PR A C E N A U K O W E A kadem ii im. Jana D ługosza w C zęstochow ie
Seria: Pedagogika t. XVI, 2007
D a n u ta B O R E C K A -B IE R N A T
A gresyw na strategia radzenia sobie m łodzieży
w społecznych sytuacjach trudnych a poczucie
um iejscow ienia kontroli oraz jej uzależnienie
od postaw rodzicielskich
W p r o w a d z e n ie
Sytuacje trudne nie są w życiu człow ieka czymś w yjątkow ym . Przeciwnie, tow arzyszą człow iekow i od w czesnego dzieciństw a, nie je st więc spraw ą obo ję tn ą w iedza na tem at działań podejm ow anych przez jedn ostkę w celu radzenia
sobie w sytuacjach trudnych oraz w arunkujących je czynnikach.
Sytuacje trudne nie stanow ią jednolitej klasy sytuacji, lecz są grupą w e w nętrznie w yraźnie zróżnicow aną. W konkretnych sytuacjach życiow ych czło w ieka m ogą w ystępow ać rów nocześnie trudności różnego typu. O znacza to ści słe zazębianie się i w zajem ne w aam kow anie różnych rodzajów trudności w re alnym życiu człow ieka. W ażną grupą sytuacji trudnych są trudne sytuacje spo łeczne. a więc sytuacje, które stw arzają zagrożenie dla cenionych przez człow ie ka w artości, zaspokojenia jeg o potrzeb i realizacji dążeń natury' społecznej. N a leżą do nich sytuacje, w których człow iek je s t ośm ieszany, ostro krytykow any przez innych ludzi z jeg o otoczenia lub został uw ikłany w konflikt interperso nalny albo przez w ym agania i żądania innych m usi dokonać zm iany celu w ła snych dążeń czy zrezygnow ać z w ażnych rzeczy. Jak widać, do tej kategorii sytuacji trudnvch zalicza się sytuacje społecznej ekspozycji, oceny i krytyki, sytuacje społecznego konfliktu i sytuacje nacisku społeczneg o1. Sytuacje tego rodzaju m łody człow iek przeżyw a stosunkow o często w sw oim życiu codzien nym. R ezultaty badań uzyskane n i.in. przez B. Lohm an i P. Jarvis, M. Krzyśko,
1 Por. M. T y s z k ó w a. O dporność psychiczna, [w:] Encyklopedia. pedagogiczna, red. W. P o ni V k a 1 o. Warszawa 1997, s. 475-478.
I. P u fal-S tru zik oraz R. Sikorę i E. Pisulę2 wykazały, że dorastające dzieci naj częściej uw ażają szkolę za źródło najw iększego zagrożenia. Trudne sytuacje społeczne w ystępujące w środow isku szkolnym , to: odpytyw anie ustne przez nauczyciela, krytyka i dezaprobata nauczyciela, prace kontrolne na stopień, eg zam iny i inne sytuacje spraw dzające w iadom ości oraz w ystępow anie przed au dytorium i bycie przedm iotem drwin kolegów. Ze szkolą w iąże się też w ładczy nacisk i sztyw ność w ym agań nauczyciela, co jest pow odem konfliktow ych sytu acji w układzie uczeń-nauczyeiel. N a kolejnych m iejscach znalazła się rodzina i kontakty z rów ieśnikam i. Przy czym te ostatnie, zw iązane z brakiem lojalności przyjaciół czy sprzeczkam i z kolegam i ze szkoły i z sym patią, zostały uznane za najw ażniejsze źródło osobistego zagrożenia zaledw ie przez kilka procent b ad a nych. K onflikty z rodzicam i stanow ią ważne źródło napięć w m iarę dorastania. W iele z tych konfliktów dotyczy codziennych sytuacji - różnic w opiniach, w gustach, np. w spraw ach zw iązanych z ubiorem , m uzyką, spędzaniem czasu w olnego. M am y tu do czynienia ze ścieraniem się narastającej u m łodych po trzeby sam odzielności z ustanow ionym i przez rodziców norm am i, nakazam i i zakazam i oraz tendencjam i do kontrolow ania, nadzorow ania życia i postępo w ania zbliżających się do dorosłości dzieci. Rodzice, pragnąc doskonałości sw ojego dziecka, m arząc, by dziecko osiągnęło te cele w życiu, których me udało się im spełnić, nakłaniają na nie duży ciężar obow iązków i oczekiw ań, co je s t próbą w ym uszenia realizacji obowiązków' rodzinnych. W św ietle tych badań okazuje się, że m łodzi ludzie dośw iadczają zdecydowanej w iększości codzien nych kłopotów życiow ych.
Sytuacji trudnych nie da się w ykluczyć z życia człow ieka. Od chw ili naro dzin każda osoba m usi nauczyć się radzić sobie z trudnościam i i wyzwaniam i, które przed nią stoją. N iew ątpliw ie sytuacja dzieci w zm aganiu się z sytuacjam i trudnym i jest trudniejsza, niż dorosłych, dlatego, że m ają one znacznie m niejszą kontrolę nad okolicznościam i pow odującym i negatyw ne em ocje, a co za tym idzie - m niejsze m ożliw ości w yw ierania na nie w pływu. Ponadto ich szanse poznaw czej oceny sytuacji i jej logicznego w yjaśnienia są inne niż u d orosłych ’. Ponadto inform acje, jakie przynoszą badania dotyczące radzenia sobie w sytu acjach trudnych przez dorosłych nie m ogą być źródłem w iedzy o funkcjonow a
" M. K r z y ś k o. Styl atrybucyjny a sposoby radzenia sobie m łodzieży w trudnych sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych, [w:] M łodzież w sytuacji zmian gospodarczych, edukacyjnych, społecz nych i kulturowych, t. 1, red. W. K o j s, R. M r ó z e k, R. S t u d e 11 s k i, Cieszyn 1999. s. 265-276; B. L o h m a n, P. J a r v i s, Adolescent stressors, coping strategies, and psychologi cal health studied in the fa m ily context, „Journal of Youth and Adolescence” 2000, nr 29(1), s. 15- 43; I. P u 1' a 1 - S t r u z i k, Percepcja zagrożeń i poziom stresu a m ożliwości m łodzieży w z a kresie twórczego radzenia sobie z problemami, „Zdrowie Psychiczne” 1997, nr 3-4, s. 63-69; R. S i k o r a, E. P i s u l a , Przyczyny stresu i strategie radzenia sobie ze stresem u m łodzieży w wieku 1 4 -1 6 kit, „Polskie Forum Psychologiczne” 2002, nr 2, s. 110-122.
3 Por. N. R y a n - W e n g e r, A taxonom y o f children’s coping strategies: A step toward theoty developm ent, ..Amer.J.Orthopsychiat." 1992, nr 62(2), s. 256-263.
niu dzieci4. O czyw iste jest. że w ykorzystyw ane w okresie dorosłości sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych rozw ijają się ju ż w dzieciństw ie, a zatem poznanie w czesnych uw arunkow ań ow ych sposobów m oże m ieć duże znaczenie z uwagi na w iedzę o tych procesach w ogóle3. W arto zatem zw rócić uwagę, jak dorastające dzieci radzą sobie z obciążeniam i zw iązanym i z codzienną aktyw no ścią. Te drobne, ale liczne problem y codzienne dla niektórych dorastających są szczególnie uciążliw e. A ktyw ność podejm ow ana przez nie w obliczu sytuacji trudnej je s t rozpatryw ana w konkretnym kontekście sytuacyjnym , jak o strategia radzenia sobie z aktualną sytuacją trudną. Liczne badania i potoczna naw et ob serw acja w skazuje, że m łodzież dysponuje niem ałym repertuarem strategii ra dzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych6. Są w śród nich strategie przy bierające form ę działania o charakterze obronnym . C echą w spólna strategii obrony w sytuacjach trudnych je st ich m ała skuteczność, gdyż prow adza do za niechania celów. P ozw alają człow iekow i jedyn ie na obniżenie napięcia em ocjo nalnego. Cel .,osiągnąć to a to ” zostaje zastąpiony przez cel „obniżyć nieprzy jem ne napięcie em ocjonalne”7. Dzieje się to poprzez agresję, przybierającą for mę inicjow anego ataku fizycznego lub w erbalnego, skierow aną przeciw okre ślonym osobom , w yrządzającą szkody w fizycznym , psychicznym i społecznym dobrostam e innych osób (tj. w yw ołującą ból. cierpienie, destrukcję, prow adzącą do utraty cenionych w artości)8.
W yniki badań i obserw acje w skazują na indyw idualne zróżnicow anie reakcji na trudności i obrony przed nadmiernymi napięciem em ocjonalnym w śród m ło dych ludzi9. N ie ulega w ątpliw ości, że poszczególne osoby stosują określone, sobie w łaściw e sposoby, które oprócz czynników sytuacyjnych są w dużym stopniu w yznaczone przez cechy osobow ości jednostki. Poczucie um
iejscowie-4 Por. E. P i s u 1 a, Radzenie sobie ze stresem przez młodzież upośledzoną umysłowo i w normie intelektualnej, „Psychologia Wychowawcza" 1996, nr 1, s. 30-37.
5 Por.: tamże oraz N. G a r m e z y, M . R u 11 e r, Stress, coping and development in children. New York 1983.
6 Por.: A. F r ą c z e k . Wszystko o twojej agresji, „Charaktery" 2003, nr 7(78), s. 28-30; J . K o s s e w s k a . M łodzież studiująca i stres: problem y stresotwórcze i sposoby radzenia sobie ze stresem. „Roczniki Komisji Nauk Pedagogicznych", t. XLV11I, 1995, s. 115-129; E. P i s u 1 a, M. B a u m, Jak dzieci radzą sobie ze stresem. „Edukacja i Dialog" 1992. nr 8. s. 11 — 14; G. M i k o 1 o w s k a - O l e j n i c z a k. Szkolne uwarunkowania zachowań agresywnych dzieci i m łodzieży. ]w:| Modelowe rozwiązania działalności profilaktycznej w grupach dzieci i młodzieży, red. A. D o 1 i ń s k i. Zielona Góra 2002. s. 57-70.
7 T. M a r u s z e w s k i , Mechanizmy zwalczania stresu egzaminacyjnego i ich indywidualne w yznaczniki, Poznań 1981.
8 Por.: Z. S k o r n y. Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968; A. F r ą c z e k, Agresja i przem oc wśród dzieci i młodzieży jako zjawisko społeczne, [w:] Agresja w śród dzieci i młodzieży, red. A. F r ą c z e k , I. P u f a l - S t r u z i k, Kielce 1996. s. 37-55. 9 Por.: N. O g i ń s k a - B u 1 i k. Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem, .Zeszyty Na ukowe WSHE w Lodzi" 2000, nr 8(13), s. 93-103; K. W r z e ś n i e w s k i , Style a strategie radzenia sobie ze stresem. Problemy pom iaru, [w:] Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teore tyczne i m etodologiczne, red. I. H e s z e n - N i e j o d e k , Z. R a t a j c z a k , Katowice 1996. s. 44-64.
nia kontroli, różne form y m ożności spraw ow ania kontroli nad sytuacją, czy też przekonanie o istnieniu takiej m ożliw ości je st istotną zm ienną m odyfikującą funkcjonow anie człow ieka w sytuacjach tru d n y ch 10. Prześw iadczenie o p o siad a niu w pływ u (bądź braku) na przebieg w ydarzeń w istotny sposób zm ienia m oż liwości jednostki, także czynione przez n ią wysiłki sprostania konfrontacji stre sowej i o kreśla stosow ane sposoby radzenia sobie z nią. O znacza to, że czynnik poczucia um iejscow ienia kontroli w arunkuje przebieg procesu stresow ego w pływ ając na ocenę stopnia zagrożenia, ja k rów nież na podejm ow ane strategie zaradcze. C złow iek efektywniej radzi sobie z trudnościam i, podejm uje prób}' ich rozw iązyw ania, przezw yciężania, gdy m a poczucie kontroli nad zaistniałą sytu a c ją 11. Ocena sytuacji jak o takiej, co do której człow iek nie posiada przekonania, że m a nad m ą kontrolę, zw iązana je s t z obronną form ą radzenia sobie z sytuacją tru d n ą12. Brak przekonania o m ożliw ości w pływ u na w ydarzenia życiow e unie m ożliw ia skuteczne radzenie sobie z trudnościam i, pojaw iającym i się w spo łecznie zorganizow anym system ie działalności człow ieka, w yzw ala ag resję1’.
R odzina je st środow iskiem rozw oju i funkcjonow ania człow ieka na każdym etapie jeg o życia, które w yw iera najw iększy w pływ na jako ść radzenia sobie z różnym i trudnościam i. Dzieci m ają różne warunki i m ożliw ości kształtow ania określonych sposobów reagow ania n a trudności i napięcie em ocjonalne, stw a rzane przez rodziców o różnych postaw ach w ychow aw czych. W ieloletnie od działyw ania negatyw nych postaw w ychow aw czych rodziców m ogą ukształto wać naw yki zachow ań agresyw nych przejaw ianych przez dorastającą m łodzież w sytuacjach, które prow okują do takich reakcji i zaw ierają sygnały zagrożenia. B adania dow odzą, iż agresja dzieci to głów nie efekt dwóch grup negatyw nych postaw w ychow aw czych rodziców: postaw y zbliżone do dysonansu uczuciow e go. odrzucające, me akceptujące oraz te ograniczające sw obodę dziecka poprzez nadm ierna kontrolę, przesadną ingerencje w sprawy-' dziecka, narzucanie okre ślonych rodzajów aktyw ności czy przem oc fizyczną14.
10 Por.: N. K r a u s e. S. S t r y k e r. Stress an d well-being:the buffering role o f locus o f control beliefs. ..Social Science and Medicine” 1984. nr 18, s. 783-790.
11 Por.: G. B i s h o p. Psychologia zdrowia, Wroclaw 2000.
12 Por.: K. P a r k e s. Locus o f Control Cognitive Appraisal, and. Coping in Stressful Episodes, ■'tournai of Personality and Social. Psychology” 1984. nr 46(3), s. 655-668; M. P 1 o p a, Radze nie sobie ze stresem: psychospołeczne uw arunkowania, [w:] Wspomaganie rozwoju. Psychosty m ulacja i psycho korekcja, t 1, red. B. K a j a, Bydgoszcz 1997, s. 99-112; W. W o s i ń s k a. Psychologia życia społecznego, Gdańsk 2004.
13 Por.: H . K u 1 a s, Rozw ój poczucia kontroli u dzieci w wieku szkolnym , „Psychologia Wycho wawcza” 1998. nr 3, s. 219-230; I. P u f a 1 - S t r u z i k, dz. cyt.; K. Z a j ą c z k o w s k i, Poczucie kontroli zachowania a skłonności agresywne nieletnich przestępców, „Roczniki Pedago giki Specjalnej” 1992, nr 3. s .146-155; T. R o s t o w s k a , Konflilct międzypokoleniowy w rodzi nie. Analiza psychologiczna. Łódź 2001.
14 Por.: 1. P u f a l - S l r u z i k, dz. cyt..; J. W o 1 i ń s k a, Agresywność młodzieży. Problem indyw idualny i społeczny. Lublin 2000; D. B o r e c k a - B i e r n a t . Agresja jako zaburzona, fo r m a zachow ania w trudnej sytuacji społecznej interakcji, [w:] Zachowanie młodzieży w sytuacji kontaktu społecznego, red. D. B o r e c k a - B i e r n a t , K. W ę g l o w s k a - R z e p a , Wroclaw 2000, s. 16-98: M. L u k a s z e w i c z, Wpływ postaw rodzicielskich nci poziom
agre-P r o b le m y b a d a w c z e
B adania em piryczne skupiono w okół dwóch grup problem ów:
— osobow ościow e uw arunkow ania strategii obrony w postaci agresyw ne go reagow ania na trudności stosow ane przez m łodzież w trudnych sy tuacjach społecznych, ze szczególnym zw róceniem uwagi n a rolę po czucia um iejscow ienia kontroli;
— rola rodzinnych czynników w kształtow aniu strategii agresji w ykorzy styw anej w trudnych sytuacjach społecznych przez m łodzież, m.in. rola postaw rodzicielskich.
W ram ach w spom nianych wyżej grup problem ów sform ułow ano następują ce podstaw ow e pytania badawcze:
1. czy istnieje i jak i zachodzi zw iązek m iędzy poczuciem um iejscow ienia kontroli a strategią agresji radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych u m łodzieży?;
2. jak ie postaw y rodzicielskie percypow ane przez dorastających sprzyjają kształtow aniu strategii agresji radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych u młodzieży'?
M e to d y b a d a ń w ła s n y c h , g r u p a b a d a w c z a
W badaniach posłużono się kw estionariuszem do B adania Poczucia Kontroli (K B PK ) G. K rasow icz i A. K urzyp-W ojnarskiej15, kw estionariuszem PC R form a III R oe-S iegelm anna do badania percepcji postaw rodzicielskich i autorskim kw estionariuszem do badania radzenia sobie m łodzieży w trudnych sytuacjach kontaktu społecznego (R T S S)16.
K w estionariusz K B P K służy do pom iaru zmiennej osobow ościow ej, zwanej poczuciem um iejscow ienia kontroli. Składa się z 46 pytań z w ym uszonym w y borem ; 36 z nich to pozycje diagnostyczne, a pozostałe 10, to pytania buforowe. Pytania diagnostyczne dotyczące prostych sytuacji z życia m łodzieży szkolnej, tw orzą dwie skale: skalę sukcesów (S) i skalę porażek (P). Pytania dotyczące zdarzeń pom yślnych tw orzą skalę sukcesów (S), a pytania dotyczące zdarzeń niepom yślnych -skalę porażek (P). Sum a w yników uzyskanych w skałach suk cesów i porażek tw orzy w skaźnik zgeneralizow anego poczucia um iejscow ienia
syw ności młodzieży, „Wychowanie na co dzień” 2002, nr 7-8, s. 14-16; G. P o r a j. Agresja w szkole. Przyczyny, profilaktyka, interwencje, Lódź 2002; M. G u s z k o w s k a, Aktyw ność m chow a a przebieg transakcji stresowej u m łodzieży, Warszawa 2004.
13 G. K r a s o w i c z , A. K u r z y p - W o j n a r s ka , Kwestionariusz do badania poczucia kontroli (KBPK). Podręcznik, Warszawa 1990.
16 D. B o r e c k a - B i e r n a t, Kwestionariusz strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych, ,JPrzegląd Psychologiczny” 2003, nr 1, s. 9-36.
kontroli (S+P). Zdaniem G. Krasow icz i A. K urzyp-W ojnarskiej17, autorek kwe stionariusza KBPK, spełnia on w ym agania psychom etryczne.
Form a 111 kw estionariusza P C R (w przekładzie K ow alskiego18) służy do po m iaru postaw rodziców w obec dzieci. Postaw y rodzicielskie poznaw ane są w percepcji córek i synów. N arzędzie autorstw a A. R oe i M. Siegelm ana zaw iera po 50 tw ierdzeń zarów no dla wersji M oja matka, ja k i M ój ojciec. Składa się z pięciu skal, każda zaś zaw iera po 10 stw ierdzeń i opisuje pięć postaw rodzi cielskich. S ą to: postaw a kochająca, postaw a liberalna, postaw a ochraniająca, postaw a odrzucająca i postaw a w ym agająca.
K w estionariusz autorski R TSS19 przeznaczony jest do badania strategii ra dzenia w społecznej sytuacji trudnej podejm ow anej przez m łodzież w średnim w ieku szkolnym . Składa się z opisu 30 sytuacji trudnych kontaktu społecznego. Do każdej sytuacji podano 3 zachow ania w yrażające radzenie sobie z sytuacją trudną -pierw sze odnosi się do agresyw nego radzenia (A), drugie do unikow ego radzenia (U), a trzecie do zadaniow ego radzenia sobie w sytuacji trudnej (Z). K w estionariusz RTSS charakteryzuje się korzystnym i param etram i psychom e- trycznynu. W spółczynniki rzetelności skal w yznaczone m etodą w ewnętrznej zgodności (alfa Cronbacha) w ynoszą od alfa=0,84 (dła skal A i Z) do alfa=0,67 (U). Trafność skal spraw dzano n a w iele sposobów, m iędzy innym i potw ierdzono trafność zbieżną w odniesieniu do rezultatów kw estionariusza N astroje i H um o ry ” B uss-D urkee w adaptacji M. C hoynow skiego i kw estionariusza RSSS wersja B. W rześniew skiego i D. Zalewskiej. O pracow ane są norm y na próbce m łodzie ży w wieku 13-15 lat w skali stenowej.
O pisanym i wyżej m etodam i przebadano grupę 222 dziew czynek i 261 chłopców w wieku 13-15 lat. B adane dzieci były uczniam i pierw szych i drugich klas gim nazjalnych z W rocław ia i okolicznych m iejscow ości. W szystkie badane osoby znajdow ały się w wieku, który rozw ojow o należy do okresu adolescencji. B adania przeprow adzono grupow o na terenie szkól. A nalizy w spółzależności m iędzy zm iennym i dokonano na w ynikach dziew cząt i chłopców' oddzielnie.
A n a liz a w y n ik ó w b a d a ń
C harakterystyki zw iązku m iędzy poczuciem um iejscow ienia kontroli (K B PK ) a agresyw ną strategią radzenia sobie stosow aną przez m łodzież w trud nych sytuacjach społecznych (RTSS) dokonano za pom ocą w spółczynnika ko relacji r-Pearsona. R ezultaty zastosow ania tej m etody prezentuje tabela 1.
17 G. K r a s o w i c z, A. K u r z y p - W o j n a r s k a. clz. cyl.
18 W. K o w a 1 s k i, Kwestionariusz Stosunków m iędzy Rodzicam i a dziećm i A. Roe i M. Siegel mana. Podręcznik, Warszawa 1984.
Tab. 1. Zestawienie wartości współczynnika korelacji r-Pearsona m iędzy skalami kwestionariusza KBPK a skalą A kwestionariusza RTSS dla całej grupy (N=483) oraz dla dziewcząt (N=222) i chłopców (N=261)
S k a le k w e s tio n a riu S k a la A k w e stio n a riu sz a RTSS
sz a K B P K D z iew c z ęta C h ło p cy O g ó łem
S -0,11 -0 ,3 0 -0,30 n.i. p < 0 ,0 0 0 p < 0 ,0 0 0 P -0,14 -0,27 -0,26 p < 0 ,0 4 p < 0 ,0 0 0 p < 0 ,0 0 0 S + P -0,15 -0,32 -0,31 p < 0 ,0 3 p < 0 ,0 0 0 p < 0 ,0 0 0
Legenda: A - skala agresywne radzenie sobie w trudnych sytuacjach społecznych, S - skala sukcesów; P - skala porażek, S+P - suma wyników' skal S i P, n.i. - nie istotne.
Z aw arte w tabeli 1 w artości w spółczynnika korelacji są na ogól słabe i ni skie oraz istotne statystycznie na bardzo w ysokim poziom ie (p<0,()01). Fakt ten pozw ala sądzić, że poczucie um iejscow ienia kontroli odrębnie dla sytuacji suk cesu (S) i dla sytuacji porażek (P) oraz zgeneralizow ane poczucie um iejscow ie nia kontroli i agresyw na strategia radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecz nych nie są zjaw iskam i silnie ze sobą skojarzonym i. W kontekście rozpatryw a nych zależności w ażne je st jed n ak to, że w szystkie znaki algebraiczne „stojące” przy w artościach strategii agresji jak o sposobu radzenia sobie w trudnych sytu acjach w skazują na korelację ujem ną. A naliza korelacji m iędzy poczuciem um iejscow ienia kontroli odrębnie dla sytuacji sukcesów i dla sytuacji porażek oraz zgeneralizow anym poczuciem um iejscow ienia kontroli a strategią agresji radzenia sobie w ykazała, że strategia w postaci agresyw nego reagow ania na trudności je st zw iązana w sposób negatyw ny z poczuciem um iejscow ienia kon troli odrębnie w sytuacji sukcesów i w sytuacji porażek oraz zgeneralizow anym poczuciem um iejscow ienia kontroli. Mamy, więc tutaj do czynienia z jed no zna czną tendencją do dw ukierunkow ych zm ian w artości badanych cech; im wyższe wyniki w kw estionariuszu KBPK, a więc im silniejsze przekonanie o wew nętrznej kontroli następstw zdarzeń odrębnie w sytuacji sukcesów i w sytuacji porażek oraz zgeneralizow anym w ew nętrznym poczuciu kontroli, tym niższe rezultaty pom iaru strategii agresji i odw rotnie- niższym w ynikom w kw estiona riuszu K BPK , czyli silniejszem u przekonaniu o zewnętrznej kontroli następstw zdarzeń odrębnie w sytuacji sukcesów i w sytuacji porażek oraz zgeneralizow a nym zew nętrznym poczuciu kontroli tow arzyszy w yższy poziom strategii agresji m łodzieży w trudnych sytuacjach społecznych. P raw dopodobna w ydaje się za tem praw idłow ość, że brak w iary w m ożliw ość uzyskania pożądanych rezulta tów w łasnych działań sprzyja ujaw nieniu przez m łodzież strategii agresji w sy tuacjach trudny'ch społecznie. N ie w ierzą bow iem oni w to, że dobre i pożądane rzeczy', które ich spotykają, są ich zasługą. Przypisują je raczej pom yślnym splo tom w ydarzeń lub przychylności innych ludzi. Są prześw iadczeni, że osiągane przez nich sukcesy i uzyskiw ane nagrody to rezultat szczęścia, uśm iechu losu lub sprzyjającego zbiegu okoliczności. O w a tendencja do poczucia kontroli ze w nętrznej u m łodzieży stosującej strategie agresji w sytuacjach trudnych spo łecznie p rzejaw ia się też w sytuacjach porażek. B rak poczucia odpow iedzialno
ści za niepow odzenia sprawia, iż nie w ystępuje u nich m otyw acja do podejm o w ania zadań i działań, które m ogłyby zapobiec porażce, stąd też m łodzież ta ma skłonność do agresyw nego radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych. U w ażają oni. że niepow odzenia nie w ynikają z ich winy. Najczęściej przyczynę takiego stanu rzeczy w idzą w przeznaczeniu, pechu, złym łosie, złośliw ości in nych ludzi czy w innych czynnikach zew nętrznych, na które i tak nie m a rady.
D ane zaw arte w tabeli 1 pozw alają jednocześnie sądzić, iż płeć nie okazała się czynnikiem determ inującym siłę zw iązku m iędzy badanym i zm iennym i. P ra wie jednakow e w spółczynniki korelacji u dziew cząt i chłopców w ystąpiły m ię dzy poczuciem um iejscow ienia kontroli odrębnie dla sytuacji sukcesów i dla sytuacji porażek oraz /.generalizow anym poczuciem um iejscow ienia kontroli a agresyw ną strategią radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych. D ziew częta i chłopcy uzyskali słabe i niskie w spółczynniki korelacji istotne statystycznie. Jedynie nieistotny statystycznie okazał się u dziew cząt w spół czynnik korelacji m iędzy poczuciem zew nętrznego um iejscow ienia kontroli w sytuacji sukcesu a strategią agresji w trudnej sytuacji społecznej.
W celu dokładniejszego przeanalizow ania, jak i zespół cech osobow ych w spółdeterm inuje poziom strategii agresji radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych u młodzieży, przeprow adzono analizę krokowej regresji w ielokrot n ej. Z a zm ienną zależną przyjęto wyniki w skali A kw estionariusza RTSS: jako zbiór zm iennych niezależnych potraktow ano wyniki w trzech skalach kw estio nariusza KBPK. Wyniki przedstaw iono w tabeli 2.
Tab. 2. K rokow a regresja w ielokrotna wyniku skali agresji (A) RTSS względem skal kw estionariusza KBPK: wyniki dla całej grupy (N =483) oraz dla dziew cząt (N=222) i chłopców (N=261) O so b y b adane Z m ien n a Beta B B łąd st. B t P o z io m P < Ogółem S -0 ,2 0 -0,41 0.11 -3,83 0 ,0 0 0 2 P -0 ,1 2 -0,23 0 ,1 0 -2,23 0.0 0 3 W. w olny 14,58 1,28 111,44 0 .0 0 0 0 0 0 W sp ó łc z y n n ik k o re la c ji w ielo k ro tn ej: R = 0 ,2 7 W sp ó łc z y n n ik w ielo k ro tn ej d e term in acji: R “= 0 .0 7
Isto tn o ść ró w n a n ia : F (2 ,4 8 0 )= 19,92: p < 0 ,00 0 0 0 B łąd std. E sty m a c ji: 5,8 0
D ziew czę S+ P -0,15 -0,15 0.0 7 -2,21 0 .03
ta W. w o ln y 8,48 1,72 4 ,9 4 0 ,0 0 0 0 0 2 W sp ó łc z y n n ik k o re la c ji w ielo k ro tn ej: R = 0,15
W sp ó łc z y n n ik w ielo k ro tn ej d e term in acji: R "= 0.02 Isto tn o ść ró w n a n ia : F (1 .2 2 0 )= 4 ,8 8 ; p< 0 .0 3
B lad std. E sty m a c ji: 4,71
C hłopcy S + P -0,31 -0,37 0.07 -5,33
W. w olny 17,21 1.6 9 10,18 O.ÛOOOOO 0 .0 0 0 0 0 0 W sp ó łc z y n n ik k o re la c ji w ielo k ro tn ej: R=0.31
W sp ó łc z y n n ik w ielo k ro tn ej d eterm in acji: R " = 0 ,10 Istotność ró w n an ia: F (1 .2 5 9 )= 2 8 .3 7 ; p < 0 .00000
B łąd std. e sty m acji: 6,15
Nazwy skal kwestionariusza KBPK zobacz tabela 1.
P ierw szą analizę przeprow adzono na w ynikach całej grupy badanej m ło dzieży, bez w zględu na płeć. Jak widać w tabeli 2, dwie zm ienne m iały istotny w pływ na strategię agresji radzenia sobie m łodzieży w trudnych sytuacjach
społecznych: poczucie um iejscow ienia kontroli w sytuacji sukcesów (S) i po czucie u m iejscow ienia kontroli w sytuacji porażek (P). Żm ienne te w yjaśniają bardzo m ały procent w ariancji zm iennej zależnej (7%). W artości B eta wskazują, że im silniejsze przekonanie o kontroli zew nętrznej, odnoszącej się odrębnie do zdarzeń pozytyw nych i zdarzeń negatyw nych, tym częściej m łodzież w radzeniu sobie w trudnych sytuacjach społecznych stosuje strategię agresji. M ożna rów nież to zinterpretow ać w ten sposób, że obok wielu czynników, które potencjal nie m ogą m ieć w pływ na poziom agresyw nej strategii radzenia sobie stosowanej przez m łodzież, strategii tej sprzyja poczucie zew nętrznego um iejscow ienia kontroli dotyczące zarów no zdarzeń pozytyw nych, jak i negatyw nych.
P rzeprow adzono analizy dla grup w ydzielonych ze w zględu na pleć (por. tab. 2). Już pierw szy stopień analizy regresji doprow adził do w ybrania jednej zm iennej, która po w prow adzeniu do rów nania okazała się istotna. Rolę deter m inującą dla strategii agresji radzenia sobie przez dziew częta i chłopców od gryw a zgeneralizow ane poczucie um iejscow ienia kontroli (S+P). W spółczynnik determ inacji w ielokrotnej ukazuje, że 2% (wśród dziew cząt) i 10% (wśród chłopców ) w ariancji zm iennej zależnej jest w yjaśniona przez tę zm ienną. P ara m etry rów nania regresyjnego św iadczą jed nak o tym , że zew nętrzne poczucie um iejscow ienia kontroli, jak o ogólna i trw ała predyspozycja, m a istotny w pływ na poziom strategii agresji radzenia sobie przez dziew częta i chłopców.
W celu spraw dzenia m ożliw ych zależności m iędzy postaw am i rodzicielski mi m atek i ojców (PC R) w percepcji młodzież}'- i agresyw ną strategią radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych (RTSS) zastosow ano w spółczynnik korelacji r-Pearsona. Pozw ala na to poziom pom iaru zm iennych, których nasile nie określone zostało na skali stenowej (skala przedziałow a). Inform acje doty czące w spółzależności m iędzy rozpatry w anym i zm iennym i zaw iera tabela 3. Tab. 3. Zestawienie wartości współczynnika korelacji r-Pearsona między skalami
kwestionariusza PCR w wersji „M oja M atka” i w wersji „Mój Ojciec” a skalą A kwestionariusza RTSS dla całej grupy (N=483) oraz dla dziewcząt (N=222) i chłopców (N—261 )
S k ale W ersja S k ala A k w e stio n a riu sz a RTSS P C R PC R D z iew częta C h ło p cy O g ó łem P o staw a M atk a -0.01 -0 .1 2 -0.11 k o c h ając a n.i. (n ie is to tn e ) n.i. p<0,01
O jc ie c -0.02 -0.13 -0 ,1 2 n.i. p< 0 .0 4 p < 0 ,0 l P o sta w a M atka 0 ,0 0 0,09 0,07
w y m a g a tąca n.i. n.i. n.i.
O jc ie c 0,11 0.06 0.09
11.1. n.i. p<0,04 P o staw a M atk a 0.07 -0,005 -0,005 o c h ra n ia jąc a n.i. n.i. n.i.
O jc ie c 0,21 0.05 0,11
p < 0 ,0 0 2 n.i. PC0.02 P o staw a M atk a 0 ,1 2 0,16 0,18 o d rz u c ając a n.i. pcO .009 p < 0 ,0 0 0
O jc ie c 0,06 0,1 9 0,18 n.i. PC0.003 p < 0 ,0 0 0 P o sta w a M atk a 0,2 7 0,1 2 0,17 lib e ra ln a p < 0 ,0 0 0 p< 0 .0 5 p < 0 ,0 0 0 O jc ie c 0,21 0 ,0 2 0.1 0 p < 0 ,0 0 2 n.i. p<0.03
A nalizując dane liczbow e zaw arte w tabeli 3, stw ierdzono, iż w ysoce istotne w spółczynniki korelacji są n a ogól niskie (0,09-0,27).
W sferze interakcji w diadzie m atki-dzieci, które radzą sobie z problem em za pom ocą agresji otrzym ano istotną statystycznie w spółzależność m iędzy re zultatam i w skali postaw a kochająca matki i w skali agresyw ne radzenie sobie z kw estionariusza RTSS dla całej grupy (r= -0 ,11). Zw iązek w zakresie postaw y kochającej przyjm uje w artość ujem ną (p<0,01). Daje się rów nież zauw ażyć w w ynikach całej grupy w spółzależność m iędzy rezultatam i w skalach postaw a o drzucająca m atki i agresyw ne radzenie sobie (r=0,18), która potw ierdza się w grupie chłopców (r= 0 ,16), natom iast w grupie dziew cząt nie osiąga poziom u istotności. A naliza w yników ujaw niła także w relacjach m atki-dzieci stosujące strategię agresji radzenia sobie niski w spółczynnik korelacji, choć w ysoce staty stycznie istotny (p<0,000) w zakresie postaw y liberalnej w całej grupie (r=0,17), w grupie dziew cząt (r=0,27) i w zakresie tej samej postaw y w grupie chłopców (r=0,12). Zgodnie z sugestiam i J. G uliforda20 w każdej z zaobserw ow anych sta tystycznie zm iennych korelacji m am y do czynienia z istotną silą zw iązku m ię dzy badanym i czynnikam i. Pozostałe czynniki w tej relacji nie spełniają w arun ku istotności statystycznej.
M ożna zatem stw ierdzić, iż w yniki w grupie m atki-dzieci m ogą św iadczyć o tym . że strategie agresji radzenia sobie u chłopców w zm agają m atki, które me zapew niają im ciepła uczuciow ego, są w rogo nastaw ione, odsuw ają się i unikają kontaktów , m e interesują się problem am i synów, poddają ich surowej i ostrej dyscyplinie, natom iast postępow anie m atek ocenianych jako nie w zm acnianie poczucia bezpieczeństw a, nie interesow anie się poczynaniam i córek i nie sta w ianie im w ym agań w wielu przypadkach sprzyja w yzw alaniu agresji u dziew czynek.
W diadzie ojcow ie-dzieci dokonana analiza statystyczna w ykazała, iż zw ią zek pom iędzy spostrzeganym i postaw am i ojców a strategią agresyw ną radzenia sobie ich dorastających dzieci okazał się istotny statystycznie w zakresie p osta wy ochraniającej i postaw y liberalnej dla całej grupy (r= 0 ,11 ; r=0,10) i dla grupy dziew cząt (r=0,21; r=0,21) oraz w zakresie postaw y kochającej i odrzucającej dla całej grupy (r=-0,12; r=0,18) i dla grupy chłopców (r= -0 13; r= 0 ,19). Z w ią zek w zakresie postaw y kochającej uzyskuje w skaźnik ujem ny (p<0,001). Rela cje córek z ojcam i w badanej grupie w skazują n a to, iż ojcow ie nie staw iają wielu w ym agań, lecz chronią przed przeżyw aniem przykrych doznań, nie po zw alają córkom na konfrontacje z różnym i sytuacjam i życiow ym i, co utrudnia im zdobycie um iejętności sam odzielnego radzenia sobie w różnych kontekstach społecznych, a co traktow ane je st jako ograniczanie m ożliw ości i nierzadko d oprow adza do rodzenia się sprzeciw u i agresji u dziew czynek. W grupie chłop ców istotne znaczenie w kształtow aniu strategii agresji radzenia sobie m ają po staw a kochająca (w skaźnik ujem ny) i postaw a odrzucająca spostrzegana u ojca. O jcow ie ujawmiający w stosunku do synów chłód uczuciowy, nie w zm acniający w nich poczucia bezpieczeństw a, unikający i ograniczający z nimi kontakt i sto 20 J. Cr u 1 i f o r d, Podstawowe m etody statystyczne w psychologu i pedagogice, Warszawa 1970.
sujący wrogi nadzór pow odują sfrustrow anie potrzeb em ocjonalnych synów, co w rezultacie doprow adza do w yzw olenia reakcji obronnych w postaci agresji. W arto jeszcze dodać, iż ojciec przyjm ujący postaw ę odrzucającą m oże stać się negatyw nym m odelem , stąd też m oże chłopiec przyjm ow ać zachow ania agre syw ne i przenosić je na środow isko pozadom ow e.
D otychczasow a analiza sugeruje istnienie jakiegoś zespołu postaw rodzi cielskich, który w yznacza poziom strategii agresji radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych. M etodą pozw alającą ustalić, jak i to zespól postaw ro dzicielskich w spóldeterm inuje poziom strategii opartej na agresji dziecka, jest m etoda regresji w ielokrotnej (tab. 4). Z a zm ienną zależną przyjęto wyniki w skali agresji z kw estionariusza do badania strategii radzenia sobie m łodzieży w trudnej sytuacji kontaktu społecznego (RTSS), jako zbiór zm iennych nieza leżnych potraktow ano w yniki w pięciu skalach dla wersji M oja matka, ja k i M ój
ojciec kw estionariusza Stosunków m iędzy Rodzicam i a Dziećmi (PCR) form a
III A. R oe i M. Siegelm ana.
Tab. 4. K rokow a regresja w ielokrotna wyniku skali agresji RTSS względem skal P C R w ersja M atka i Ojciec: w yniki dla całej grupy (N =483) oraz dla dziew cząt (N =222) i chłopców' (N =261) O so b y b a d a n e Z m ien n a Beta B B łąd st. B t P o z io m P< O gółem Postawa: O d rz u c ają c a 0,1 5 0,17 0,0 6 3.11 0 ,0 0 2 m atki L ib eraln a 0,1 5 0,2 0 0,0 6 3,42 0 ,0 0 0 7 m atk i K o c h ają c a -0,14 -0,13 0,05 -2.76 0,0 0 6 VDJUI O c h ra n iając a 0,13 0,1 4 0,05 2,68 0,0 0 8 oj ca W. W o ln y -0,33 2,31 -0,14 0 ,88 W sp ó łc z y n n ik k o re la c ji w ielo k ro tn ej: R = 0 ,2 9 W sp ó łc z y n n ik w ie lo k ro tn e j d e term in acji: R"= 0,08 Isto tn o ść ró w n a n ia : F (4 ,4 7 9 )= 10,94; p < 0 ,00 0 0 0 * B łąd std. E sty m a c j : 5,79
D ziew częta Postawa:
L ib eraln a m atki 0,23 0 ,24 0,07 3,33 0.001 O c h ra n iając a ojca 0 ,14 0,12 0,06 2.07 0,04 W. W o ln y -4 ,1 0 1,94 -2.12 0.04 W sp ó łc z y n n ik k o re la c ji w ielo k ro tn ej: R = 0 ,3 0
W sp ó łc z y n n ik w ielo k ro tn ej d e term in acji: R ‘= 0,09 Isto tn o ść ró w n a n ia : F (2 .2 1 9 )= 10,7 l ; p < 0 , 0 0 0 0 4 B łąd std. E sty m acj : 4 ,5 6 Chłopcy Postawa: L ib eraln a m atki 0,13 0,18 0,09 2,08 0.04 O d rz u c ają c a o jca 0 ,1 9 0 ,2 0 0,07 3,09 0 ,0 0 2 W .W olny 0,4 7 2 ,50 1,19 0,85 W sp ó łc z y n n ik k o re la c ji w ielo k ro tn ej: R = 0,23
W sp ó łc z y n n ik w ielo k ro tn ej d e term in acji: R '= 0.05 Isto tn o ść ró w n an ia: F (2 ,2 5 8 )= 6 .8 5 ; p<0.001
P ierw szą analizę przeprow adzono na w ynikach cal ej grupy badanej m ło dzieży stosującej agresyw ną strategię radzenia sobie, bez w zględu na pleć. Czte ry zm ienne okazały się istotne w rów naniu regresyjnym . N a agresyw ną strategię radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych w całej grupie dorastającej młodzież}' m a w pływ postaw a odrzucająca m atki, postaw a liberalna matki, po staw a kochająca ojca (przyjm uje w artość ujem ną) i postaw a ochraniająca ojca. W spółczynnik w ielokrotnej determ inacji je s t niew ysoki (R '= 0,0 8), co oznacza, że m oże istnieć stosunkow o w iele innych zm iennych w spółdeterm m ujących po ziom agresyw nej strategii radzenia u m łodzieży. Param etry rów nania regresyj- nego, w tym jego istotność św iadczą o tym , że m atki unikające i ograniczające kontakt ze sw oim i dorastającym i dziećm i, nie ukazujące ciepła, depryw ujące p o trzeby em ocjonalne, nie interesujące się ich spraw am i i poczynaniam i, stosujące rygorystyczne m etody karania, m ają istotny w pływ na poziom strategii agresji w sytuacji trudnej u dorastających. Ponadto relacje m łodzieży z ojcam i w skazują na to, iż ojcow ie w chodzą w negatyw ne relacje em ocjonalne ze swoim i dziećmi, m e dają im do zrozum ienia, że są kochane oraz nie pozw alają im na konfronta cję z różnym i sytuacjam i życiow ym i, zarów no pozytyw nym i, jak i negatyw ny mi. przyczyniają się w ten sposób do kształtow ania agresywnej strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych sw ych dzieci.
P rzeprow adzono odrębne analizy d la grup w ydzielonych ze względu na pleć (tab. 4). Poziom strategii opartej na agresji u dziew cząt je st w yznaczony w m a łym stopniu nasileniem postaw y liberalnej matki i ochraniającej postaw y ojca. M ożna stąd w nosić, że agresyw ną strategię radzenia sobie w sytuacji trudnej u dziew cząt determ inuje postaw a m atki spostrzegana jako ucieczka od kontaktu em ocjonalnego z córką, nie interesow anie się jej poczynaniam i, nie wtrącanie się i nie staw ianie jej wym agań. N ależy przypuszczać, iż m atki tolerują u córek form ę radzenia sobie z problem am i o charakterze agresywnymi. Relacje córek z ojcam i w badanej grupie św iadczą o tym , że ojcow ie chronią przed przeżyw a niem przykrych doznań, nie pozw alają córkom na konfrontacje z różnym i sytu acjam i życiow ym i, co traktow ane je st jak o ograniczenie m ożliw ości i nierzadko doprow adza do rodzenia się sprzeciw u i agresji u dziew czynek. Przy zbyt bli skim i w zajem nie uzależniającym kontakcie ojciec ulega córce, spełnia każde życzenie, w szelki kaprys, pobłaża jej zachciankom i przyzw ala na niew łaściw e zachow ania. Rezultat ten św iadczy także o tym, że dziew czynki, wobec których przejaw iana jest postaw a nadm iernie opiekuńcza, są często nastaw ione w yłącz nie na w łasne potrzeby, pragnące podporządkow ać sobie otoczenie tak dom owe, ja k i pozarodzinne. W sytuacji, w której obow iązują stosunki równości, dziew
czynki dotąd zaw sze uprzyw ilejow ane, w sytuacji pozarodzinnej (w szkole) po padają w konflikty. Trudno im zrozum ieć, że nie zasługują na szczególne w zglę dy ze strony otoczenia (rów ieśników ), że m uszą się podporządkow ać norm om grupy, w ypełniać obow iązki płynące z uczestnictw a w niej oraz dostrzegać po trzeby innych. Czując się pokrzyw dzone, niespraw iedliw ie traktow ane uciekają się często do agresji. Sądzą, że takie zachow anie spow oduje zainteresow anie n i mi i um ożliw i im osiągnięcie celu. W spółczynnik determ inacji je s t niew ysoki
(R2=0,09), co o z n acza, iż je d y n ie o k oło 9% zm ien n o ści ag re sy w n e g o sposobu ra d z e n ia so b ie ze stre se m u d z ie w c z ąt daje się w y jaśn ić n a p o d sta w ie w sp o m n ian y ch p o sta w ro d zic ielsk ich .
Czy ten sam zespół postaw rodzicielskich w raz z sposobem reagow ania ro dziców n a trudności w percepcji dziecka okaże się istotny dla chłopców ? Wyniki kolejnej analizy regresji dostarczyły odpow iedzi na to pytanie (tab. 4). Spośród dziesięciu (łącznie) czynników rodzinnych tylko dw a okazały się istotne w rów naniu regresyjnym ; jest nią postaw a liberalna matki i postaw a odrzucająca ojca. Zm ienne te stosunkow o w niew ielkim stopniu w yznaczają poziom u agresywnej strategii radzenia u chłopców. W skazuje na to niski w spółczynnik wielokrotnej determ inacji (R"=0,05) św iadczący o tym , że tylko około 5% zm ienności w za kresie agresji jak o sposobu radzenia sobie daje się w yjaśnić na podstaw ie w spom nianych czynników . Param etry rów nania regresyjnego, w tym jego istot ność, św iadczą jed nak o tym , że m atka nie interesuje się zbytnio synem , unika kontaktu, pośw ięca mu mało czasu i czyni mało określonych wysiłków, aby w y chow ać dziecko. „Rób ja k chcesz”, to najczęściej stosow ana m aksym a w postę pow aniu m atki w obec syna. B rak wystarczającej uw agi i zainteresow ania dziec kiem i jego spraw am i ze strony m atki, to rów nocześnie brak w sparcia em ocjo nalnego. C hłopcy tak w ychow yw ani nie m ają odpow iednich w arunków do kształtow ania skutecznych sposobów funkcjonow ania w interakcjach społecz nych. M ogą być agresyw ni. Ponadto chłopiec odrzucony przez ojca nie m a w a runków do zaspokojenia w rodzinie potrzeby afiliacji, uznania i bezpieczeństw a. C zuje się on stale zagrożony, niepewny. Stan niepokoju połączony z w rogością, chłopiec redukuje przez agresję, opór, negatywizm .
P o d s u m o w a n ie
W yniki przeprow adzonych badań um ożliw iają w ysunięcie następujących w niosków :
1. Poczucie um iejscow ienia kontroli je s t istotną zm ienną m odyfikującą funkcjonow anie m łodego człow ieka w trudnych sytuacjach społecznych. Im silniejsze przekonanie o w pływ ie innych na pozytyw ne i/lub negatyw ne skutki w łasnych działań (zew nętrzna kontrola) sprzyja nasileniu strategii agresji radze nia sobie m łodzieży (ujm ując badanych całościow o i ze w zględu n a płeć) w tru dnych sytuacjach społecznych. P raw dopodobna w ydaje się, zatem praw idło wość, że brak w iary w m ożliw ość uzyskania pożądanych rezultatów w łasnych działań czy b rak poczucia odpow iedzialności za niepow odzenia sprzyja ujaw nieniu przez m łodzież strategii agresji w sytuacjach trudnych społecznie. Stw ierdzono rów nież, iż w yjaśnianiu nasilenia strategii agresji radzenia sobie ma zgeneralizow ane przekonanie jednostki odnoszące się do niskiego stopnia, w jakim m oże ona kontrolow ać w ydarzenia. Ogólnie rzecz ujm ując, m łodzież, która m a przekonanie o niem ożności w pływ u na zm ianę sytuacji trudnej, przyj m uje strategie w postaci agresyw nego reagow ania na trudności. Zbliżone wyniki
otrzym ała w sw oich badaniach J. Rola i E. P isula21 i T. R ostow ska22. Wyniki tych badań dow odzą, że konfliktow e relacje z innym i (np. w zajem na niechęć, nieżyczliw ość, obw inianie się), pojaw iające się w społecznie zorganizow anym system ie działalności człow ieka, to form y zachow ania w spółw ystępujące naj częściej z poczuciem zewnętrznej kontroli.
2. Źródłem agresji jak o sposobu radzenia sobie z sytuacjam i trudnym i u dziew cząt w środow isku rodzinnym okazało się tolerancyjne zachow anie m at ki i ojca w obec agresji u sw ych córek. Tolerancja ta przyjm uje form ę zezw alania na agresję (postaw a nadm iernie opiekuńcza ojca) czy też m e karania za m ą (po staw a liberalna m atki). Takie postępow anie rodziców nie sprzyja rozw ojow i u córki sy'stemu poznaw czej kontroli em ocji, przez co ona m oże spontanicznie w yrażać em ocje i pragnienia, także w form ie agresyw nej, które często p ojaw iają się z uw agi n a sfrustrow ane potrzeby autonom ii i sam ostanow ienia. Z aprezen tow ana preferencja w pływ u nie pozostaje w sprzeczności z w ielom a badaniam i. K irw il2’’ w w yniku przeprow adzonych badań stwierdziła, że dzieci agresyw ne spostrzegały swoich rodziców jak o aprobujących agres ję. System dyscyplinarny zwuązany z m anifestow aniem agresji przez dziecko je st pobłażliwy. M atki dzieci agresyw nych m ają silniejszą skłonność do stosow ania takich technik, jak igno row anie czy pochw ała przejaw ów agresji. Skutkiem takich w arunków w ycho w aw czych jest przekonanie dzieci, że dorośli aprobują agresję, a efektem takie go przekonania je st form ow anie się i utrw alanie u dzieci preferencji do reago w ania w sytuacjach konfliktow ych coraz bardziej dolegliw ym i form am i agresji. N atom iast zdaniem O buchow skiej24 nabyw aniu agresji sprzyja w ychow anie rozpieszczające, pozbaw ione m ożliw ości kształtow ania u dziecka kontroli nad em ocjam i, z brakiem odraczania gratyfikacji, z uleganiem żądaniom dziecka i tolerow aniem przejaw ów tyranii z jeg o strony. D zieci tak w ychow yw ane są narażone na doznaw anie poza dom em licznych frustracji, z którym i na ogół trudniej sobie radzą.
3. L iberalna postaw a m acierzyńska i odrzucająca postaw a ojcow ska przy czynia się do kształtow ania agresyw nego radzenia sobie z tru d n ą sytuacją kon taktu społecznego u chłopców w okresie dorastania. M atka nie kieruje postępo w aniem syna, pozostaw ia mu dużą sw obodę w działaniu. Ów brak zaintereso w ania często połączony je st z przyjętą zasadą nie w trącania się w sprawy syna. Ł am anie norm przez dziecko jest tolerow ane, m atka me stosuje żadnych sankcji w stosunku do niego, najwyżej robi mu w ym ów ki, które nie m ają żadnego w pływ u na jeg o postępow anie. M ożna zatem sądzić, że permisywmość w obec
21 .1. R o 1 a, E. P i s u 1 a, Style radzenia sobie ze stresem rodziców dzieci z mózgowym poraże niem dziecięcym i z zespołem D owna, „Zdrowie Psychiczne" 1993, nr 3-4, s. 94—101.
*" T. R o s t o w s k a, dz. cyt..
23 L. K i r w i 1, Formowanie się agresywności u dzieci, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze’ 1992, nr 10, s. 427-433.
24 I. O b u c h o w s k a . Agresja dzieci w perspektywie rozwojowej, [w:] Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne, red. M. B i ń c z y c k a - A n h o l c e r , Warszawa-Poznań 2001. s. 45- 59.
agresji chłopca okazyw ana przez m atkę, generuje agresyw ny sposób funkcjono w ania dziecka w interakcjach społecznych. Z kolei ojciec z pow odu otwartej niechęci odczuw anej w stosunku do syna, próby em ocjonalnego zbliżenia z jego strony brutalnie odtrąca, me zajm uje się nim, a jednocześnie stosuje w obec nie go surow e kary'. Z arysow ująca się pow yższa tendencja w ydaje się zgodna z w y nikami uzyskanym i przez Pufal-S truzik25, która ustaliła, iż postaw y w ychow aw cze charakterystyczne dla dystansu uczuciow ego m iędzy rodzicam i a dzieckiem (odrzucanie, w rogie odsuw anie się i unikanie kontaktów ) w yzw alają zachow ania agresyw ne w grupie badanej m łodzieży, będące reakcją na frustrację potrzeby m iłości, akceptacji i bezpieczeństw a. W zakresie zaś postaw dotyczących kon troli psychologicznej rodzice agresyw nych badanych istotnie częściej stosowali w procesie w ychow ania wrogi nadzór, przym us i kary'. N ależy rów nież zazna czyć, iż w edług niektórych badaczy w szelkie kary' stosow ane przez rodziców, traktow ane są jak o przejaw agresji w obec dziecka, będące pew nego rodzaju w zorcem zachow ania, który u dziecka utrw ala się w postaci naw yku reagow ania na inne osoby, przedm ioty ze sw ego środow iska czy sytuacje zadaniow e26. Z b a dań przeprow adzonych przez K. R atzke i in.27 w ynika, iż rodzice o odrzucają cym zachow aniu w ychow aw czym , z jednej strony zm uszają dzieci do uległości karam i cielesnym i, a z drugiej strony pełnią funkcje m odelu. Przem oc cielesna je st uznaw ana przez rodziców jak o środek realizow ania w łasnych ży'czeń i jako strategia rozw iązyw ania sytuacji konfliktow ych. Dzieci dośw iadczają, że ich rodzice odnoszą przy tym sukcesy i skłaniają się do tego. aby naśladow ać agre syw ne zachow anie rodziców. M ożna zatem sądzić, że na pow staw anie agresyw nej strategii chłopców m a w pływ postać ojca. To właśnie oni identyfikują się z ojcem i najczęściej następuje u nich sw oiste utożsam ianie się z agresorem i pow ielanie w zorów jeg o postępow ania.
Konkludując: badania wykazały, iż agresyw ny sposób radzenia sobie m ło dzieży w trudnej sytuacji generują czynniki osobow ościow o-rodzinnie. Zebrane dane em piryczne dow odzą, że osoby .z zewnętrznymi poczuciem kontroli agre syw nie ftm kcjonują w sytuacjach trudnych. Poniew aż najczęściej m ają przeko nanie o niem ożności w pływ u na zm ianę sytuacji trudnej, stąd też nie w ykazują koncentracji na źródle problem u, ale n a sobie, nastaw iając się na obronę zagro żonego , j a ” . Pow oduje to przyjm ow anie strategii obrony w postaci agresyw nego reagow ania na trudności. B adania w ykazały także, że n a kształtow anie się agre sywnej strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych u dzieci m a w pływ rodzi na. B rak zrów now ażonej w ięzi em ocjonalnej z rodzicam i, depryw acja potrzeby m iłości, bezpieczeństw a i przynależności em ocjonalnej oraz stosow anie suro w ych kar jest ważnym czynnikiem agresogennym w rodzinie. W podjętej próbie
251. P u f a 1 - S t r u z i k, dz. cyt.
26 Por.: J . G r o c h u l s k a , Agresja u dzieci, Warszawa 1993.
27 K. R a t z k e. M. S a n d e r s, B. D i e p o 1 d, S. K r a n n i c h. M. C i e r p k a, Uber Aggression und Gewalt bei Kinder in unterschiedlichen Kontexten. Prax, „Kinderpsycholgie.
poszukiw ań rodzinnych uw arunkow ań agresywnej strategii u młodzieży, ustalo na zależność m iędzy postaw am i rodzicielskim i spostrzegany mi przez dorastają ce dzieci a agresyw nym radzeniem sobie ze stresem przez dorastających, w ydaje się być przydatna w praktyce w ychow ania dziecka, przejaw iającego zaburzone form y zachow ania w sytuacji trudnej. O cena środow iska rodzinnego m oże sta nowić podstaw ę prognozow ania zachow ania jednostki oraz w yznaczenia modelu oddziaływ ań w ychow aw czych, który' zapobiega w yuczeniu się przez dziecko agresyw nych zachow ań, uniem ożliw iających mu praw idłow e funkcjonow anie w sytuacji trudnej. Zdaniem Frączka28 zachow aniu agresyw nem u przeciw działać m ożem y m.in. poprzez w zbudzanie nastaw ienia n a w spółpracę z otoczeniem i rozw ijanie stałej potrzeby przyjaznych, afiliatyw nych kontaktów z ludźmi. Nie w ystarcza sam w zorzec w zajem nych odniesień i sposobów zachow ania. N ie zbędna je st m iłość i w sparcie, by dziecko nabierało pew ności i budow ało poczu cie własnej w artości. U w ażna krytyka, by dziecko uczyło się realistycznie oce niać siebie, sw oje działania i potrzeby, a także poczucie bezpieczeństw a, by po trafiło podejm ow ać wyzwania. Tak więc pozytyw ne relacje em ocjonalne w ro dzim e, przepełnione ciepłem, akceptacją, uznaniem w zajem nych praw w yposażą dziecko w strategie skuteczne w przezw yciężaniu trudności.
