Wybrane zagadnienia arbitrażu w doktrynie prawnej XII i XIII wieku

Rafał Wojciechowski

Wybrane zagadnienia arbitrażu w

doktrynie prawnej XII i XIII wieku

Studia Prawnoustrojowe nr 7, 319-325

2007

R a f a ł W o jc ie c h o w s k i W rocław

W ybrane z a g a d n ie n ia a rb itra żu

w d o k tr y n ie p raw n ej XII i XIII w ie k u

G dy spojrzeć n a w spó łczesn e u re g u lo w a n ia a r b itr a ż u w p ra w ie pozy­ ty w n y m (p o lsk im i w ielu in n y c h krajó w ) i ro z w ią z a n ia rz y m sk ie , od r a z u daje się za u w aż y ć z a s a d n ic z a ró ż n ic a po m ięd zy p ra w e m rz y m sk im , k tó re w ogólności n ie p rz y z n a w a ło o rz ecz en iu sędziego polubow nego po w ag i r z e ­ czy osąd zonej i n ie w iązało z n im ż a d n y c h s k u tk ó w procesow ych w d z isie j­ szym ro z u m ie n iu 1, a w spółczesnym n a m p ra w e m p rocesow ym , k tó re u z n a je o k re ślo n e s k u tk i w y ro k u s ą d u polubow nego, w ty m se n sie , że „w yrok s ą d u polubow nego lu b u g o d a p rz e d ta k im są d e m z a w a r ta m a ją m oc p r a w n ą n a ró w n i z w y ro k ie m s ą d u p ań stw o w e g o lu b u g o d ą p rz e d n im z a w a r tą po u z n a n iu ich p rz ez są d lu b po s tw ie rd z e n iu p rz ez s ą d ich w y k o n a ln o śc i” (obecnie a r t. 1212 § 1. k.p.c.)2. O bok ty c h i d a lszy c h ró żn ic is tn ie je je d n a k w iele podobieństw , j a k choćby n a z w a sędziego p olubow nego - a rb ite r, z a s a ­ d a rów ności s tro n (a rt. 1183 k.p.c. i a r t. 1161 § 2)3 czy o p arcie s ą d u p o lu ­ bow nego n a um ow ie s tro n .

1 W p r z y p a d k u n ie w y k o n a n ia o rz e c z e n ia a rb itra ż o w e g o d o b ro w o ln ie p rz e z s tro n ę p r z e ­ g ry w a ją c ą , s tro n ie zw y cięsk iej p o z o sta w a ło d o c h o d ze n ie s ty p u la c y jn ie u s ta lo n e j k a r y u m o w ­ nej w p ro c esie z w y cz ajn y m . W arto z au w a ż y ć, że m oże z ach o d zić z n a c z n a ró ż n ic a p o m ię d zy tr e ś c ią o rz e c z e n ia a rb itra ż o w e g o , o p a rte g o p rz e c ie ż n a sw o b o d n ie p o w z ięty m z d a n iu a r b i­ trów , a ro z m ia re m o k re ślo n e j z góry, o p a rte j n a iu s s tr ic tu m , k a r y s ty p u la c y jn e j. O b ecn e u re g u lo w a n ia m a ją c e u m o żliw ić s tro n ie z w y cię sk iej w y k o n a n ie w y ro k u a rb itra ż o w e g o p rz y u d z ia le s ą d u , a n a s tę p n ie k o m o rn ik a , z m ie rz a ją w w ię k sz y m s to p n iu do u z n a n ia p ie rw o tn e j w oli s tro n , p o leg a jąc ej p rz e c ie ż n a u z y s k a n iu o rz e c z e n ia a rb itra ż o w e g o o ra z tr u d u a r b itr ó w w łożonego w w y d a n ie p recy zy jn eg o ro z strz y g n ię c ia .

2 Z g o d n ie z n o w e liz a c ją k .p .c . z 28 lip c a 2005 r., k tó r a w e s z ła w życie 17 p a ź d z ie r n ik a 2005 r. p rz e p is y d o ty czące s ą d u p o lu b o w n e g o , d o tą d p o m ie sz cz o n e w k s ię d z e trz e c ie j części p ierw sze j k o d e k s u , z o s ta ły w y o d rę b n io n e w n o w ą część p i ą t ą k .p .c ., a p rz y ty m d o z n ały zn ac zn e j ro zb u d o w y co do o b sz e rn o ści i szczegółow ości.

3 A rt. 1161 § 2 k.p.c.: „ B e z sk u tec z n e s ą p o s ta n o w ie n ia z a p is u n a są d p o lu b o w n y n a r u s z a ­ ją c e z a s a d ę ró w n o ści s tro n , w szc zeg ó ln o ści u p r a w n ia ją c e ty lk o je d n ą s tro n ę do w y to c z e n ia p o w ó d z tw a p rz e d s ą d e m p o lu b o w n y m p rz e w id z ia n y m w z a p is ie alb o p rz e d są d e m (scil. p a ń ­ stw o w y m )”.

3 2 0 R afał W ojciechow ski

W ydaje się w ięc in te re s u ją c e zaobserw ow ać, w k tó ry m m o m en cie d zie­ jów rz y m s k a k o n cep cja z o s ta ła t a k b a rd z o p rz e k s z ta łc o n a i z m ie n io n a -

k to ś m ógłby pow iedzieć: w zb o g aco n a o sa n k c ję p rz y m u s u p ań stw o w e g o i w iele d alszy ch , n ie z n a n y c h p ra w u rz y m s k ie m u elem entó w , a je d n o c z e śn ie - j a k to się stało , że rz y m sk ie p o d sta w y a r b itr a ż u s ą je d n a k do d ziś w y ra ź ­ n ie w idoczne w p ra w ie pozyty w nym .

1. K w a lifik a cje a rb itra

J e ś li chodzi o w a ru n k i w sk a z y w a n e p rz ez g lo sato ró w d la osób m ający ch w y ko nyw ać czynności a r b itr a (a r b ite r )4 , m o ż n a zau w aży ć, że n ie w y m ag a li o n i od k a n d y d a ta do ta k ie j roli żad n eg o szczególnego w y k s z ta łc e n ia lu b in n eg o p rz y g o to w a n ia - w b r a k u ty c h w ym ogów zacho dzi ogólne p o d o b ień ­ stw o do u re g u lo w a ń rz y m sk ic h , j a k rów n ież obecnych. D o k try n a w w y licza­ n iu ró ż n y ch p rz y czy n niezd o ln o ści o g ra n ic z a ła się do p rz e sz k ó d płci, w iek u , k o nd ycji społecznej i p ełn io n ej funkcji:

In arbitri uero persona hoc intuendum est ut neque natura, ut minor X et V II annis item furiosus, neque iure prohibeatur, ut seruus nec non mulier item iudex ordinarius. quidam tamen arbitri fieri possunt non autem iudices fiu n t ut infames5.

C h a ra k te ry s ty c z n e j e s t w ty m fra g m e n c ie w sk a z a n ie , że osoby o bjęte in fa m ią n ie m o g ą w p ra w d zie być sęd z ia m i, je d n a k m o g ą być a r b itra m i.

P ra w n ic y śre d n io w ie c z a z re g u ły c h ę tn ie w y liczali poszczególne p rz y ­ k ła d y niezd o ln o ści, ale ty lk o n ie k tó rz y z n ic h p rz ech o d z ili do o k re ś le ń p ozy­ 4 P o w sz ec h n ie p rz y jm u je się, że w y ra z a r b ite r w yw odzi się e ty m o lo g ic zn ie od c za so w n ik a

bitere (iść) z d o d a n y m p rz e d ro s tk ie m a r ( a rc h a ic z n a fo rm a k la s y c z n e g o p r z e d r o s tk a a d , czyli

„do”). Zob. A. V an icek , E ty m o lo g is c h e s W ö rterb u ch d e r la te in is c h e n S p r a c h e , t. 1, L eip zig 1877, s. 47; A. F o rc e llin i, L e x ic o n to tiu s L a tin ita tis , t. 1, B o n o n iae 1965, s. 300; C h . L ew is, C h . S h o rt, A L a t i n D ic tio n a r y , O x fo rd 1955, s. 151. G. D evoto, G li a n tic h i I ta lic i, F ire n z e 1931, s. 127, u w a ż a ł, że p r z e d r o s te k a r w w y ra z ie a r b ite r z o s ta ł p rz e ję ty z ję z y k a ita ls k ie g o .

A r b ite r o z n a c z a łb y w ięc osobę u d a ją c ą się d o k ą d ś, w p e w n e m iejsce. Id e ę rz y m s k ie g o a r b it r a

ja k o e k s p e r ta u d a ją c e g o się w o k re ś lo n e m ie js c a celem p o b r a n ia d a n y c h te c h n ic z n y c h ro z w i­ j a ł n p . F. E is e le , B e itra g e z u r r ö m is c h e n R e c h ts g e s c h ic h te , L e ip zig 1896, s. 1 i n . P o d k o n iec XX w ie k u z g ła s z a n o z a s tr z e ż e n ia w obec te j tra d y c y jn e j e ty m o lo g ii, por. P. M a rtin o , A r b ite r , R o m a 1986, s. 129, k tó r y p o s ta w ił te z ę o p u n ic k im z a p o ż y c z en iu w ła c iń s k im w y ra z ie a r b ite r - p rzeciw k o tej k o n c ep c ji D .O . E d z a rd , A rb iter, ein p u n is c h e s L e h n w o r t?, [w:] Z e its c h rift d e r S a v ig n y -S tiftu n g fü r R e ch tsg e sc h ic h te. R o m a n istisc h e A b te ilu n g 108 (1991), s. 287.

5 S u m m a T recen sis, [w:] H . F ittin g , S u m m a C o d icis d es I r n e r iu s , B e rlin 1894, s. 43. H . F i t ti n g w y d a ł S u m m a T recen sis pod ty tu łe m S u m m a C o d icis d es I r n e r iu s (B e rlin 1894), p rz y jm u ją c a u to rs tw o zało ży c iela szkoły g lo sa to ró w - I r n e r iu s a . J e d n a k liczn i a u to rz y z d a n ie to k w e s tio n u ją . Szczegóły d y s k u s ji zob. E . S zy m o szek , „Iu r is d ic tio ” w p o g lą d a c h g lo s a to r ó w , W ro cław 1976, s. 42, p rz y p is 12. W c y to w a n y c h d a le j f r a g m e n ta c h p ism p ra w n ik ó w ś re d n io ­ w ie c z a z a c h o w a n a z o s ta ła o r y g in a ln a p iso w n ia . S tą d p e w n e o d s tę p s tw a ję z y k a c y ta tó w od k la s y c z n e j łaciny.

ty w n y ch . P la c e n tin u s , p rz e d w s k a z a n ie m ró ż n y ch p rz y p a d k ó w n iezd olno ści n a tu r a ln e j i p ra w n e j, ogłosił re g u łę , w e d łu g k tó re j: a rb ite r c o n s titu itu r h om o liber, p a te r fa m ilia s 6. U A zon a n a to m ia s t w o k re ś le n iu zdolności do po d jęcia czyn ności a rb ite r w y stę p u je te r m in v ir bonus: q u ilib e t v ir b o n u s su p e r a liq u o a e s tim a n d o elec tu s7. W te n sposób Azo w m iejsce p a te r fa m i- lia s u P la c e n ty n a w p ro w ad ził m a ją c y w iele in n y c h z a sto so w a ń te r m in vir bonu s. T e rm in te n o zn a cza ł osobę o b d a rz o n ą a u to ry te te m , szaco w n ą, z n a ­ c z ącą społecznie, a je d n o c z e śn ie n ie z a w ęż ał k rę g u osób m ogących zo stać a r b itre m do ścisłego k rę g u p a tr e s f a m ilia s .

2. D e fin ic ja a rb itra żu

J e ś li chodzi o o k re ś le n ie is to ty a r b itr a ż u , to szczególnie in te re s u ją c a d efin ic ja pochodzi od A zona. Je j p u n k te m w yjścia było o k re ś le n ie P la c e n ti- n u sa:

Arbitrium autem ita diffinitur a Placentino. Arbitrium est trinus actus trium personarum, sub arbitro litigantium. Dic ergo arbitrium est trinus personarum actus, super pecuniaria quaestione in quasi iudicio confligentium, vel conten- dentium: nam et arbiter contendit ad inquisitionem veritatis: actor, ut ei condem- netur reus: item reus, ut absolvatur ab actore8.

W arto zw rócić u w a g ę n a po d o b ień stw o sfo rm u ło w a n ia o tro ja k im d z ia ­ ła n iu osób z a a n g a ż o w a n y c h w sp ó r (tr in u s p e r s o n a r u m a ctu s) do ów cze­ sn y ch definicji p ro c e su zw y czajnego9: a r b ite r p o d ą ż a więc, n a o b ra z s ę d z ie ­ go, do o d k ry c ia praw dy, pow ód do z a s ą d z e n ia pozw anego, a p o zw an y do u w o ln ie n ia się od pow oda. A nalogię p o d k re ś la jeszc ze sfo rm u ło w a n ie : q u a s i iu d ic iu m , choć oczyw iście o ja k im k o lw ie k z ró w n a n iu a r b itr iu m z iu d ic iu m n ie m ogło być m ow y ze w z g lęd u n a b r a k iu risd ic tio sędziego polubow nego. W y raźn ie w s k a z a n y p rz ez A zo na w p rzy toczon ej defin icji p rz e d m io t a r b i­ tr a ż u , k tó ry m b y ła p e c u n ia r ia quaestio, p o św iad c za o d ro d z en ie się gospo­ d a r k i to w aro w o -p ien iężn ej.

6 P la c e n tin u s , S u m m a C o d icis, M o g u n tia e 1636 ( r e p r i n t T orino 1962), l. II, t it . LV, de

recep tis a r b itr is , s. 89.

7 Azo, S u m m a C o d ic is, V e n e tiis 1596, l. II, De re c ep tis a r b itr is , § A r b ite r q u a n d o q u e

d ic itu r q u ilib e t v ir b o n u s, n . 2, col. 148. N ieco d a le j Azo n a p is a ł: s o lu s lib e r p o s s e t p r o n u n - ciare. Azo, S u m m a C o d icis, D e re c e p tis a r b itr is , § A r b itr iu m q u id s it, n . 1, kol. 148.

8 Azo, S u m m a C o d icis, D e recep tis a r b itr is , § A r b itr iu m q u id sit, n. 1, col. 148.

9 P or. E. S zy m o szek , Iu d e x w lite r a tu r z e p ro c e so w e j X I I - X I I I w ie k u , W ro cław 1992, s. 4 2 -6 8 .

3 2 2 R afał W ojciechow ski

3. D u a lizm a r b ite r - a r b itr a t o r

W k w e stia c h a r b itr a ż u d la p ra w n ik ó w śre d n io w ie cza szczególne z n a ­ czenie m ia ł fr a g m e n t 76 ty tu łu P ro socio z 17 k sięg i D igestów . P rz y o k azji ro z w a ż a ń o spółce P ro c u lu s sfo rm u ło w a ł w n im f u n d a m e n ta ln y p o d ział a rb itró w :

Arbitrorum enim genera sunt duo, unum eiusmodi, ut sive aequum sit sive iniqu- um, parere debeamus (quod observatur, cum ex compromisso ad arbitrum itum est), alterum eiusmodi, ut ad boni viri arbitrium redigi debeat, etsi nominatim persona sit comprehensa, cuius arbitratu fia

t10-P ro c u lu s n a p is a ł, że s ą d w a ro d z aje arb itró w . J e d e n tego ro d z a ju , że jego ro z strz y g n ię c iu czy to sp ra w ie d liw e m u , czy to n ie s p ra w ie d liw e m u p o ­ w in n iśm y być p o słu sz n i, co m a m iejsce, gdy trz e b a u d a ć się do a r b it r a z pow od u c o m p r o m is s u m . D ru g i tego ro d z a ju , że jeg o ro z strz y g n ię c ie p o ­ w in n o być zgodne z o sąd e m czło w iek a uczciw ego (vir b onus). O p ie ra ją c się n a ty m frag m en cie, p ra w n ic y X II i X III w ie k u o d ró ż n ili a r b it r a ja k o „sę­ dziego p o lu bow nego” od v ir bo n u s, zw anego później a r b itra to re m .

C y tu ją c pow yższy fr a g m e n t P ro c u lu s a , Azo s tw ie rd z ił w y ra ź n ie (choć m oże tro c h ę n a w yrost): M u lta e n im s u n t g en e ra a r b itr o r u m 11. In n y p ra w ­ n ik — A re tin u s — w y ra ź n ie w sk a z a ł, że ty m , co m a o d ró ż n ia ć te d w a ro d z aje arb itró w , j e s t m ożliw ość p o s tę p o w a n ia o rd in e iu r is serva to vel n o n 12.

T a m y śl, że is tn ie ją d w a ro d z aje arb itró w , z k tó ry c h je d n i s ą zo b o w iąza­ n i do z a c h o w a n ia w ym ogów p ra w a , a in n i n ie (a w ięc m o g ą sąd z ić tylko w e d łu g słu sz n o śc i)13, p o z o sta n ie s ta ły m p rz e d m io te m ro z w a ż a ń p ra w n ik ó w śre d n io w ie c z n a .

10 P e łn y t e k s t teg o f r a g m e n tu (D. 17.2.76) b rz m i: P ro c u lu s , lib ro q u in to e p is to la ru m .

S o c ie ta te m m e c u m c o is ti ea co n d icio n e, u t N e r v a a m ic u s c o m m u n is p a r te s so c ie ta tis c o n sti- tu eret: N e r v a c o n s titu it, u t tu ex trie n te so c iu s esses, ego ex besse: q u a e ris, u tr u m r a tu m id iu re so c ie ta tis s it a n n ih ilo m in u s ex a e q u is p a r tib u s socii s im u s . e x istim o a u te m m e liu s te q u a e s itu r u m fu is s e , u tr u m ex h is p a r tib u s socii e sse m u s q u a s is c o n s titu is s e t, a n ex h is q u a s v ir u m b o n u m c o n stitu e re o p o rtu isse t. A r b itr o r u m e n im g e n e r a s u n t d u o , u n u m e iu s m o d i, u t siv e a e q u u m s it sive in iq u u m , p a re re d e b e a m u s (q u o d o b servatur, c u m ex c o m p ro m is so a d a r b itr u m itu m est), a lte r u m e iu s m o d i, u t a d bo n i v ir i a r b itr iu m r e d ig i deb ea t, e ts i n o m in a ­ tim p e rs o n a s it c o m p re h en sa , c u iu s a r b itr a tu fia t.

11 Azo, A d s in g u la s leges X I I lib r o r u m co d icis iu s tin ia n e i, V e n e tiis 1596, l. II, t it . LVI,

d e re c ep tis a r b itr is , § M u lta a r b itr o r u m g e n e r a , n . 1, s. 239.

12 G r a tia A r e tin u s , S u m m a d e o rd in e iu d ic ia r io , [w:] P illiu s , T a n c re d u s , G r a tia , L ib r i de

iu d ic io r u m o rd in e , (w yd. F.C. B e rg m a n n ), G o ttin g e n 1842, s. 3 8 1 -3 8 2 .

13 O b ecn ie tr z y m ożliw ości: p ra w o w ła śc iw e, ogólne z a s a d y p r a w a , z a s a d y s łu sz n o śc i - zob. k .p .c. część V ty tu ł V I W yrok s ą d u p o lu b o w n e g o i za k o ń c z e n ie p o s tę p o w a n ia , a r t. 1194. § 1. S ą d p o lu b o w n y r o z s trz y g a sp ó r w e d łu g p r a w a w łaściw eg o d la d a n eg o s to s u n k u , a gdy s tro n y go do teg o w y ra ź n ie u p o w a ż n iły - w e d łu g o g ólnych z a s a d p r a w a lu b z a s a d słu sz n o śc i. § 2. W k a ż d y m j e d n a k p r z y p a d k u s ą d p o lu b o w n y b ie rz e pod u w a g ę p o s ta n o w ie n ia um o w y o ra z u s ta lo n e zw yczaje m a ją c e z a s to s o w a n ie do d an eg o s to s u n k u p ra w n eg o .

4. D u a lizm a r b ite r - a r b itr a t o r w d z ie ła c h s z tu k i n o ta ria ln e j

N ajw cześn iej p e łn e k o n sek w e n cje z ty c h s tw ie rd z e ń (o dw óch ro d z a ­ ja c h a rb itró w ) z o stały w y c ią g n ię te w fo rm u la rz a c h n o ta ria ln y c h i s u m m a c h s z tu k i n o ta ria ln e j, a w ięc w p is m a c h n a jb a rd z ie j zbliżo ny ch do p ra k ty k i. W ła śn ie w in s tr u m e n ta c o m p ro m isso ru m z a w a rty c h w fo rm u la rz a c h n o ta ­ ria ln y c h z n a jd u je k o n se k w e n tn e za sto so w an ie, obok trad y c y jn eg o a rb iter, o k re śle n ie a r b itra to r 14. T a n a z w a n ie m a o p a rc ia a n i w p ra w ie rz y m sk im , a n i w dotychczasow ej d o k try n ie g lo sa to ró w 15.

R o la n d in u s w swojej S u m m a a rtis n o ta ria e p o sta w ił p y ta n ie : q u is s it a rb ite r et q u is a r b itra to r i o dpo w ied ział n a n ie ro z ró żn ien iem : a rb ite r est q u i d e co n se n su p a r tiu m e lig itu r et in e u m su b p e n a p e r s tip u la tio n e m p r o m is s a p r o m ittitu r u t m e tu p e n e s te tu r e iu s la u d o et a rb itrio , po dczas gdy: a r b itra to r est ille q u i a m ic a b ilite r et d e fa c to co g n o sc it16. W ty m w czesn y m u ję c iu d o k try n y n o ta ria ln e j a rb ite r o d p o w iad a ł w ięc sw oim i ce­ c h a m i rz y m sk ie m u s ę d z ie m u p o lu b o w n em u , n a to m ia s t a rb itra to r m ia ł ro z ­ p o zn a w ać sp ra w ę ty lk o co do faktów .

5. P o c z ą tk o w y k o n se r w a ty zm O rd in e s iu d i c ia r ii

i d z ie ło D u r a n tisa

W p rz e c iw ie ń stw ie do fo rm u la rz y i d o k try n y n o ta ria ln e j w O rd in es iu d ic ia r ii, a w ięc w sw o isty ch p o d rę c z n ik a c h uczonego p ro c e su rz y m sk o k a - no nicznego rozwój d u a liz m u a r b ite r - a r b it r a t o r j e s t b a rd z o spow olniony. W łaściw ie dopiero D u r a n tis w sw oim sła w n y m S p e c u lu m iu d ic ia le w p ro w a ­ dził o m a w ia n e ro z ró ż n ie n ie n a s ta łe do uczonej d o k try n y procesow ej:

... arbiter est, quem partes eligunt ad cognoscendum de questione, vel lite: et sic sum itur super re litigiosa et incerta, ut ea cognoscatur: et debet iuris ordinem servare. E t sit semper cum poenae stipulatione. Non cogendum et statur eius sententia, aequa sit, sive inqua. Nec ab eo appellatur. Nec ad arbitrium viri reducitur secundum quosdam. Arbitrator vero est amicabilis compositor11. Nec 14 Por. R a in e r iu s P e r u s in u s , A r s n o ta ria e , [w:] Q u e lle n z u r G esch ich te d es r ö m is c h -k a n o ­

n is c h e n P ro zesses im M itte la lte r (w yd. L. W a h rm u n d ), t. 3.2, I n n s b r u c k 1917, s. 5 3 -5 4 .

15 N a jw cz e śn iej sa m w y ra z a r b itr a to r p o jaw ił się w p ochodzącej z V III w ie k u L e x R o m a ­

n a C u r ie n s is 23, 24 i o z n a c z a ta m a r b i t r a u sta n o w io n e g o p rz e z sę d zieg o w p o s tę p o w a n iu

o p o d ział s p a d k u (w yd. E . M e y e r-M a rth a le r, L e x R o m a n a C u rie n sis, A a ra u 1959, s. 477). 16 R o la n d in u s de P a s s a g e riis , S u m m a A r tis N o ta r ia e , L u g d u n i 1537, fol. 50r.

17 P o p u la rn e w średniow ieczu określen ie a r b itr a to r a ja k o a m ica b ilis com positor m a swoje p odstaw y w Nov. 86.2, gdzie polubow ne rozw iązanie sp o ru zostało określone ja k o a m ica b ilis com-

p o sitio . S tą d w yw odzi się ta k ż e p o p u larn e w now ożytnej d o k try n ie arb itrażo w ej fran cu sk ie o k re ­

ślenie a m iable com position oraz a m iable com positeur n a oznaczenie u p o w ażn ien ia są d u a rb itra ż o ­ wego do o rz ek a n ia n a z asad a ch słuszności i odpowiednio osoby orzekającej w tych w aru n k a c h , zob. np. a rt. V II K onw encji E uropejskiej z 1961 r. o m iędzynarodow ym a rb itra ż u handlow ym .

3 2 4 R afał W ojciechow ski

sum itur super re litigiosa, vel ut cognoscat: sed ut pacificet, et quod certum est dividat: ut in societate, quam certum fuisse contractam. Sed eligitur, ut det cuilibet certam suam partem, quae ipsum ex societate contingit. E t hoc non dicitur arbitrium. Nec tenetur iuris ordinem observare; nec statur eius senten- tiae, si sit iniqua; sed reducitur ad arbitrium boni viri18.

O so b a trz e c ia , w y s tę p u ją c a ja k o a r b itra to r, n ie ro z s trz y g a w ięc w z a s a ­ dzie sporów, ty lk o o k re ś la ro z m ia r św iad c zen ia. W ydaje się, że o s ta te c z n ie w ła śn ie D u ra n tis o w i n a le ż y p rz y p is a ć w y ra ź n e o d d ziele n ie ty c h dw óch p o ­ s ta c i są d o w n ic tw a polubow nego w uczonej d o k try n ie śre d n io w iecza.

O d czasów D u r a n tis a w sp o m n ia n y w cześniej fr a g m e n t P ro c u lu s a n a t e m a t w ażn o ści k o n tr a k tu sp ó łk i (D. 17.2.76), n a b r a ł o sta te c z n ie ta k ie g o z n a c z e n ia , że od k o ń ca X III w iek u , n a p o d sta w ie le k tu ry tego fra g m e n tu , p ra w n ic y zaczęli k s z ta łto w a ć d w a ro d zaje a r b itra ż u .

6. E p ilo g

N ie b ęd ę w y k ra c z a ł w n in iejszej p ra c y p o za w iek X III, je d n a k w sp o ­ m n ę, że w późn y m śre d n io w ie czu d a lsz y m s k u tk ie m d u a liz m u w a r b itr a ż u b ęd z ie d o p u szczen ie o d w o ły w a n ia się od orzeczeń now ej p o staci, j a k ą był a r b itra to r, p odczas gdy do a r b it r a sto so w an o n a d a l ro z w ią z a n ia p ra w a r z y m s k ie g o z a k a z u ją c e a p e la c ji. D o p ie ro w o k r e s ie k o d y fik a c ji X IX i XX w ie k u w y o b ra ż e n ia o a r b itrz e i a r b itr a to r z e w w ie lu k ra ja c h u le g n ą p o łą c z e n iu w p rz e p is a c h p rocesow ych o s ą d a c h po lu b o w n y ch i s tą d w p ro ­ w a d z e n ie ścisłej k o re la cji a r b itr a ż u z sąd o w n ic tw em p a ń stw o w y m w p ra w ie p ozytyw nym .

N a z w a „ a rb itr a to r ” o d z y sk a ła n a to m ia s t sw oje zn a cze n ie z X III w ie k u w ty m se n sie , że obecnie a r b itr a to r p o zo staje p o za k o d ek so w ą n a z w ą osoby w y ra żają cej o p in ię -e k sp e rty z ę n a p o d sta w ie w oli stro n . O ile z a d a n ie m s ą d u polubow nego j e s t ro z strz y g n ię c ie sp o ru , o ty le z a d a n ie a r b itr a to r a o g ra n ic z a się do zło że n ia odpow iedniego o św ia d c z e n ia m ająceg o w pływ n a w z a je m n e p ra w a i obow iązki stro n . O p in ia a r b it r a t o r a n ie z a m y k a stro n o m m ożliw ości d o ch o d z en ia sw oich ro szczeń p rz e d s ą d e m p a ń stw o w y m albo p rz e d są d e m polu b o w n y m 19.

18 G u ile lm u s D u r a n tis , S p e c u lu m iu r is , V e n e tiis 1566 l. I, p a rtic . I A r b ite r q u id sit, § A r b itr a to r a m ic a b ilis c o m p o sito r e lectu s u t p a c ific e t, n o n u t co g n o sca t, n . 3, s. 154.

19 M ię d zy n a ro d o w y m u z n a n ie m c ie s z ą się n a p r z y k ła d o p in ie a r b itr a to r ó w p rz y Izb ie W ełny i B a w e łn y w G d y n i, zob. B. P a n k o w s k a -L ie r, D. P faff, A r b itr a ż g o s p o d a r c z y , W a rsz a w a 2 000, s. 2 2 -2 3 .

Summary

Selected issues o f arbitration in the legal doctrine o f the 12th and 13th centuries The idea of contemporary private arbitration has its roots in the Roman law. There appear however some elements which are unfamiliar to the Roman law. To this elements belong among others th a t the parties involved in arbitration are able to choose w hether they will apply rules of equity or the strict law regulations to their dispute and judicial supervision of the arbitration award. The author of this paper searches for the origins of these elements in the legal doctrine of the Middle Ages which was based on the legislation of the Em peror Ju stin ian . The first systematic researches of this legislation were conducted by the glossators in the 12th and 13th centuries. In their writings concerning arbitration the most innovative feature appears the specific use of one fragm ent from Proculus (D. 17.2.76), from which they deducted the idea of two kinds of arbiters. One of them (arbiter) was bound by law regulations and the other (arbitrator) was able to use rules of equity. There were no possibilities to take an appeal against the award of an arbiter and to the contrary the decision of an arbitrator could be appealed by means of reductio ad arbitrium boni viri. These statem ents of the legal doctrine had found the fastest reflection in the collections of ars notaria which were a helpful tool for practice of the notaries. The specific reference books of procedure law called ordines iudiciarii at first did not notice the new division. This was D urantis who in his famous Speculum Iudiciale applied this division to the official Roman-canon proceedings. Thanks to the work of D urantis from the end of XIII century the lawyers began system atically shape two distinct forms of arbitration: based on the strict law regulations or recalling the rules of equity. Only in the second case an appeal was allowed. In the modern era the parties would be granted a choice of basis for an award in their dispute and the state courts would be able to control all kinds of arbitrary awards.