiegu chirur- gicznym wykazała, iż 95% ankietowanych było zado- wolonych ze skuteczności leczenia przeciwbólowego po operacji. Dyskomfort odczuwało jedynie 5% badanych.
W kolejnych pytaniach poproszono ankietowanych, aby w skali od 0 (brak bólu) do 10 (ból tak silny, jak to tyl- ko możliwe) wskazali nasilenie najsilniejszego i najsłab- szego bólu odczuwanego w ciągu ostatnich 24 godzin po zabiegu i w chwili badania. W skali VAS średnia nasilenia w ciągu ostatnich 24 godzin bólu najsilniejszego wyno- siła 5,51 ±2,7, najsłabszego – 3,02 ±2,4, a w chwili bada- nia 3,46 ±2,8. Wyniki przedstawiono w tabeli 2.
Następnie przeanalizowano średnie nasilenie naj- silniejszego i najsłabszego bólu odczuwanego w ciągu ostatnich 24 godzin po zabiegu i w chwili badania w za- leżności od płci, wieku, miejsca zamieszkania i czasu trwania operacji. Wyniki przedstawiono w tabeli 3.
Następnie poproszono ankietowanych, aby wska- zali w skali opisowej (od „nie odczuwam bólu” do „na- silenie bólu bardzo duże”) nasilenie najsilniejszego i najsłabszego bólu odczuwanego w ciągu ostatnich 24 godzin po zabiegu i w chwili badania. Wyniki przed- stawiono w tabeli 4.
W dalszej części badania oceniano przekonania na temat kontroli bólu mierzone skalą BPCQ Stevington w adaptacji Juczyńskiego, w podziale na grupę kobiet i mężczyzn (tab. 5.).
Tabela 1. Samoocena stanu zdrowia i samopoczucia w chwili badania
Skala Ocena w chwili badania (% odpowiedzi) stan
zdrowia
samopoczucie zadowolenie z uśmierzenia bólu
0 0 0 0
1 6 8 1
2 8 2 0
3 8 9 2
4 5 4 6
5 22 16 4
6 10 9 5
7 17 20 12
8 18 17 12
9 3 4 22
10 3 11 36
średnia 5,56 ±2,3 6,11 ±2,5 8,15 ±2,1
Tabela 2. Samoocena nasilenia bólu w skali VAS Skala
VAS
Ocena nasilenia bólu (% odpowiedzi) w ciągu ostatnich 24 godzin w chwili
badania (3. doba) najsilniejszego najsłabszego
0 4 15 13
1 4 14 20
2 7 21 12
3 15 13 16
4 7 13 5
5 13 10 7
6 6 3 6
7 10 5 9
8 25 4 9
9 1 0 2
10 8 2 1
średnia 5,51 ±2,7 3,02 ±2,4 3,46 ±2,8 p < 0,001 vs najsilniejszy < 0,001 vs
najsilniejszy
Tabela 3. Samoocena nasilenia bólu w skali VAS Skala VAS
(średnie wartości) N Ocena nasilenia bólu
w ciągu ostatnich 24 godzin w chwili badania
(3. doba) najsilniejszego najsłabszego
Płeć
kobieta 28 6,27 ±2,4 3,62 ±2,5 4,96 ±2,3
mężczyzna 72 5,20 ±2,2 2,78 ±2,8 2,88 ±2,6
p 0,035 NS < 0,001
Wiek chorych (lata)
18–30 4 2,5 ±0,6# 1 ±0 0,5 ±0,9&
31–40 25 5,41 ±2,2# 3,04 ±2,6 3,48 ±2,6
46–60 29 5,65 ±1,8 3,28 ±2,5 4,2 ±2,8
61–75 36 5,69 ±2,2 2,86 ±1,8 3,03 ±2,9
≥ 76 6 5,83 ±2,2 4,0 ±2,0 4,33 ±2,5
p 0,022# NS < 0,05& pomiędzy 18–30 lat a grupami
Miejsce zamieszkania
miasto 73 5,56 ±2,5 3,23 ±2,4 3,47 ±2,6
wieś 27 6,04 ±2,3 2,96 ±2,2 3,79 ±2,5
p NS NS NS
Czas trwania zabiegu (min)
560 1 5,0 ±0 4,0 ±0 4,0 ±0
360 2 5,0 ±1,0 4,0 ±2,3 4,5 ±2,5
300 3 5,0 ±0,8 4,0 ±0,7 4,2 ±0,9
270 1 5,0 ±0 2,0 ±0 3,0 ±0
240 8 6,13 ±4,2 3,13 ±2,7 3,75 ±2,8
210 1 8,0 ±0 3,0 ±0 4,0 ±0
180 14 6,14 ±5,2 3,64 ±2,7 4,64 ±2,5
150 5 6,0 ±2,3 3,4 ±1,6 5,0 ±2,5
120 4 8,0 ±3,6 6,25 ±2,2 7,5 ±2,1
105 2 6,5 ±3,1 1,0 ±0,7 1,3 ±1,8
90 15 5,0 ±2,2 4,9 ±2,6 3,2 ±1,6
80 2 4,0 ±2,0 3,0 ±1,5 1,5 ±0,9
75 15 4,4 ±2,2 3,13 ±1,9 2,47 ±2,3
70 1 5,0 ±0 6,0 ±0 5,0 ±0
60 25 5,68 2,92 3,12
35 1 0 ±0 1,0 ±0 1,0 ±0
p NS NS NS
Tabela 4. Samoocena nasilenia bólu w skali opisowej
Skala opisowa Ocena bólu (% odpowiedzi)
w ciągu ostatnich 24 godzin w chwili badania najsilniejszego najsłabszego
wcale nie odczuwam bólu 3 13 13
nasilenie bólu bardzo małe 18 33 33
nasilenie bólu małe 9 21 12
nasilenie bólu średnie 44 27 28
nasilenie bólu duże 19 3 11
nasilenie bólu bardzo duże 7 3 3
Wartości kontrolowania bólu poprzez:
• czynniki wewnętrzne (W), które obrazowały odpo- wiedzi na pytania 1, 3, 8, 10, 11 – w grupie mężczyzn wynosiły 3,0 ±1,54, a w grupie kobiet – 3,0 ±1,59 (p > 0,05);
• wpływ lekarzy (L) – siły innych, które obrazowały od- powiedzi na pytania 2, 6, 7, 12 – w grupie mężczyzn wynosiły 4,0 ±1,42, a w grupie kobiet – 4,0 ±1,24 (p > 0,05);
• poprzez przypadkowe zdarzenia (P), które obrazowa- ły odpowiedzi na pytania 4, 5, 9, 13 – w grupie męż- czyzn wynosiły 4,0 ±1,59, a w grupie kobiet – 4,0 ±1,68 (p > 0,05).
Dalsza analiza danych pozwoliła na stwierdzenie, że zarówno w grupie mężczyzn, jak i kobiet w zakresie kontroli bólu dominował typ niezróżnicowany silny (wy- sokie W, wysokie L, wysokie P).
Dyskusja
Ból pooperacyjny, za Falkowska i wsp. [9], stanowi podstawową obawę przedoperacyjną u większości pa- cjentów i tylko jego skuteczne uśmierzanie prowadzi do zwiększenia satysfakcji pacjenta oraz obniżenia kosztów leczenia. Do sposobów poprawy przeciwbó- lowego postępowania pooperacyjnego autorzy [9] za- Tabela 5. Przekonania badanych na temat kontroli bólu, opinia wyrażona w procentach (skala BPCQ Stevington w adaptacji Juczyńskiego)
Skala BPCQ Płeć 1 2 3 4 5 6
nie, zupełnie się nie zgadzam
nie zgadzam się
raczej się nie zgadzam
raczej się zgadzam
zgadzam się tak, całkowicie się zgadzam 1 Dbając dobrze o siebie, mogę
zazwyczaj uniknąć bólu
M 8,3 15,3 18,1 22,2 23,6 12,5
K 25,0 21,4 10,7 10,7 21,4 10,7
2 Cokolwiek zrobię, to i tak mój ból bę- dzie zależał od umiejętności lekarzy
M 2,8 18,1 18,1 15,3 37,5 8,3
K 3,6 17,9 14,3 39,3 7,1 17,9
3 Kiedy tylko odczuwam ból, to jest to zazwyczaj spowodowane czymś, co zrobiłem lub czego nie zrobiłem
M 18,1 27,8 9,7 23,6 13,9 6,9
K 14,3 32,1 10,7 17,9 10,7 14,3
4 Brak bólu jest w dużym stopniu sprawą szczęścia
M 16,7 15,3 6,9 22,2 26,4 12,5
K 7,1 25,0 17,9 3,6 21,4 25,0
5 Jeżeli mam cierpieć, to będę cierpieć niezależnie od tego, co robię
M 15,3 25,0 15,3 25,0 16,7 2,8
K 10,7 28,6 35,7 7,1 7,1 10,7
6 Właściwie to mój ból zależy od tego, co lekarze zrobią dla mnie
M 9,7 16,7 5,6 26,4 31,9 9,7
K 0,0 7,1 10,7 25,0 32,1 25,0
7 Jeżeli nie poszukam pomocy medycznej, to nie uda mi się zmniejszyć bólu
M 6,9 6,9 8,3 29,2 31,9 13,9
K 0,0 7,1 0,0 28,6 42,9 21,4
8 Gdy odczuwam ból, to wiem, że jest to spowodowane tym, że nie stoso- wałem odpowiednich ćwiczeń lub nie jadłem właściwego pożywienia
M 19,4 18,1 20,8 15,3 19,4 6,9
K 0,0 35,7 14,3 25,0 14,3 10,7
9 Tak naprawdę to ból powodowany jest przypadkowymi zdarzeniami
M 11,1 11,1 11,1 25,0 34,7 6,9
K 3,6 21,4 10,7 32,1 21,4 10,7
10 Ból jest wynikiem własnej nieostrożności
M 9,7 26,4 9,7 25,0 19,4 9,7
K 0,0 39,3 17,9 14,3 7,1 21,4
11 Jestem bezpośrednio odpowiedzialny za swój ból
M 11,1 36,1 8,3 20,8 16,7 6,9
K 3,6 50,0 17,9 7,1 0,0 21,4
12 Ulga w bólu w głównej mierze zależy od lekarzy
M 8,3 13,9 9,7 22,2 38,9 6,9
K 14,3 3,6 3,6 39,3 17,9 21,4
13 Ludzie, którzy nigdy nie odczuwali bólu, mają po prostu szczęście
M 2,8 5,6 6,9 13,9 36,1 34,7
K 0,0 3,6 7,1 0,0 28,6 60,7
liczają m.in. edukację pacjenta, zapewnienie komfortu snu i wypoczynku, stworzenie atmosfery zaufania do personelu oraz doskonalenie kompetencji i wiedzy ze- społu leczącego dotyczących bólu.
Zdaniem Watson i wsp. [10] ocenę bólu pacjenta należy zaliczyć do najważniejszych umiejętności zespo- łu terapeutycznego, co ich zdaniem wymaga nie tylko uporządkowanej wiedzy, lecz także doświadczenia, uważnego i dokładnego słuchania chorego oraz jego wnikliwej obserwacji. Powyższe nie może być jedno- razowym zdarzeniem, a wymaga stałego powtarzania i weryfikowania informacji o bólu [10].
W opinii Misiołek [7] oraz Grochans i wsp. [8] są różne metody oceny bólu u pacjenta po zabiegu chirur- gicznym. Autorzy ci za podstawową metodę uznają sa- moocenę bólu przez danego pacjenta, zaznaczają jed- nak, iż nie jest to metoda miarodajna. Inni autorzy, np.
Szadujkis-Szadurski i Szajdukis-Szajdurska [11] oraz Larysz i wsp. [12], podkreślają, że istnieją bardziej obiektywne i precyzyjne metody pomiaru natężenia bólu, takie jak np. skala słowna. Często stosowaną skalą oceny stopnia odczuwanego bólu jest skala VAS [2, 11–15]. Do innych, zwłaszcza w wypadku bólu prze- wlekłego, należy kwestionariusz McGilla bądź MPQ (Melzack Pain Questionnaire), składający się z szeregu opisowych słów, czytanych osobie odczuwającej ból.
Każdemu zestawowi od 3 do 6 słów przypisano punkty od 1 (słaby) do 20 (silny). Ostateczny wynik jest sumą punktów ze wszystkich zestawów [15].
W obecnym badaniu ankietowym wykorzystano skalę opisową, skalę wzrokowo-analogową oceny bólu (VAS) i Kwestionariusz przekonań na temat kontroli bólu (BPCQ).
Bardzo istotnym problemem w codziennej pracy ze- społu oddziałów zabiegowych jest ból pooperacyjny, to- warzyszący każdemu pacjentowi po zabiegu. Zaliczany jest on do bólu ostrego, który wg Gaszyńskiego i wsp.
[16] stanowi reakcję na śródoperacyjne uszkodzenie tkanek oraz narządów i zaczyna być odczuwany po ustąpieniu analgezji śródoperacyjnej.
Jego nasilenie, jak podkreślają Przewoźnik i Kapa- ła [17], różni się u każdego chorego, w zależności od rodzaju i rozległości zabiegu, zastosowanego znieczu- lenia oraz osobniczej wrażliwości. Grochans i wsp. [8]
zwracają uwagę, iż na ból pooperacyjny mogą wywierać wpływ takie czynniki, jak: genetyczne cechy pacjenta, jego wiek i płeć oraz uwarunkowania kulturowe i do- świadczenia związane z bólem z przeszłości.
W opinii Kołodziej i Karpel [18] lokalizacja bólu w większości przypadków obejmuje region pola opera- cyjnego, rzadziej kręgosłup, głowę oraz jamę brzuszną.
Przychodzka i wsp. [15] objęli badaniami 101 pa- cjentów leczonych na oddziale neurochirurgii. Pacjen- ci odczuwający ból (n = 80) najczęściej cierpieli stale (63,8%). Rano ból odczuwało 13,8% badanych, koło południa – 3,8%, wieczorem – 12,5%, a w nocy – 6,3%
[15]. Ból najczęściej występował w okolicy rany poope- racyjnej (36,6%), rzadziej w okolicy głowy (28,7%), in- nych obszarach ciała (23,8%) oraz pleców (18,8%) [15].
W obecnie przeprowadzonych badaniach ankieto- wych w 99% przypadków ból pooperacyjny był odczu- wany w miejscu operowanym, a tylko u 1% ankietowa- nych lokalizował się w okolicach kręgosłupa.
W badaniu Łebkowskiego i wsp. [13], dotyczącym 18-miesięcznej obserwacji 103 chorych operowanych w latach 2003–2005, ból pooperacyjny występował u 33% chorych, z czego u 17,5% pojawił się jedynie podczas poruszania się i był określany jako lekki, prze- rywany. U 13,6% chorych miał charakter stały, lecz ustępował średnio w drugiej dobie [13]. Spośród opero- wanych chorych w trakcie kontroli po 18 miesiącach od zabiegu 1,9% badanych w dalszym ciągu uskarżało się na nieustępujące dolegliwości bólowe [13].
Kołodziej i Karpel [18] podają, iż ból w 2. dobie po zabiegu chirurgicznym oceniano na 2–4 punkty (wg 11-stopniowej skali bólu).
Grochans i wsp. [8] przeprowadzili badania w gru- pie 84 chorych leczonych na Oddziale Chirurgicznym Szpitala Regionalnego w Kołobrzegu. Zastosowali me- todę sondażu diagnostycznego i wykorzystali autorski kwestionariusz ankiety, skalę do oceny natężenia bólu oraz kwestionariusz polskiej wersji skali klinicznych wskaźników jakości postępowania z bólem pooperacyj- nym (wybrane pytania) [8]. W celu określenia natężenia bólu wykorzystali: 1) oznaczenie siły bólu na odcinku długości 10 cm (skala wzrokowo-analogowa); 2) okre- ślenie natężenia bólu na 11-stopniowej skali (skala numeryczna); 3) ocena bólu na podstawie wybranych 6 określeń słownych (skala słowna) [8]. W 1. dobie po zabiegu analiza nasilenia bólu za pomocą wskazania punktu na odcinku (w cm) istotnie różniła się od po- ziomu bólu wskazanego w 3. dobie po zabiegu (p < 0,05), zaś w przypadku zastosowania 11-stopniowej skali oraz na podstawie 6 określeń słownych wykazano istotne statystycznie różnice (p < 0,05), co zdaniem au- torów [8] świadczy o znacznie większym nasileniu bólu w 1. dobie niż w 3. dobie.
Raszka i wsp. [19] przeprowadzili badania w Klinice Neurochirurgii 10. Wojskowego Szpitala Klinicznego z Po- likliniką w Bydgoszczy w 40-osobowej grupie pacjentów poddanych zabiegom neurochirurgicznym z powodu cho- rób kręgosłupa. Natężenie bólu oceniano co 2 godziny przez pierwsze 12 godzin po operacji kręgosłupa z uży- ciem skali VAS. Okazało się, iż po 2 godzinach najwięcej osób odczuwało ból na poziomie 8 w skali VAS, po kolej- nych 2 godzinach wartość ta zmalała do 5, po kolejnych 4 godzinach do 3, a w ostatniej godzinie (po 12 godzinach od zabiegu) wynosiła 2. Po 2 godzinach połowa badanych odczuwała ból co najmniej na poziomie 6,5 w skali VAS, druga połowa co najwyżej na poziomie 6,5 [19]. Po kolej- nych 2 godzinach wartość ta zmalała do 5, po kolejnych do 4, a następnie do 3 i utrzymywała się na tym poziomie
aż do ostatniej godziny badania, kiedy to zmalała do 2,5.
Różnica pomiędzy bólem po 2 godzinach po zabiegu a po 4 godzinach jest wysoce istotna statystycznie, ból bowiem zmalał bardzo wyraźnie. Zmalał również po 6 godzinach w stosunku do bólu po 4 godzinach, także w tym wy- padku różnica jest istotna. Po 2 kolejnych godzinach ból wzrósł, ale w sposób nieistotny statystycznie, zaś w 12.
godzinie po zabiegu pojawiła się kolejna wysoce istotna różnica dotycząca spadku odczuwanego bólu [19].
Cyl i wsp. [14] objęli 2-letnią obserwacją kliniczną 684 chorych (446 kobiet i 238 mężczyzn) poddanych różnym zabiegom z zakresu chirurgii stomatologicznej w procedurach jednodniowych. Do oceny subiektyw- nych odczuć bólowych u leczonych pacjentów zastoso- wano wizualno-analogową skalę VAS. Spośród chorych subiektywne odczucia bólowe w 1. i 2. dobie po zabie- gu zgłosiło 79 osób, na poziomie 3 i 4 w skali VAS. Ból utrzymywał się przez 1–3 godziny po zabiegu. Badani nie przyjmowali żadnego leku przeciwbólowego, tłuma- cząc to niechęcią do zażywania leków w ogóle i obawą przed ich działaniem niepożądanym [14].
W badaniu Przychodzkiej i wsp. [15] nasilenie bólu w pierwszej dobie po zabiegu ankietowani oceniali w skali VAS średnio na 4,16 ±2,59 pkt (Me = 4).
W przeprowadzonych badaniach własnych najwię- cej osób (25%) jako najsilniejszy odczuwany ból w 3. do- bie po operacji wskazało 8 pkt w skali VAS. Respon- denci przy określeniu bólu za pomocą skali opisowej w większości najsilniejszy odczuwany ból w cią- gu ostatnich 24 godzin określali jako „ból o średnim nasileniu”. W przypadku najsłabszego odczuwanego bólu w 3. dobie po zabiegu największa grupa badanych (21%) zaznaczyła 2 na skali bólu VAS oraz określiła go jako bardzo mały (33%) w opisowej skali bólu.
W badaniach przeprowadzonych przez Kołodzieja i Karpel [18] w 4. dobie najwięcej chorych deklarowa- ło ból na poziomie 1–3 punktów. W badaniu Grochans i wsp. [8], bez względu na metodę oceny nasilenia bólu pooperacyjnego, w 1. oraz 3. dobie po zabiegu nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic w su- biektywnych opiniach między osobami operowanymi w znieczuleniu ogólnym a tymi, u których zastosowano znieczulenie przewodowe (we wszystkich przypadkach p > 0,05) [8].
W badaniu Przychodzkiej i wsp. [15] pacjenci w gru- pie sygnalizującej ból o łagodnym nasileniu charakte- ryzowali ból głównie jako rwący (13,86%) i pojawiają- cy się przy dotykaniu chorego miejsca (13,86%). Ból umiarkowany ankietowani najczęściej oceniali jako kłujący (10,89%) i powodujący mdłości (11,88%), a sil- ny ból zazwyczaj jako ostry (8,91%), uciążliwy (8,91%) oraz wyczerpujący (8,91%) [15].
W obecnym badaniu 35% osób podało piekący cha- rakter odczuwanego bólu, 32% określiło go jako kłują- cy, zaś 14% jako tępy. Inni badani (11%) odczuwali pul- sowanie, a jeszcze inni (7%) mieli uczucie rozrywania.
Respondenci z badania Grochans i wsp. [8] w więk- szości uznali leczenie bólu za satysfakcjonujące (87%), przy czym w 60% przypadków były to jedynie metody farmakologiczne. Blisko co trzeci ankietowany (30%) uznał jednak, że ból po operacji był znacznie silniejszy niż spodziewany [8].
Podobnie w obecnym badaniu 31% ankietowa- nych uważało, że ból będzie silniejszy, a 30% – że słabszy. Jednak odpowiedzi na to pytanie są sprzeczne z odpowiedzią na inne pytanie dotyczące poziomu sa- tysfakcji ze sposobu uśmierzania bólu. W tej kwestii aż 95% ankietowanych było zadowolonych ze skuteczno- ści leczenia przeciwbólowego po zabiegu chirurgicz- nym. W przypadku stopnia zadowolenia z zapropono- wanych leków przeciwbólowych najwięcej, bo 36 osób (36%), wskazało 10 na skali VAS, czyli bardzo duże za- dowolenie z uśmierzania bólu po zabiegu.
W badaniu Przychodzkiej i wsp. [15] chorzy naj- częściej radzili sobie z bólem, stosując środki farma- kologiczne przyjmowane doustnie (73,8%), natomiast rzadziej odpoczywali (31,3%), przyjmowali zastrzyki przeciwbólowe (23,8%), stosowali kompresy lub okła- dy (2,5%) bądź stosowali inne metody (16,3%). Tylko 32,7% badanych potwierdziło, że zastosowana terapia przeciwbólowa była skuteczna i nie odczuwali żadne- go bólu, natomiast 47,5% ankietowanych przyznało, że terapia była dość skuteczna, ale mimo to czasami od- czuwali ból, a 19,8% badanych stwierdziło, że terapia była mało skuteczna i przez większość czasu odczuwali ból [15]. W obecnym badaniu wykazano, że 95% ankie- towanych było zadowolonych ze skuteczności zastoso- wanego leczenia przeciwbólowego po operacji.
Uzyskane wyniki mogą świadczyć o przekonaniu pacjentów o nieuchronności odczuwania bólu wiążą- cego się z zabiegiem chirurgicznym. Podobne wyniki uzyskano w badaniu Symonowicz [20].
Wydaje się, iż personel medyczny może mieć trud- ności w obiektywnej ocenie bólu. Na oddziale, w któ- rym wykonywano obecne badanie, odczucia bólowe nie są oceniane za pomocą skal, mimo iż wielu autorów [7, 8, 12, 18] podkreśla celowość użycia tego typu pomia- rów podczas walki z bólem pooperacyjnym.
Brak obiektywnej oceny stopnia nasilenia bólu może być powodem niewłaściwej terapii przeciwbólo- wej. Białecka [21] wskazuje, że ogromnym błędem jest stosowanie wielu preparatów z grupy NLPZ jednocześ- nie. Uważa także, że lekarze często wykluczają leki opioidowe w trakcie leczenia bólu pooperacyjnego.
Na podstawie przeprowadzonej ankiety można stwierdzić, że bardzo często po drobnych zabiegach endoskopowych jednocześnie stosowane są metamizol oraz ketoprofen, które w dużej mierze uśmierzały ból odczuwany przez pacjentów.
W przypadku 35% obecnie ankietowanych w trak- cie leczenia bólu pooperacyjnego stosowano morfinę, podczas gdy po największych zabiegach urologicznych
(prostatektomii oraz cystektomii) we wszystkich przy- padkach stosowano znieczulenie zewnątrzoponowe.
Grochans i wsp. [8] na podstawie swoich badań wnioskują, że ból pooperacyjny, mimo coraz dosko- nalszych metod jego uśmierzania, z reguły towarzy- szy pacjentom poddanym zabiegom chirurgicznym, ale przez to nadal jest, niestety, istotnym czynnikiem wpływającym na stan ogólny chorego. Zdaniem auto- rów [8] „lekarze, pielęgniarki i pacjenci odgrywają waż- ną rolę w niwelowaniu bólu pooperacyjnego, zarówno w zakresie monitorowania bólu, jak i jego zwalczania”, a „uważna i systematyczna obserwacja chorego w po- łączeniu z zapewnieniem mu wygodnej pozycji w łóżku, ciszy i spokoju, atmosfery zaufania i zainteresowania to obok środków farmakologicznych istotne elementy oceny otrzymanej opieki okołooperacyjnej”.
Falkowska i wsp. [9] oceniali skuteczność zwalczania bólu pooperacyjnego w placówkach posiadających certy- fikat „Szpital bez bólu”. Badaniem objęto 208 pacjentów z 4 oddziałów chirurgicznych. Posłużono się metodą son- dażu diagnostycznego z wykorzystaniem polskiej wersji standaryzowanej skali klinicznych wskaźników jakości postępowania z bólem pooperacyjnym. Autorzy [9] wy- kazali istotne statystycznie różnice pomiędzy szpitalem nieposiadającym certyfikatu a szpitalem, który posiadał go najdłużej. W ich opinii posiadanie przez placówkę cer- tyfikatu „Szpital bez bólu” przyczynia się do doskonale- nia działań zwalczania bólu pooperacyjnego. Im dłużej szpital funkcjonuje w ramach standardów postępowania istotnych dla utrzymania akredytacji, tym większa jest skuteczność zwalczania bólu pooperacyjnego. Osoby, które kierowały się przy wyborze placówki jej udziałem w programie „Szpital bez bólu”, cechowały się znacznie większą satysfakcją z leczenia bólu niż pozostali respon- denci [9].
Wiśniewska i wsp. [22] prowadzili badania wśród 27 chorych w III stadium niedokrwienia kończyn dolnych wg klasyfikacji Fontaine’a, bez zmian owrzodzeniowych i martwicy, z wykorzystaniem BPCQ. Wykazano, że ba- dana grupa chorych należała do typu silnego zewnętrz- nego, a w kontroli bólu największe znaczenie badani przypisywali wpływowi lekarzy i opieki medycznej, a naj- mniejsze własnym możliwościom walki z bólem [22].
Żelazny i wsp. [23] badaniem, w którym wykorzy- stali BPCQ, objęli 60 pacjentów Oddziału Neurochirur- gii Pomorskiego Centrum Traumatologii w Gdańsku.
Wykazali, iż osoby z wyższym wykształceniem rzadziej wskazywały na znaczący wpływ lekarzy na odczuwanie bólu. Podobną tendencję (poziom trendu) zaobserwo- wano również u mężczyzn [23].
Ogińska-Bulik i Gurowiec [24] przeprowadzili ba- danie z udziałem 102 pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Wykorzystali w nim m.in. BPCQ.
U kobiet i mężczyzn dominowały czynniki wewnętrzne kontroli bólu. Nie wykazano różnic dotyczących powyż- szego w zależności od wieku badanych. Wyniki badań
wskazały na powiązanie umiejscowienia kontroli bólu z radzeniem sobie z nim [24].
W przedstawionym badaniu okazało się, że zarów- no kobiety, jak i mężczyźni należeli do typu niezróżni- cowanego silnego. Podobnie jak w badaniach Wiśniew- skiej i wsp. [19], ankietowani podobną wagę w kontroli bólu przypisywali wpływowi lekarzy i opieki medycznej oraz przypadkowym zdarzeniom, a najniższą własnym możliwościom walki z bólem.
Podsumowaniem pracy mogą być słowa Érica- -Emmanuela Schmitta, francuskiego dramaturga, ese- isty i powieściopisarza, z wykształcenia filozofa, który w książce „Oskar i pani Róża” pisał: „Bo są dwa rodzaje bólu, Oskarku. Cierpienie fizyczne i cierpienie duchowe.
Cierpienie fizyczne się znosi. Cierpienie duchowe się wybiera” [23].
Wnioski
1. Poziom zadowolenia respondentów z uśmierzania bólu pooperacyjnego był wysoki i prawie wszyscy uważali, że zastosowane leki przeciwbólowe były sku- teczne.
2. Najwięcej osób najsilniejszy ból odczuwany po 24 go- dzinach od operacji oceniało na 8 pkt w skali VAS, natomiast w skali opisowej jako nasilenie średnie, a najsłabszy ból na 2 pkt w skali VAS, w skali opiso- wej jako nasilenie bardzo małe.
3. Pod względem kontroli bólu zarówno kobiety, jak i mężczyźni należeli do typu niezróżnicowanego sil- nego, przypisując podobną wagę wpływowi lekarzy i opieki medycznej oraz przypadkowym zdarzeniom, a najniższą własnym możliwościom walki z bólem.
Autorki deklarują brak konfliktu interesów.
Piśmiennictwo
1. Wordliczek J, Dobrogowski J. Leczenie bólu. Wydawnictwo Lekar- skie PZWL, Warszawa 2007; 1-648.
2. Wordliczek J. Patofizjologia bólu. W: Medycyna bólu. Dobrogow- ski J, Wordliczek J (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004; 17-38.
3. Juszczak K. Rola pielęgniarki w zwalczaniu bólu pooperacyjnego.
Piel Chir Angiol 2009; 4: 131-134.
4. Ulatowska A, Bączyk G, Lewandowska H. Przegląd piśmiennictwa na temat bólu pooperacyjnego oraz jakości opieki pielęgniarskiej.
Piel Chir Angiol 2012; 1: 7-12.
5. Bączyk G, Ochmańska M, Stępień S. Subiektywna ocena jakości opieki pielęgniarskiej w zakresie bólu pooperacyjnego u chorych leczonych chirurgicznie. Probl Pielęg 2009; 17: 173-177.
6. Knap M, Szyrmer B, Kowalczyk-Sroka B. Poziom wiedzy pielęgnia- rek z oddziałów zabiegowych na temat terapii bólu pooperacyjne- go. Probl Pielęg 2012; 18: 129-133.
7. Misiołek H. Zapobieganie i monitorowanie bólu pooperacyjnego W: Ogólne powikłania pooperacyjne. Karpel E, Jałowiecki P (red.).
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009; 55-56.
8. Grochans E, Hyrcza V, Kuczyńska M i wsp. Subiektywna ocena bólu pooperacyjnego u pacjentów po wybranych zabiegach chirurgicz- nych. Piel Chir Angiol 2011; 2: 82-87.
9. Falkowska J, Szweda A, Garba P. Ocena skuteczności programu
„Szpital bez bólu” – doświadczenia własne. Ból 2011; 12: 45-48.
10. Watson MS, Lukas CF, Hoy AM, Back JN. Opieka paliatywna. Urban
& Partner, Wrocław 2005; 1-820.
11. Szadujkis-Szadurski L, Szadujkis-Szadurska K. Leki przeciwbólowe W: Farmakologia. Rajter-Cynke G (red.). Wydawnictwo Czelej, Lu- blin 2007; 64-78.
12. Larysz A, Czapla K, Copik I. Ból jako piąty parametr życiowy. Mag Pielęg Poł 2013; 6: 40-42.
13. Łebkowski Ł, Białek P, Uryszek M i wsp. Ocena ryzyka powstania bólu pooperacyjnego w operacjach naprawczych przepukliny pa- chwinowej metodą Lichtensteina. Chir Pol 2007; 9: 218-222.
14. Cyl M, Tarazewicz M, Janas A. Ocena subiektywnych odczuć bó- lowych pacjentów operowanych w procedurach chirurgii jednego dnia. Poradnik Stomatologiczny 2011; 11: 57-59.
15. Przychodzka E, Lorencewicz R, Turowski K, Jurczuk-Andrzejczuk R.
Ból w okresie przed- i pooperacyjnym u pacjentów neurochirur- gicznych. Zdrowie i Dobrostan 2013; 1: 163-177.
16. Gaszyński W, Żaryski W, Gaszyński T. Współczesne metody far- makologicznego leczenia bólu pooperacyjnego. Ordynator Leków 2005; 11-12: 49-50.
17. Przewoźnik E, Kapała W. Słownik bólu, czyli najczęściej stosowane określenia bólu po różnego rodzaju zabiegach operacyjnych. Pielęg Pol 2007; 1: 23-24.
18. Kołodziej W, Karpel E. Ból pooperacyjny na oddziale chirurgicznym w ocenie ankietowanego badania z zastosowaniem kwestionariu- sza McGilla-Melzacka – doniesienia wstępne. Probl Pielęg 2008;
16: 231-236.
19. Raszka A, Karabanowicz A, Harat M. Metoda PCA w zwalczaniu bólu w pierwszej dobie po operacji kręgosłupa. PNN 2013; 2: 57-62.
20. Symonowicz I. Organizacja systemu leczenia bólu pooperacyjne- go w Szpitalu Powiatowym w Milczu w oparciu o analizę stanu zastanego oraz ocena efektywności nowych rozwiązań. Ból 2003;
4: 35-45.
21. Białecka M. Najczęstsze błędy popełniane w leczeniu bólu. Med Dypl 2013; 3: 64-70.
22. Wiśniewska A, Szewczyk MT, Cwajda-Białasik J. Przekonania na temat kontroli bólu u chorych z przewlekłym niedokrwieniem koń- czyn dolnych. Piel Chir Angiol 2009; 3: 113-121.
23. Żelazny P, Biedrowski P, Rezner M. Stopień akceptacji choroby, przekonania na temat kontroli bólu oraz strategie radzenia sobie z bólem wśród pacjentów zakwalifikowanych do zabiegu z powo- du choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa. PPiN 2013; 22: 251-258.
24. Ogińska-Bulik N, Gurowiec P. Umiejscowienie kontroli a radzenie sobie z bólem u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów.
Folia Psychologica 2002; 6: 61-70.
25. Schmitt EE. Oskar i Pani Róża. Wydawnictwo Znak Literanova, Kra- ków 2011; 54.
