Prof. dr hab. n. med. Alicja Bortkiewicz Instytut Medycyny Pracy w Łodzi
Starzenie się organizmu, a ryzyko wypadku przy pracy
XXI Sympozjum nt. Higiena pracy - aktualne problemy Łódź 22-24 września 2021 r.
Według najnowszej prognozy ludności GUS na lata 2013–
2050 czeka nas sukcesywny ubytek liczby ludności oraz istotne zmiany jej struktury według wieku.
W 2050 r. liczba ludności Polski wyniesie ok. 34 mln.
W porównaniu do stanu w roku 2013 oznacza to
zmniejszenie liczby ludności o 4,55 miliona, tj. o 12%.
Oprócz ujemnego przyrostu naturalnego przewidywane są dalsze negatywne zmiany w strukturze ludności.
Osoby w wieku 65 lat i więcej będą stanowiły prawie 1/3 populacji, a ich liczba wzrośnie o 5,4 miliona w porównaniu do roku 2013.
W związku z ogólnym trendem, także problem starzenia się populacji osób pracujących jest coraz bardziej
aktualny, gdyż coraz więcej pracowników jest w wieku 55+.
Wg ILO w 2025 aż 32% mieszkańców Europy i 30%
mieszkańców Ameryki Północnej będzie w wieku 55 lat lub więcej.
W Unii Europejskiej pracownicy w wieku 55-64 lata stanowili w:
➢2013 roku - 50% wszystkich zatrudnionych,
➢2018 - 59%
➢Polsce w 2018 roku osoby w wieku 55-64 lata stanowiły 49% zatrudnionych.
W 1980 roku średni wiek pracowników wynosił 30 lat, obecnie 40 lat.
✓średni wiek pielęgniarek – 53 lata
✓średni wiek kierowców zawodowych -50 lat
✓25% lekarzy jest w wieku 65+
W związku ze starzejącym się społeczeństwem coraz częściej osoby po 65 roku życia będą pracowały. Trwają dyskusje na temat fizycznych możliwości utrzymania zdrowia i wydajności pracy starszych pracowników.
Kwestią szczególnie niepokojącą jest zwiększone ryzyko urazu w pracy i późniejszej niezdolności do pracy.
Już pracownicy w wieku 55 lat są bardziej narażeni na wypadki przy pracy, zwłaszcza ciężkie i śmiertelne, niż młodsze osoby. Starsi pracownicy mają również dłuższy okres niezdolności do pracy i rzadziej powracają do
pracy po urazie.
Badania wskazują, że wprawdzie w przeciwieństwie do młodszych pracowników, u starszych pracowników
występuje stosunkowo niska częstotliwość urazów związanych z pracą, ale stwierdzono, że osoby starsze
mają czterokrotnie wyższe ryzyko wystąpienia wypadków śmiertelnych przy pracy w porównaniu do osób <55 roku życia. Wskaźnik częstości śmiertelnych wypadków przy
pracy na 1000 pracujących rośnie wraz z wiekiem i osiąga najwyższy wynik w grupie wiekowej 60-64 lata.
NPZ, 2017
Poszkodowani w wypadkach przy pracy w 2020 r. według czynności wykonywanych przez poszkodowanego w chwili wypadku
GUS. Wypadki przy pracy. 2020
Wśród starszych pracowników przeważały także wypadki podczas
poruszania się, wynikające z utraty równowagi (w tym również upadki z wysokości).
Aby prowadzić skuteczną, odpowiednio
ukierunkowaną profilaktykę wypadkową u osób starszych , należy przede wszystkim poznać
procesy fizjologiczne, które zachodzą podczas
starzenia się organizmu.
Definicja
Starzenie się – zmniejszenie zdolności do odpowiedzi na stres środowiskowy, które pojawia się w organizmach wraz z upływem czasu, naturalne i nieodwracalne nagromadzenie się uszkodzeń wewnątrzkomórkowych, przerastające
zdolności organizmu do samonaprawy. Starzenie się
powoduje utratę równowagi wewnętrznej organizmu, co zwiększa ryzyko wystąpienia chorób. Prowadzi do
upośledzenia funkcjonowania komórek, tkanek, narządów i układów, zwiększa podatność na choroby (np. choroby
układu krążenia, układu nerwowego, nowotwory), wreszcie prowadzi do śmierci.
Wikipedia
Starzenie się jako proces fizjologiczny
Istotą starzenia się jest stopniowe ograniczenie rezerw czynnościowych poszczególnych:
• narządów
• układów
• całości organizmu
Dr n. med. Katarzyna Szczerbińska Instytut Zdrowia Publicznego Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum Krakow, Polska
Starzenie się organizmu
WHO
60 lat- początek starości 70 lat - wiek podeszły 80 lat - wiek starczy
90 lat – długowieczność
wzrost, rozwój, dojrzewanie, starzenie się
Teorie dotyczące starzenia się
Teoria wolnych rodników Harmana (pierwsze publikacje z 1956 r.) - zmiany prowadzące do starzenia się są indukowane uszkodzeniami makrocząsteczek komórkowych (DNA, białka, lipidy, węglowodany), które powstają na skutek działania
wolnych rodników
Teoria endokrynna – powstała jako wynik obserwacji
dynamiki rozwoju i zaniku elementów układu dokrewnego a także wrażliwości receptorów
Teoria replikacyjna - komórkowa (Heyflick -1965) – liczba podziałów komórek jest ograniczona (ok. 50), po jej
wyczerpaniu komórki ulegają apoptozie
Teorie dotyczące starzenia się
•teoria telomerowa – (telomery-końcowe odcinki
chromosomów) sformułowana w 1973 r. która zakłada, że
przyczyną starzenia jest skracanie się końców chromosomów. Z każdym podziałem chromosomów następuje stopniowe
skracanie telomerów, aż do długości uniemożliwiającej dalsze podziały.
Dziecko przychodzi na świat
mając 10 000 par zasad telomerów.
W wieku 65 lat jest ich już tylko
około 4800, a im bardziej skrócone telomery, tym mniejsza zdolność
m.in. do regeneracji. Ludzie o ponadprzeciętnej długości życia mają dłuższe odcinki telomerowe niż ogół populacji.
Teorie dotyczące starzenia się
Teoria telomerowa
Za prace nad telomerami trójka naukowców Elizabeth Blackburn z Australii, Carol Greiner z Kalifornii i Jack Szostak z Wielkiej Brytanii otrzymali w 2009 r. nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny i fizjologii.
Teorie ewolucjonistyczne –ilość energii, która
może być wykorzystana w życiu pojedynczego osobnika jest ograniczona i może zostać przeznaczona na prokreację lub na wydłużenie życia.
Westerndrop i Kirkwood dostarczyli spektakularnego
potwierdzenia tej zasady. Zanalizowali oni dane dotyczące brytyjskiej arystokracji sięgające VIII wieku i wykazali,
że kobiety, które dożyły 80 lat lub więcej, posiadały istotnie mniejszą liczbę potomstwa, niż te żyjące krócej. Kobiety
długo żyjące miały pierwsze dziecko później, niż te które nie dożyły późnej starości
Teorie dotyczące starzenia się
Teorie deterministyczne -poszukują pierwotnego mechanizmu programującego proces starzenia, czyli biosynchronizatora tego procesu oraz swoistego genu starzenia (gerontogenu).
Teorie dotyczące starzenia się
Jakie zmiany w organizmie zachodzą w procesie
starzenia się
Układ krążenia
✓przerost i włóknienie mięśnia sercowego -usztywnienie jego ściany-mniejsza frakcja wyrzutowa
✓zmniejszenie objętości rozkurczowej serca
✓sztywność i pogrubienie ścian naczyń tętniczych i żylnych – zmniejszenie ich światła
✓zanik naczyń włosowatych-pogorszenie ukrwienia poszczególnych narządów (w tym mięśnia sercowego) oraz kończyn - obrzęki, ziębnięcie kończyn
Układ krwiotwórczy
Układ ten ulega inwolucji od 30. roku życia
✓w 60. r. życia całkowita liczba komórek czynnego szpiku zmniejsza się o około 50%,
✓w późniejszej starości nawet o 70%
Komórki wszystkich układów hematopoezy zastępuje tkanka łączna i tłuszczowa
Niedokrwistość -12% osób po 60. r.ż., ponad 20% osób po 85 r. ż.
Układ oddechowy
Zmiany morfologiczne
✓wzrost sztywności klatki piersiowej
✓utrata masy i/lub osłabienie mięśni oddechowych
✓zmiany morfologiczne oskrzeli (poszerzenie światła dużych oskrzeli, zwężenie małych)
✓zmniejszenie powierzchni wymiany gazowej
✓upośledzenie reaktywności ośrodkowego układu
nerwowego (chemoreceptorów, baroreceptorów oraz ośrodka oddechowego)
✓nieprawidłowości odpowiedzi immunologicznej
Układ oddechowy
Zaburzenia czynnościowe
✓spadek pojemności życiowej płuc (VC) i objętości wydechowej płuc ze 100% w wieku ok. 30 lat do ok.
40% powyżej 80 roku życia
✓spadek wrażliwość na tlen O2 o 50% i na CO2 o 40%
✓obniżenie max objętości płuc o 30-50%
Utrudnienie wymiany gazowej – spłycony oddech- podatność na infekcje płuc i oskrzeli
Konsekwencją zmian w układzie krążenia i układzie oddechowym jest obniżanie się
maksymalnych możliwości wysiłkowych
(VO
2max)
Układ mięśniowo-szkieletowy
✓zaniki tkanki kostnej (proces ten przebiega
intensywniej u kobiet niż u mężczyzn) - kości łatwiej ulegają złamaniu
✓bolesność stawów
✓zmniejszenie siły mięśniowej,
➢u mężczyzn w wieku 50-55 lat jest niższa o 22%,
➢u kobiet o 26% w porównaniu z siłą maksymalną
U osób starszych obniżenie możliwości wysiłkowych
w porównaniu do osób młodszych dotyczy ciężkich
wysiłków angażujących duże grupy mięśniowe.
Układ nerwowy
✓od 20. roku życia zmniejsza się liczba komórek
nerwowych (neuronów). Rodząc się, mamy ok. 100
miliardów, w wieku 40 lat tracimy nawet 10 tys. dziennie.
Z utratą komórek zanika zdolność wykonywania pewnych czynności. Najsilniej kurczą się płaty czołowe.
Następstwem mogą być:
✓Zaburzenia koncentracji i zmniejszenie zdolności skupienia się na kilku rzeczach jednocześnie.
✓Obniżenie sprawności receptorów - wydłuża się czas reakcji i zmniejsza szybkość ruchów dowolnych.
✓Zaburzenia psychiczne-otępienie, choroba Alzheimera, depresja i zaburzenia świadomości.
✓ U osób starszych proces przetwarzania informacji przebiega wolniej (najczęściej udzielają poprawnych odpowiedzi, ale po dłuższym czasie).
Pogorszenie wykonywania zadań jest widoczne szczególnie wówczas, gdy wymagana jest duża szybkość, nie
pogarsza się dokładność ich wykonywania.
✓ Pogarsza się zdolność zapamiętywania, koncentracja uwagi
Zmiany w układzie nerwowym prowadzą do tego, że produktywność osób starszych pozostaje niezmieniona tylko wówczas, gdy mają oni możliwość indywidualnego regulowania tempa pracy.
✓ Osoby starsze mają większe trudności w pracach koncepcyjnych i wymagających abstrakcyjnego myślenia.
✓ Mają mniejszą zdolność uczenia się nowych zadań.
✓ U osób starszych zanika możliwość wykonywania kilku czynności równocześnie i płynnego przejścia z jednego typu aktywności do innego.
✓ Pogarszają się możliwości adaptacyjne organizmu do nieregularnych godzin pracy, pracy zmianowej, a także do gorącego lub zimnego mikroklimatu, hałasu itp.
Układ wydzielania wewnętrznego
Uważa się, że ten układ jest odpowiedzialny za stymulowanie zmian związanych ze starzeniem
Stopniowe zmniejszenie poziomu hormonów:
✓tarczycy,
✓hormonu wzrostu,
✓insuliny,
✓testosteronu,
✓androgenów,
✓aldosteronu,
✓dehydroepiandrosteronu (DHEA),
✓melatoniny
Dochodzi również do obniżenia liczby receptorów wrażliwych na działanie hormonów.
Układ odpornościowy
✓spadek zdolności limfocytów B do produkcji przeciwciał
✓nasilenie produkcji przeciwciał skierowanych przeciwko własnym białkom - choroby spowodowane
autoimmunoagresją
Przykładem takich schorzeń jest między innymi
reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty i choroby degeneracyjne.
Układ pokarmowy
✓wysychanie śluzówek jamy ustnej
✓ubytki w uzębieniu - trudności w żuciu pokarmów
✓zwolnienie perystaltyki przełyku - wydłużenie połykania
✓pogorszenie powonienia i słabsze odczuwanie smaku - nadmierne solenie i dosładzanie pokarmów
✓utrata apetytu
✓ zmniejszona reakcja ośrodka pragnienia w podwzgórzu na niedobory wody - odwodnienie
Układ pokarmowy
✓zmniejszone wydzielanie kwasu solnego w żołądku –
zaburzenia trawienia i wchłaniania (niedobór witaminy B12)
✓zaburzenia tolerancji laktozy mleka
✓utrata elastyczności mięśniówki jelit - zmniejszona perystaltyka jelit
✓zmiany w składzie flory jelitowej
✓zaburzenia wchłaniania jelitowego- niedobory witamin
(n.p. kwas foliowy, witamina D3) i minerałów (wapń, żelazo, cynk) - anemia, osteoporoza
✓spadek podstawowej przemiany materii ze 100% w wieku 40 lat do ok. 80% powyżej 80 roku życia,
Układ pokarmowy-wątroba
✓upośledzenie czynności wątroby, spadek aktywności enzymów
✓zmniejszenie masy wątroby o 20%
✓ spadek syntezy białek
✓ zwolnienie metabolizowania leków
✓ zmniejszenie zdolności regeneracji wątroby
Wątroba jest najbardziej odporna na działanie czasu.
Wątrobę zdrowego 70-latka można przeszczepić nawet osobie 20-letniej.
Układ moczowy
✓stopniowy spadek masy nerek – proces ten zaczyna się po 40 r.ż.- po 80 r.ż wynosi ok.20%
✓ włóknienie i szkliwienie kłębuszków i śródmiąższu nerek
✓zmniejszenie powierzchni filtracji
✓zanik kanalików nerkowych w wyniku stwardnień naczyń nerkowych- zmniejszenie przepływu krwi
✓w obrębie kory o ok. 50% - postępujący spadek filtracji kłębuszkowej w tempie 0,8-1,0 ml/min/1,75 m ² rocznie
✓upośledzenie wchłaniania i wydzielania w cewkach Między 30. a 80. r.ż. nerki mogą tracić do 50% swojej wydolności.
.
Układ moczowy
✓zmniejszenie pojemności pęcherza
✓zwiększenie objętości zalegającego moczu
✓wysiłkowe nietrzymanie moczu
✓częste oddawanie moczu
✓skłonność do infekcji dróg moczowych
Zaburzenia oddawania moczu mogą skutkować
ograniczeniami w przyjmowaniu płynów
Układ rozrodczy
✓kobiety - menopauza –- zaczyna się ok. 50 r.ż., może trwać kilka miesięcy lub kilka lat.
✓mężczyźni - andropauza – poziom testosteronu we krwi obniża się ok. 1 proc. rocznie już od 30.
roku życia.
Zmiany w narządzie wzroku
✓nadwzroczność starcza: maleje elastyczność soczewki oka, zdolność do akomodacji z 10 D (dioptrii) w młodości do 0,75 D w starości;
✓sztywność źrenicy: pojawia się zbyt wolna adaptacja do zmiany
jasności obiektu (ciemności), obserwujemy 200-krotne jej zmniejszenie u 80-latka w porównaniu z 20-latkiem;
✓malejąca dyskryminacja barw: słabsze rozróżnianie odcieni kolorów (w ciągu całego życia gorsze u płci męskiej).
✓pogorszenie przezierności soczewki, zwiększają się wymagania co do intensywności oświetlenia
Skutek:
Trudności w czytaniu
Trudności w poruszaniu się – niebezpieczeństwo upadku
Zaburzenia słuchu –typy głuchoty starczej
✓głuchota czuciowa – charakteryzują ją zmiany zanikowe narządu Cortiego (zakręt podstawowy ślimaka) z ubytkiem wysokich
częstotliwości przy dobrym rozumieniu mowy;
✓głuchota nerwowa – występuje w wyniku spadku liczby neuronów ślimaka (zakrętu podstawnego) z zaburzeniami rozumienia mowy
✓głuchota mechaniczna – postępuje wolno, towarzyszą jej zmiany zanikowe prążka naczyniowego, przy braku zmian zwyrodnieniowych neuronów ślimaka; dobre rozumienie mowy obserwuje się do ubytku 50dB;
✓głuchota metaboliczna –zaburzenia rozumienia mowy zależą od ubytku słuchu, przy braku adekwatnych zmian w uchu wewnętrznym
✓zmiany wynikające z narażenia na hałas
Problemy ze słyszeniem sygnałów ostrzegawczych
Omówione zmiany mogą być przyczyną utraty zdolności do pracy lub jej obniżenia, a także być przyczyną wypadku przy pracy.
Nie wszystkie właściwości i sprawności człowieka pogarszają się wraz z wiekiem w jednakowym stopniu, tak więc w różnym tempie zmieniają się możliwości wykonywania różnych rodzajów prac związanych
z występowaniem specyficznych obciążeń.
Starzenie wiąże się z pogorszeniem stanu zdrowia:
➢ ze zwiększeniem liczby i nasilenia chorób, co prowadzi do obniżenia zdolności do pracy,
➢ ze wzrostem absencji chorobowej,
➢ ze wzrostem częstości wypadków,
➢ stratami dni pracy,
➢ wzrostem kosztów ubezpieczenia i usług medycznych W rezultacie starsi pracownicy są bardziej kosztowni dla
przedsiębiorstwa, zwiększają ryzyko dla siebie i dla
współpracowników, są przez to mniej wartościowi dla pracodawcy i przegrywają w konkurencji z młodszymi pracownikami.
Wiek a ryzyko wypadku w budownictwie (dane z Hiszpanii za lata 1996-2015)
Analizie poddano 3,438,145 wypadków które dotyczyły pracowników budownictwa i wymagały przynajmniej 1 dnia zwolnienia lekarskiego.
Stwierdzono że:
➢Ciężkość wypadków była istotnie związana z wiekiem, u osób w wieku powyżej 54 lata było o 55% więcej ciężkich wypadków
➢Liczba dni na zwolnieniu lekarskim była istotnie większa u osób starszych w porównaniu z młodymi (33 vs. 19 dni)
➢W godzinach popołudniowych było istotnie więcej ciężkich wypadków, które wymagały dłuższych zwolnień lekarskich i
występowały częściej u osób starszych. Mogło to być skutkiem zmęczenia, które bardziej odczuwały osoby starsze
Camino López M. A. i wsp. 2018
Wiek a ryzyko wypadku drogowego związanego z pracą w latach 2009-2019
Ogółem 724,596 wypadków, w tym wypadki w drodze do i z- pracy 0,1% śmiertelne
99% - lekkie
✓kierowcy zawodowi mieli największe ryzyko wypadku ze skutkiem śmiertelnym (OR =3,46; 95% CI: 3,17–3,77)
✓Kierowcy w wieku>55 lat mieli podwyższone ryzyko wypadku
ciężkiego lub b. ciężkiego (OR=2,00; 95% CI,1,89–2,12) oraz wypadku ze skutkiem śmiertelnym (OR=2,42; 95% CI: 2,14–2,73) - dłuższy czas reakcji
✓Cięższe wypadki następowały w nocy (OR= 2,01; 95% CI: 1,83–
2,22) – osłabiony wzrok, zmęczenie, zaburzenia snu
Marıa del Carmen Rey-Merchana and Antonio Lopez-Arquillos, 2021
Wiek a ryzyko wypadku drogowego kierowców zawodowych
306 kierowców z 26 przedsiębiorstw transportowych w Japonii
✓131 w wieku ≥ 50 lat
✓175 w wieku < 50 lat
Nie znaleziono istotnej różnicy odnośnie ryzyka wypadku między grupami wiekowymi
Istotnie więcej kierowców z „punktami karnymi” uczestniczyło w
wypadkach drogowych w porównaniu do kierowców nie karanych (40%
vs.28%, p<0,05 )
Hamido S, Hamamoto R, Gu X, Itoh K. Factors influencing occupational truck driver safety in ageing society. Accid Anal Prev. 2021
Wiek a ryzyko wypadku drogowego kierowców taksówek w Korei Południowej
Kierowcy w wieku <65 lat vs. kierowcy ≥65 lat
✓Wypadki podczas jazdy w nocy 64,0% vs. 55,2%
✓Wypadki podczas opadów deszczu lub śniegu 21,3% vs. 7,8%
✓Wypadki na prostej drodze 50.9%vs 40.5%
✓Wypadki na autostradzie 13,0% vs 6,9%
✓Wypadki ze skutkiem śmiertelnym 8,5% vs. 14,7%
Shin DS, Jeong BY, Park MH. Comparison of work-related traffic crashes between male taxi drivers aged ≥65 years and <65 years in South Korea. Work.
2020;67(2):369-380.
Czynniki sprzyjające ponownemu wypadkowi przy pracy
Prospective Outcomes of Injury Study (POIS) – Nowa Zelandia Obserwacja - 24 miesiące
2,856 uczestników wypadków przy pracy
62% osób miało kolejny wypadek w okresie obserwacji
✓Ryzyko wypadku osób w wieku 50–64 lata było wyższe w
porównaniu do osób w wieku 30–49 lat (RR 1,25, 95% CI: 1,00 – 1,57)
✓Ryzyko wypadku było wyższe u osób, których praca wymagał podnoszenia/przenoszenia ciężarów RR 1,42; 95% CI 1,01 – 2,01)
Harcombe H, Samaranayaka A, Wyeth EH, Davie G, Cameron ID, Lilley R, Derrett S.
Predictors of subsequent injury at work: findings from a prospective cohort of injured workers in New Zealand. Occup Environ Med. 2020
Praca nocna, a wypadki
Badania dotyczyły 150 438 osób w wieku 20-59 lat, obserwacje prowadzono w Danii, w latach 1999-2013
W tym czasie wystąpiło 23 495 wypadków wymagających hospitalizacji i/lub śmiertelnych.
Istotnie więcej wypadków dotyczyło osób, które pracowały w systemie zmianowym, w tym w nocy, ale nie stwierdzono istotnego związku z wiekiem.
Larsen A.D. i wsp. 2017
Problemy ze słuchem, a wypadki w pracy
Badania przeprowadzono w USA wśród osób, które zgłaszały problemy ze słuchem
W latach 2007-2015 zebrano dane od 232,2 mln osób, które oceniały swój słuch jako gorszy niż ”doskonały”
2,8% osób badanych miało wypadek w poprzedzających badanie 3 miesiącach.
✓Wśród osób z małymi problemami ze słuchem - wypadek miało 4,1%
✓Wśród osób z umiarkowanymi problemami ze słuchem – wypadek miało 4,2%
✓Wśród osób z dużymi problemami ze słuchem –wypadek miało 4,8%
Harrison i wsp. 2017
Zalecane działania profilaktyczne:
✓poprawa bezpieczeństwa w najbliższym otoczeniu (utrzymywanie szlaków komunikacyjnych w stanie suchym
i czystym, stosowanie antypoślizgowych powłok podłogowych, zapewnienie obuwia antypoślizgowego)
✓badania wstępne i okresowe ukierunkowane na problemy
zdrowotne osób starszych (rozpoznanie istniejących chorób) oraz możliwości pracy na określonym stanowisku,
✓ocena ergonomiczna stanowiska pracy pod kątem potrzeb osób starszych (podnoszenie ciężarów, unikanie monotypowości
✓prowadzenie ćwiczeń równowagi i chodu oraz zwiększających siłę i zakres ruchu w stawach
✓edukacja ukierunkowana na bezpieczne zachowania
Edbom-Kolarz, Marcinkowski, 2011
