W. SPRAWIE HANDLU ŚREDNIOWIECZNEGO 41 3
i 2 szkojce w r. 140429) W iadomości te są bardzo urywkow e, ale należy pamiętać, że w ydaw nictw o Sattlera n ie obejm uje w szystkich rachunków szafarzy zakonnych. Pew na dodatkowa choć późna informacja z r. 1464 rzuca rów nież św iatło na cha rakter handlu Prus z W rocławiem i Czechami. M ianowicie rajcy gdańscy zwracają się w ów czas do Edwarda IV króla A nglii z ostrzeżeniem , że w obec pogorszenia się gatunku sukna wyrabianego*w jego państw ie, ludność Węgier, Polski, C z e c h , Ś l ą s k a , M o r a w , Rusi, L itw y itd. w oli kupować sukno flandryjskie, brabanckie i holenderskie.30) W iemy skądinąd, że w ciągu całego XV w. obyw atele m iast pruskich starają się o zapew nienie sobie m ożliw ie bezpiecznego dostępu do Wro cław ia.31) Wszystko to w skazyw ałoby w pewnej m ierze na dowóz sukna zachodnio europejskiego chyba do Czech drogą przez Prusy i Polskę.
Na zakończenie chciałbym się zastrzec, że zarzut dra Grausa, iż pisałem o Wro cławiu, jako o m ieście należącym w XIV w. politycznie do Polski, polega chyba na nieporozumieniu. Pragnąłem tylko wykazać, że w ow ym czasie w oczach cudzo ziem ców Śląsk był uważany za część Polski, co i obecnie podtrzymuję.
W sumie praca dra Grausa, ogromnie pożyteczna i interesująca, w niosła w iele nowego m. in. również do nauki polskiej. Na uwagę- zasługują liczne dane o tak słabo znanym a n iew ątpliw ie pokaźnym sukiennictw ie polskim w XIV w. Dr Graus postaw ił przed nami w iele ciekawych problem ów do przem yślenia i zapo czątkował dyskusję nad nimi. N iew ątpliw ie okaże się ona bardzo owocna.
M. Malowist
ODPOWIEDŹ AUTORA
Na w stępie pragnę podziękować Panu Prof. M ałowistow i za podjęcie tej dyskusji i zespołow i redakcyjnem u czasopism a „Przegląd H istoryczny“ za przychylne usto sunkowanie się do niej. Moim zdaniem , naukowe dyskusje są w ażnym czynnikiem w pogłębianiu współpracy polskich i czechosłowackich historyków, oraz przyczy niają się do rozwoju w iedzy historycznej obu narodów.
Prof. M ałowist część m oich tez przyjmuje, ograniczam w ięc m oją odpowiedź do u w ag na tem at zagadnień spornych. Prof. M ałowist nie zgadza się na pogląd, który sform ułowałem , m ówiąc o skracaniu się szlaków handlow ych w w ieku XIV. Po pierwsze, teza ta rzeczyw iście n ie w ytrzym uje krytyki, jeśli chodzi o szlaki handlo w e morskie. Zwróciłem już uw agę na to, pisząc w swej pracy: „Mam tu na w zglę dzie szlaki kom unikacyjne na kontynencie Europy (bynajmniej n ie zaś niem iecką Hanzę, która przyczyniła się do ożyw ienia m orskiej kom unikacji między Bruges i Nowogrodem, ani o kontakty m iast w łoskich ze w schodem “ (str. 86, przypis 28). Oczywiście, że „skracanie się“ szlaków handlowych na drogach m orskich ze w zględów technicznych jest niem ożliwe. Prof. M ałowist n ie zgadza się jednak także z twierdzeniem dotyczącym szlaków lądowych. Zaznaczyć muszę, że przy w ileju norym berskiego n i e w o l n o uważać tu za kontrargument: sam w swej pracy zająłem się tym przyw ilejem (str. 36) i dostarczyłem dowodów w yjaśniających, dlaczego nie w olno brać go za wyraz r z e c z y w i s t e g o rozpowszechnienia się norym berskiego handlu. Jak wiadomo, stosunki norym ber skie na ogół w m ałym tylko stopniu przydatne są przy studiach nad stosunkami
20 S a t t l e r : Handelsrechnungen des D eutschen Ordens, Leipzig 1887, s. 34,5,88, 30; 128, 20; 182, 39.
30 Hansisches Urkundenbuch, IX, n. 149.
31 Żądania kupców pruskich w pierwszej połow ie XV w. Acten der Ständetage Preussens, ed M.' Toeppen, t. I, Leipzig 1884.
4 1 4 DYSKUSJA
handlow ym i w X IV w ieku, gdyż z tego stulecia'zachow ała się znikoma ilość źródło w ych m ateriałów, pochodzących z Norymbergi. Moim ; zdaniem, stawiając zagad nienie „skracania się“ szlaków należy powołać się na inne fakty. W ystarczy prze cież w skazać na rozwój handlu, tak w Belgii,, jak w e Flandrii, czy Brabancji, w y starczy przedstawić losy targów szampańskich, przypomnieć drogi rozwojowe pra w a składu i w ielki rozwój targów w poszczególnych m iastach w ieku XIV .1) Fakty te mogą być w yjaśnione tylko w związku z rozwojem handlu w ew nętrznego i po średnictw a handlowego, co z kolei należy przyjąć za przesłanki „skracania się“ szlaków handlowych. Przy rozpatrywaniu tego zagadnienia nie m a znaczenia fakt, że sukno pew nych m iast znane było w bardzo odległych krajach. Problem leży w pytaniu, jak się tam te sukna dostały — czy przez bezpośredni eksport, czy też przez pośrednictwo. Naturalnie, tezę m oją trzeba poprzeć konkretnym m ate riałem dowodowym, sądzę jednak, że w stosunku do w ieku X IV jest ona słuszna. Przypominam, że ograniczam się w sw ej pracy do w ieku XIV — okresu kryzysu feudalizm u; prof. M ałowist zaś cytuje także fakty z w ieku XVII, kiedy handel ma już z gruntu inny charakter, ze w zględu na pojaw ienie się zaczątków kapi talizm u także i w środkowej Europie. Jeśli chodzi o w iek i późniejsze, nie odważył bym się bronić tej tezy.
Należy uznać za poważny brak mojej pracy, że m ało uwagi poświęciłem handlo w i w ew nętrznem u i zmianom, które w związku z jego rozwojem dokonały się w w ieku X IV.2) Ograniczałem się tylko do kilku wzm ianek, mam nadzieję, że będę m iał m ożność dopełnienia tego braku przy innej sposobności.
D alsze zarzuty kieruje prof. M ałowist przeciw m ojem u twierdzeniu o krótko trwałym istnieniu w ielkich spółek handlowych. W ydaje m i się, że tu prof. M ało w ist nie zrozumiał dobrze mojej >ayśli. Chciałem po krotce przedstawić jakościowe różnice m iędzy handlem form acji kapitalistycznej- i feudalnej. Starałem się w yk a zać, że w średniow ieczu firm y załam ują się stosunkowo o w iele szybciej niż drobne spółki, w formacji kapitalistycznej natom iast w ielkie firm y przeżywają słabsze w strząsy gospodarcze, m ałe zaś upadają. Łączy się to oczyw iście z z a s a d n i c z o odm ienną strukturą społeczno-gospodarczą w dobie kapitalizm u i feudalizmu.
Zasadnicze znaczenie m a m oje pytanie ·—· i zarzut prof. M ałowista — czy można tej różnicy szukać w k w estii inw estow ania kapitału handlow ego w produkcji. Sądzę, że tu prof. M. zupełnie niesłusznie powołuje się na Marksa. W łaśnie Marks pośw ięcił w trzecim tom ie sw ego „Kapitału“ tem u zagadnieniu osobny rozdział i przedstaw ił zasadniczą różnicę m iędzy kapitałem w epoce feudalnej i kapitali stycznej. Bezsprzecznie, w m iastach w łoskich już w w ieku XIV pojawiają się sto sunki kapitalistyczne, na obszarze B elgii jednak, jak w ykazała nowa historiogra fia, takie stosunki nie istnieją, a prof. M. godzi się na te wnioski.
Studiam i nad produkcją sukienniczą w Czechach zajm owałem się w oddzielnej pracy, którą cytuję w sw ej książce.4) O stosunkach kapitalistycznych nie może tu być m owy. Niedopuszczalne jest przecież analizowanie f e u d a l n e g o systemu produkcji i handlu na przykładzie m iast włoskich, w których pojaw iają się za rodki k a p i t a l i s t y c z n y c h stosunków.
1 Oczywistym nieporozum ieniem jest twierdzenie S a n c z u k a w recenzji mojej książki (Voprosy Istorii 1950, n. 10, s. 116), że łączę losy handlu praskiego z upad kiem targów szampańskich. Targami szampańskimi zająłem się przede w szystkim ze w zględu na to, że dowodzą one w łaśnie „skracania się“ szlaków handlowych.
i Za brak ten słusznie krytykuje m nie Sanczuk w recenzji (j. w.)
3 K. M a r k s : Das K apital III, IV Absch. Kap. 20. Geschichtliches über das Kaufm annskapital (wyd. Berlin, 1949 s. 354).
W S PR A W IE HA NDLU ŚREDNIOW IECZNEGO 41 5
Jeśli idzie o górnictwo ·—■ prof. M ałowist cytuje na ten tem at znów poglądy do tyczące w ieku XV—XV II ·—· m ożna postaw ić pytanie, w jakim stopniu zaznaczają się tu stosunki kapitalistyczne. Dotychczas posiadamy bardzo szczupłą literaturę, traktującą o zagadnieniach górnictwa, a w iele spośród istniejących prac ma cha rakter czysto amatorski, tak, że nie można na ich podstaw ie budować daleko idą cych wniosków. M ożliwe, że dalsze badania dowiodą istnienia kapitalistycznych stosunków w tej dziedzinie.5)
Nakoniec, jeszcze o znaczeniu Hanzy dla czeskiego handlu suknem. N ie w ątpię w to, że system atyczne badania w archiwach polskich, w ęgierskich6) i innych w niosą w iele nowego m ateriału do studiów nad historią czeskiego handlu. Jeśli jednak chodzi o zasadnicze twierdzenia ustalające m niejszy w p ływ hanzeatyckiego handlu suknem na Czechy, w ydaje m i się, że nie stoją one w sprzeczności z histo ryczną rzeczywistością. Pozostaje bowiem faktem , że w czeskich źródłach przewa żają dane świadczące o udziale niem ieckich m iast w pośrednictwie handlowym . N ie ma zaś chyba w ątpliw ości, że zasadnicze tendencje dom inujące w handlu m u szą odzwierciedlić się przede w szystkim w rodzimych źródłach.
Fr. Graus
5 Moje w ątpliw ości w ypływ ają głów nie z tego, że dotychczasowa literatura — głów nie dotycząca Fuggerów i M edyceuszów, na którą powołuje się M. jest w y łącznie burżuazyjna i reprezentuje stanowisko „wieczności“ kapitalizmu. Zazna czam tu, ze wyrażam jedynie m oje w ątpliw ości, bynajmniej nie sprecyzowany pogląd; nie ma to jednak znaczenia w dyskusji, ponieważ dotyczy późniejszego okresu.
0 Na wzm ianki o czeskim suknie w w ydaniu F a j e r p a t a k i e g o M agyaror- szagi városok Regi Szam adaskonyvei (Bud. 1885) łaskaw ie zwrócił m i uwagę dr O. Ko vacs (Budapeszt). Dzieło to było dla m nie w Pradze niedostępne.
