Jacek Wrzesiński
"Koziołek Lednicki" - problemy z
XIX-wiecznymi znaleziskami
Studia Lednickie 1, 163-170
1989
STUDIA LEDNICKIE £ Poznań — Lednica 1989
J A C E K W R Z E S IŃ S K I
M uzeum Pierw szych P iastów n a Lednicy
„KOZIOŁEK LEDNICKI” - PROBLEMY Z XLX-WIECZNYMI ZNALEZISKAMI*
Jedna z wysp Jeziora Lednickiego zwana Ostrowem Lednickim znana jest w litera turze z położonego na niej wczesnośredniowiecznego grodu, monumentalnych budowli kamiennych i cmentarzyska. Relikty te budziły od dawna duże zaintereso wanie badaczy różnych dyscyplin. Dlatego też badania trwają tu z przerwami od 1845 r 1. Przyczyniły się one do powstania wielu interesujących interpretacji (K. Łopacka-Szymańska, 1984, s. 11 - 25), a dotyczących zwłaszcza zespołu grodowego, w tym dwu faz wałów, rotundy z palatium, kościoła grodowego, cmentarzyska. Zainteresowaniem badawczym objęte zostały także mosty i droga. W partiach przy brzeżnych wyspy dobrze zachowały się konstrukcje i przedmioty drewniane.
Jednym z zabytków przypisywanym wyspie, a budzącym znaczne zainteresowanie jest mała rzeźba drewniana zwana „koziołkiem lednickim” . Ten znany od 2 połowy XIX wieku zabytek doczekał się bogatej literatury. Stał się przyczną powstania różno rodnych hipotez, jednak brak jest dotąd o nim krytycznego opracowania.
Historia „koziołka” zaczęła się przed stu laty, gdy Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie w 1874 roku wysłało na Ostrów Lednicki delegację z zadaniem zbadania ruin lednickich (A. Wojtkowski, 1928, s. 256). Była to kolejna od 1862 roku wyprawa badawcza, jaka dotarła na Ostrów Lednicki za przyczyną starań Albina Węsierskiego. W skład komisji z 1874 roku wchodzili: Kazimierz Szulc, Ignacy Zakrzewski, Władysław Kosiński, Józef Lekszycki i nauczyciel gimnazjalny Zenkteler. Po przeprowadzeniu badań komisja udała się do Zakrzewa, do właściciela Ostrowa
* Praca pow stała dzięki p o m o cy niestrudzonego tropiciela w szelkich „O strow ian ów ” T adeusza P an ow icza z Im ielenka.
1 Publikacja E. R aczyń sk iego z 1843 rok u (E. R a c z y ń s k i , 1843, s. 375) sp o w o d o w a ła podjęcie pierw szych prac badaw czych na O strow ie Lednickim o czym N aczeln em u Prezesow i W ielkiego K sięstw a P ozn ańsk iego d on osił w sierpniu 1845 roku landrat G ravenitz, patrz: A cta betreffend die A usgrabungen einer Burg — R u in e a u f der Insel O strof (arch iw um M uzeu m A rch eologiczn ego w P oznaniu).
î 64 J. WRZESIŃSKI
Lednickiego i mecenasa tychże badań Albina Węsierskiego, celem obejrzenia za bytków pochodzących z wykopalisk na wyspie. Węsierski pokazał między innymi figurkę zwierzęcą tak opisywaną przez Zenktelera (Zenkteler, 1874, s. 21): „Der jetzige Eigenthümer der Insel Ostrów, Herr A. G raf Węsierski auf Zakrzewo besitzt in seinem Museum ein in neuester Zeit in Imiolki am Gnesnersee ausgegrabenes Götzenbild. Dasselbe ist ca. 10 cm lang, von Eichenholz geschnitzt und stellt eine aufrechtstehenede Thiergestalt, einen Bock dar, dessen Kopf, an der einen Seit mit einen spiralen Horn, an der anderen mit einen langen Ohr versehen ist; aus- serdem entstellen ihn zwei vertikale Hörner. Auffallend sind noch einige auf der linken Bauchseite eingeschnittene, runenartige Zeichen, sowie die in der Mitte des Bauches gezeichnete Figur eines Dreiecks, dessen 2 Seiten durch je eine Linie getheilt sind” 2.
W 1888 roku tak opisywał figurkę Władysław Jażdżewski; „Bałwanek z drzewa jak się wydaje dębowego, 13 cm długi (...). Przedstawia on po części człowieka, po części jakieś zwierzę, najprawdopodobniej kozła i ma po jednej stronie głowy ucho, a po drugiej stronie zamiast ucha róg barani (...) prócz tego znajdują się na głowie dwa, nieco w tył zakrzywione różki. W tyle jest ogon. Nogi są zakrzywione, a ręce odłamane (...). Na brzuchu bałwanka widoczny jest trójkąt, z kreskami dwoma na kątach. N a lewym boku znajdują się znaki wgłębione (...). Trójkąt na brzuchu przypomina znak znajdujący się na jednym z kamieni Mikorzyóskich. Przedmiot ten znaleziony został (...) już poza wałem otaczającym ruiny (...). (,..)a uważać go muszę jako bałwanka starosłowiańskiego” (W. Jażdżewski, 1888, s. 33; por. ryc. IA.
W. Jażdżewski jest pierwszym, który za miejsce zanlezienia bałwanka, jak pisze, podaje bliżej nieokreślone miejsce na podgrodziu Ostrowa Lednickiego, przypisując mu jednocześnie chronologię starosłowiańską.
Opierając się na pracy W. Jażdżewskiego, W. Abraham wysuwa przypuszczenie, iż na Ostrowie Lednickim stała świątynia pogańska na zwaliskach której Jordan zbudował jeden z pierwszych kościołów (W. Abraham, 1062, s. 117).
Po upływie prawie osiemdziesięciu lat od ukazania się pracy
W.
JażdżewskiegoA. Wrzosek (A. Wrzosek, 1961, s. 245) pisał w nawiązaniu do jego pracy: „W istocie dziwna to rzecz, że Sokołowski, któremu Węsierski w 1874 roku pokazywał wy kopaliska lednickie o bałwanku (...) nic nie wspomina, choć wymienia znajdujące się wówczas w zbiorach Węsierskiego bez porównania mniej wartościowe zabytki” . I dalej: „Syn Węsierskiego (...) mówił Jażdżewskiemu, że wspomniane rzeczy zostały
2 O becny w łaściciel wyspy O strów Pan A . hrabia W ęsierski w sw oim m uzeum w Z ak rzew ie
posiad a w yk op an ego (niedaw n o) ostatn io w Im iołkach nad Jeziorem G nieźnieńsk im b o ż k a . Jest o k . 10 cm długi wycięty z dęb ow ego drewna, przedstawia prosto stojące zwierze — k o z ła (rogatego sam ca), którego g łow a z jednej strony zaopatrzon a jest w sp iralny róg, z drugiej w długie u ch o , p on ad to oszpecają go dw a p io n o w e rogi. U derza jeszcze na lewej stronie brzucha kilka w yciętych zn ak ów runicznych, p o środk u brzucha zazn aczon a je s t figura trójkąta przedzielona
R ye. 1 - „ K o zio łek L ednicki” (rys. IA - I D w yk onał W. K ujaw a). A - w edług W . Jażdżew skiego 1888, tabl. X II; В - w edług J. K ostrzew sk iego 1949, ryc. 252; С - według H . C ehak -H ołu bo w ieżow ej 1965, ryc. 7; D - w edług A . G ieysztora 1982, ryc. 16.
1 6 6 J . W RZ ES IŃ SK I
znalezione poza obrębem grodziska, nie wspominając czy na powierzchni, czy zostały wykopane. Jeżeli na powierzchni to oczywiście bałwanek nie był starożytny” .
Uwagi poczynione przez A. Wrzoska dotyczące zarówno pochodzenia, jak i chro nologii nie zostały zauważone przez innych badaczy.
J. Rosen-Przeworska omawiając plastykę celtycką również omawia „koziołka lednickiego” (J. Rosen-Przeworska, 1964, s. 235 - 236). Według niej rzeźba ta mogła powstać w okresie średniowiecza, jednak swoim wyobrażeniem ikonograficznym oraz techniką wykonania nawiązuje do rzeźb starszych. A wyryty znak ukośnego krzyża pozwala autorce łączyć tę rzeźbę z tradycją celtyckiej mitologii.
H. Cehak-Hołubowiczowej „(...) starannie wyrzeźbiona figurka dwunogiego koziołka znaleziona na Ostrowie Lednickim w Gnieźnie” posłużyła za analogię przy omawianiu koziołków z Opola (H. Cehak-Hołnbowiczowa, 1965, s. 311). Autorce tej solarny symbol „(...) na nim wycięty w postaci dwu ukośnych krzyży (...)” pozwala wiązać koziołka lednickiego z magią urodzaju ważną we wczesnym średniowieczu (H. Cehak-Hołubowiczowa, 1965, s. 317).
W pracy tej dotychczasowy znak trójkąta (czy też pojedynczego krzyża) zmienia się w znak dwu ukośnych krzyży, jednocześnie jako miejsce znalezienia zostaje podany Ostrów Lednicki w Gnieźnie3.
W. Hensel i Z. Hilczer-Kurnatowska pisząc o „(...) figurce tzw. koziołka, którą miano znaleźć w Jeziorze Lednickim (...)” powątpiewali w jej związki z ośrodkiem kultu pogańskiego na Lednicy (W. Hensel, Z. Hilczer-Kurnatowska, 1972, s. 319). Autorzy podają jako miejsce znalezienia Jezioro Lednickie, aczkolwiek powątpiewają w autentyczność omawianej rzeźby.
Figurkę rogatego bóstwa znalezioną w Lednogórze koło Gniezna J. Gąssowski interpretował jako posążek W el.sa (J. Gąssowski, 1972, s. 398). A w nieco późniejszej pracy przedstawia kozła jako ciekawą rzeźbę antropomorficzną o cechach reali stycznych z ukośnymi krzyżami przypominającymi mu symbole spotykane na rzeźbach ze Ślęży (J. Gąssowski, 1975, s. 158). J. Gąssowski jako miejsce znalezienia podaje Lednogórę k. Gniezna, sugerując wspólną chronologię z rzeźbami ze Ślęży.
Szczegółowej krytyce poddał koziołka J. Leśny (J. Leśny, 1974, s. 120 - 121). Stwierdził między innymi: „Prawdopodobnie nie zachował się również oryginał. Okaz bez numeru inwentarza zdeponowany obecnie w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu nie może za takowy uchodzić, gdyż w przeciwieństwie do opisywanego przez Jażdżewskiego różni się znacznie wymiarami. Jest on wyższy z ok. 3 cm od pierwowzoru, licząc 16 cm”. A dalej „(...) niepodobna sądzić aby ten drewniany
3 P orów nanie utrudnia w yob rażen ie k o ziołk a u H . C ehak -H ołub ow iczow ej (s. 313, ryc. 7) odbiegające od ryciny koziołk a np. J. K ostrzew skiego, 1949, s. 445, ryc. 252, na którego autorka się pow ołuje. K o zio łek H . C ehak-H ołub ow iczow ej jest pozbaw ion y nóg, jego stan zachow ania jest gorszy, a ryt na brzuchu ma postać trójkąta. N atom iast u J. K ostrzew skiego koziołek posiada n ogi, o gon , jeg o stan zach ow ania jest dobry z w yraźnym rysunkiem pyska, a ryt na brzuchu m a postać krzyży. P orów nyw anie publikow anych rycin „k o zio łk a lednickiego” m iędzy sob ą utrudnia m . in. brak skali przy nich.
„ K O Z IO Ł E K L E D N IC K I” 167
przedmiot dochował się w idealnym stanie do 2 połowy XIX wieku J, Leśny
w swej wnikliwej ocenie koziołka podważył przede wszystkim jego pochodzenie z wykopalisk archeologicznych4.
Do symboli z późnohalsztackiej śląskiej ceramiki malowanej porównuje W. Szafrański wyryty na brzuchu koziołka z Lednogóry znak w postaci trójkąta z ramion kami (W. Szafrański, 1976, s. 543 - 544). Uważa tę małą rzeźbę za wyobrażenie bożka Welesa czczonego we wczesnym średniowieczu. W nieco późniejszej pracy (W. Szafrański, 1979, s. 156) stwierdza, iż drewnianą figurę wenecko-iliryjskiego Sylwana, znalezioną co prawda we wczesnośredniowiecznym grobie na Ostrowiu Lednickim, gdzie dostał się wtórnie, ze względu na wyryty na niej typowo halsztacki znak bogini płodności należy datować na wczesną epokę żelaza.
Ze względu na możliwości znajdowania zabytków podobnych do „koziołka lednickiego” w trakcie badań podwodnych Z. Bukowski stara się uczulić badaczy na dokładne przeglądanie znajdowanych pod wodą fragmentów drewna (Z. Bukow ski, 1978, s. 85).
„Koziołka lednickiego” wymieniają również inni autorzy np. B. Gierlach wspo mina o nim przy omawianiu boga bydła Wołosa (B. Gierlach, 1980, s. 110 i 208), a A. Gieysztor omawiając rzeźby i posągi bóstw z terenu Polski (A. Gieysztor,
1982, s. 201).
Przedstawiony wyżej wybór literatury daje obraz mozaiki poglądów zarówno na temat wyglądu zewnętrznego pochodzenia, jak i chronologii omawianej rzeźby.
Powyższe interpretacje opierają się zapewne na artykule W. Jażdżewskiego. Jednak najstarszą pracą o koziołku jest sprawozdanie Zenktelera. To właśnie on rozmawiał z Albinem Węsierskim jedynym znającym pochodzenie rzeźby. Dzięki temu dowiadujemy się o pochodzeniu koziołka z Imiołek. Jest to miejscowość położona na płn.-zach. krańcu Jeziora Lednickiego w odległości ok. 2 km od Ostrowa Lednickiego. Według Zenktelera został on wykopany w Imiołkach, lecz jego świetny stan zachowania pozwala powątpiewać w pochodzenie z wykopalisk. Tym bardziej, że w okolicy Imiołek nie prowadzono do tej pory planowych badań wykopalisko wych 5. Teren Imiołek objęty był badaniami w ramach AZP. Jednak wśród licznych punktów osadniczych brak jest materiału do ich datowania na wczesną epokę żelaza, bądź początkowe okresy wczesnego średniowiecza 6 — a na te okresy autorzy datują „koziołka” .
4 W arto odn otow ać, iż rzeźba k oziołk a z M uzeum A rch eologicznego w Pozn aniu, posiad a ją ca ju ż n u m e r i n w e n t a r z a (gdy J. Leśny pisał sw oją pracę „ k o zio łek ” nie posiadał jeszcze nr. inw.): M A P 1974/10 znalazła się na wystaw ie we W łoszech, patrz katalog wystawy: I tresori d e ll’antica P olon ia, D a i Veneti ai R e di C racovia, nr kat. 826 s. 152 i ryc. na str. 153.
5 M ateriał ze starszych badań przypadkow ych znajduje się w archiwum M uzeum A rch eo logiczn eg o w P ozn aniu — teczka 250 (dawniej w zbiorach Jażdżew skiego), patrz także: W. H e n s e l , 1953, s. 170 i V/. K o w a l e n k o , 1938, s. 219.
6 W czesn e średniow iecze reprezentow ane jest przez fazę D - E. M ateriał znajduje się w M u zeu m A rch eologicznym w P ozn aniu nr inw.: M A P-1984: 1 4 7 9 - 1491 i 1494 - 1498/AZP.
1 6 8 J. WRZESIŃSKI
Praca Zenktelera ukazała się w 1874 roku, tuż po głośnej w Wielkopolsce dyskusji na temat autentyczności kamieni mikorzyńskich (K. Szulc, 1876; J. Kostrzewski, 1958, s. 14-16). Na rzeźbie „koziołka” znajdują się „znaki runiczne” podobne do występujących na kamieniach z Mikorzyna, a które stały się przykładem fałszo wania zabytków archeologicznych. Być może z tych powodów A. Węsierski znający prawdziwe pochodzenie „koziołka” nie zainteresował nim M. Sokołowskiego, autora największej dotąd monografii o Lednicy wydanej w 1876 roku (M. Sokołowski, 1876, s. 117-227).
Dotychczasowe interpretacje dotyczące omawianej rzeźby wiązały ją z magią urodzaju, z odradzaniem życia. Obrzędy o podobnym znaczeniu występują do dziś na terenie Słowiańszczyzny. W widowiskach, zabawach i obrzędach podczas ob chodów godowych, zapustnych i innych często przewija się postać kozy lub kozła (K. Moszyński, 1968, s. 276- 292). Jednym z obrzędów, gdzie ważną postacią jest koza, a zwłaszcza kozioł są zapusty (J. Klimaszewska, 1981, s. 127 - 154). Na wtorek przed popielcem przypada interesująca zabawa zwana w Wielkopolsce podkoziołek (J. Dydowiczowa, 1967, s. 38). We wtorek zapustny po przejściu przez wieś pochód przebierańców zachodził do karczmy, gdzie odbywała się uczta z darów i ogólna wesoła zabawa. O oznaczonej porze drzwi zastawiano stołem, a przed muzykantami stawiano beczkę. Na beczce obok talerza, na który młode panny rzucały zapłatę za taniec, stawiano symboliczną figurkę przedstawiającą kozła lub chłopca naguska (J. Dydowiczowa, 1967, s. 38 i 42; B. Stelmachowska, 1933)7. Obecnie figurka bywa zastępowana różnymi symbolami, a sens samego obrzędu jest już dziś chyba zatracony, o czym wspominał już O. Kolberg (O. Kolberg, 1982, s. 191 - 194) 8. Niemniej jednak wydaje się iż „koziołka” należy wiązać z odbywającym się najprawdopodobniej w Imiołkach, za życia A. Węsierskiego, podkoziolkiem. W okresie nam bliższym podobne zabawy notują jeszcze etnografowie w Dziekanowicach na wschodnim brzegu jeziora (J. Dydowiczowa, 1967, s. 43). Za XIX-wiecznym pochodzeniem „koziołka” może również przemawiać widoczny na brzuchu rzeźby krzyż. Motyw ten łączyć można z dość powszechnym, w tym czasie, zwyczajem zabezpieczania się przed wszelkim złem właśnie magicznymi krzyżykami - rytymi, nabijanymi, układanymi z różnych materiałów (T. Seweryn, 1952, s. 339).
7 B. S t e l m a c h o w s k a podaje w iele przykładów żyw ych jeszcze o b ch o d ó w p o d k o z io łk a N iestety wśród bardzo ub ogiego materiału ilustracyjnego znalazły się tylko w yobrażenia ch łop - ców -n agu sk ów i im podobne. Jako uzupełnienie w arto dod ać, iż według znakom itego znaw cy przedm iotu, dra S. Błaszczyka rzeźba om aw ian ego „ k o zio łk a ” sw ym charakterem od p o w ia d a lu d ow ym rzeźbom X IX -w iecznym .
8 O. K olberg przy okazji opisu zabaw p od k oziołk a podaje tekst przyśpiewki, jak ą ch łop cy- -gosp odarze zachęcają d o daw ania datków:
A trzeba dać p o d k oziołk a, trzeba dać dobrze było cały roczek ubadać.
Tradycja pod k oziołk a w ygasła d o tego stop n ia, że d o dziś p ozostaje nie w yjaśniony zw rot — „u b ad ać” .
„KOZIOŁEK LEDNICKI” 169
Podsumowując powyższe rozważania należy podkreślić, iż „koziołek” pochodzi bez wątpienia z Imiołek. Powstał prawdopodobnie w XIX wieku, być może w związku z przygotowaniami do obchodów tradycyjnego w W.elkopolsce podkoziołka. Jako wyjątkowo oryginalna rzeźba ta trafiła do rąk Albina hrabiego Węsierskiego, znanego kolekcjonera z Zakrzewa.
L IT E R A T U R A
A b r a h a m W . 1962, O rg a n iza cja ko ścio ła w P o lsce do p o ło w y wieku X II, P ozn ań
B u k o w s k i Z. 1978, S tan i p e r s p e k ty w y badań podw odnych w jezio ra ch i rzekach P o lsk i, A P 23, s. 53 - 139.
C e h a k - H o ł u b o w i c z o w a H . 1965, D rewniane m a sk i z grodu — m iasta na O strów ku w O polu, A P 10, s. 305 - 3 1 7 .
D y d o w i c z o w a J. 1967, Z w y c z a je i o b rzęd y doroczn e, (w:) K ultura L ud ow a W ielk o p o lsk i, t. 3, s. 1 1 - 8 7 .
G ą s s o w s k i J. 1972, M a ły Słow n ik K ultury D aw nych Słowian, W arszawa. G ą s s o w s k i J. 1975, S z tu k a p ra d z ie jo w a w Polsce, W arszawa.
G i e r l a c h B. 1980, S an ktuaria słow iańskie, W arszawa. G i e y s z t o r A . 1982, M ito lo g ia Słowian, W arszawa.
H e n s e l W. 1953, S tu dia i m ateriały do d ziejów W ielkopolski w czesnohistorycznej, t.'2 , P oznań. H e n s e l W ., H i l c z e r - K u r n a t o w s k a Z. 1972, S tu dia i m a teria ły do osadnictw a W ielk o p o lsk i
w czesnoh istoryczn ej, 4 , P oznań.
J a ż d ż e w s k i W . 1888, W yspa na L edn icy, po w . G nieźnieński, Z A P 1, s. 31 - 3 4 .
K l i m a s z e w s k a J. 1981, D oroczn e o b rzęd y ludowe, Etnografia P o lsk i, P rzem ian y ku ltu ry ludowej, t. 2, s. 1 2 7 - 154.
K o l b e r g O . 1982, D zieła w sz ys tk ie , t. 10, W roclaw , Poznań. K o s t r z e w s k i J. 1949, K u ltu ra p ra p o lsk a , W arszawa.
K o s t r z e w s k i J. 1958, Z d ziejó w badań archeologicznych w W ielkopolsce, W arszawa. K o w a l e n k o W. 1938, G rody i osadnictwo g rodow e W ielkopolski w czesnohistorycznej(o d V II
d o X II w ieku), Poznań.
L e ś n y J. 1974, W spraw ie kultu p ogań skiego na O strow ie Ledn ickim we wczesnym średniow ieczu, S lA n 21, s. 1 1 9 - 135.
Ł o p a c k a - S z y m a ń s k a K. 1984, Z badań Os*rowa L edn ickiego,G S iM H 1, s. 11 - 25. M o s z y ń s k i K. 1968, K ultura ludow a Słow ian 2, cz. 2, W arszawa.
R a c z y ń s k i E. 1843, W spomnienia W ielkopolski 2, Poznań.
R o s e n - P r z e w o r s k a J. 1964, Tradycje c eltyc k ie w obrzędow ości protoslow ian, W rocław , W ar szaw a, Kraków.
S e w e r y n T. 1952, Ikonografia etnograficzna, L 39, s. 337 - 340.
S o k o ł o w s k i M. 1876, Ruiny na O strow ie je z io r a Lednicy, s. 1 1 7 - 2 2 7 , K raków .
S t e l m a c h o w s k a B. 1933, P od k o zio lek w obrzędow ości zapu stnej p o lsk i zachodniej, P o zn a ń . S z a f r a ń s k i W. 1976, Religia Słowian, Z a r y s dziejów religii, W arszawa.
S z a f r a ń s k i W. 1979, P radzieje religii w Polsce, W arszawa.
S z u l c K. 1876, A utentyczn ość ka m ien i m ikorzyńskich, R oczn ik Tow arzystw a Przyjaciół N au k w Poznaniu 9, Poznań.
W o j t k o w s k i A. 1928. H istoria T ow arzystw a P rzyja ció ł Nauk w Poznaniu, T ow arzystw o P rzy ja c ió ł N au k w Poznaniu w latach 1 8 5 7 - 1927, Poznań.
170 J. WRZESIŃSKI
W r z o s e k A . 1961, Z a b y tk i wczesnośredniowieczne z O strow a Ledn ickiego, p o w . Gniezno,F A P 12,
s. 2 4 2 - 2 5 0 . ,
Z e n k t e l e r , 1874, Ein B eitrag zu den Ausgrabungen in der Provin z'Posen vom Gymnasiallehrer, 29 Program m des K ön iglich en G ym nasium s zu O strow o, M ichaelis.
D E R „ B O C K V O N L E D N IC A ” - P R O B L E M E M IT F U N D E N A U S D E M 19. Jh.
Z u s a m m e n f a s s u n g
D ie R elik te aus dem frühm ittelalterlichen B urgkom plex a u f der Insel O strów L ednicki w eck ten sch on im 19. Jh. ein großes Interesse. D ie seit 1843 geführen vielseitigen Forsch ungen h atten auch die A u fstellun g vieler interessanter H yp othesen zur F olge.
Im Laufe langjähriger U n tersu ch ungen w urden viele F und e aufgedeckt, unter denen sich auch ein kleines H olzfigürchen befand, das als der sog. „ B o ck von L ednica” bezeichnet w orden ist.
D e r „ B ock v on Lednica” tauchte in der Fachliteratur dank Zenkteler auf, der an einer der durch die G esellschaft der Freunde der W issenschaften zu Pozn ań in den Jahren 1862 - 1874 organisierten F orschungsexpeditionen teilgen om m en hatte. D er Förderer dieser U ntersuchungen war A lbin W ęsierski, der dam alige Besitzer v on O strów Lednicki.
Seit 1874 erscheint der „ B ock von L ednica” m ehrm als in der arch äologischen Literatur. Jn seiner G eschichte änderte er vielm als seine A u sm aße, m anchm al auch sein A u ssehen, Fund ort un d Z eitstellung. M an verband ihn m it der Fruchtbarkeitsm agie und dem W iederaufleben. D ie Bräuche von ähnlicher B edeutun g treten bis a u f heutigen T ag in allen slaw ischen Ländern auf. Zu den Bräuchen, in denen die Ziege eine wesentliche R o lle spielt, gehört auch die F ast nacht. In G roß p olen war auch das Tanzfest unter der B ezeichnung „p o d k o zio lek ” besonders Beliebt, das am D ienstag vor dem A sch en m ittw och veranstaltet wurde. Es gehörte dazu auch ein ■symbolisches Figürchen, das einen B ock darstellte (auch als Figürchen eines N acktfroschknaben bezeichnet). N o c h vor kurzem waren so lch e S p iele in dem am L ednica-See (woher die H o lz schnitzerei stam m t) liegenden D o r f D ziek an ow ice bekannt.
D er sehr gute Erhaltungszustand des F undes, keine A usgrabungen in der Z eit und an ■der Stelle, w o der F und verm utlich aufgedeckt wurde (in Im iolki — nach der ersten und frühesten Bearbeitung von Zenkteler), wie auch der heute noch lebendige Brauch des „ p o d k o z io le k ”-F es- te ś, sprechen eher dafür, daß das besprochene Figürchen erst im 19. Jh. ausgefertigt w orden ist. A u ch das Kreuzzeichen au f dem Bauch des „ B o ck es” darf als ein im 19. Jh. übliches Schutz m otiv gegen das B öse betrachtet werden.
Es ist anzunehm en, daß dieses H olzfigürchen in die Sam m lun g des bekannten Sam m lers A lb in W ęsierski als Beispiel der mit dem .in G roß p olen traditionellen „ p o d k o zio lek ” -F est ver b u n d en en H olzschn itzerei gelangte.
A B B IL D U N G E N ( G E Z E IC H N E T V O N W O J C IE C H K U J A W A )
A bb. 1. „ B ock von L ednica” A — nach W. Jażdżewski В — nach J. K ostrzewski
С — nach H . C eh ak -H olu b ow iczow a D — nach A . G ieysztor
