Piotr Paschalis-Jakubowicz
Paschalis−Jakubowicz P. 2020. Polityka leśna a przyszłość lasów i leśnictwa. Sylwan 164 (7): 539−548. DOI:
https://doi.org/10.26202/sylwan.2020053.
Formulation of new forest policy and its implementation requires the use of past experiences and the enactment of many changes. Modification to the provisions of the 1997 National Forest Policy is necessary, introducing additions and corrections resulting from climate, economic and environmental changes, social expectations and international conditions. Agriculture and energy are the sectors of the economy that currently have the greatest impact on the implementation of forest policy and are particularly important for forestry activities, including the adaptation of forests to climate change. Forests and forest management are currently the victim, not the driving force, of the ongoing climate warming process, and the adaptation of forests to climate change requires coordination of policy solutions. The member states of the European Union do not pursue a common forest policy, whereas the implementation of forestry policy solutions aimed at counteracting negative climate change should be approved and adopted on a global scale.
Without such a consensus, local or regional activities – much needed and bringing large, specific environmental benefits – are insufficient. The impact of climate change on the production and income of producers in the forestry and wood products sectors should also be taken into account in policy solutions. It is important to integrate forestry and forestry policy with other sectoral policies, building comprehensive planning processes that apply to entities in various sectors, including solutions for environmental services payments. The main instrument in the policy−
−making process is the participation of the relevant stakeholders, not a hierarchical management model. Development of solutions in the current situation should take place as soon as possible, while the schedule for achieving goals should be set beyond 2030. The objective of this work is to present the justifications for the introduction of the proposed changes and additions to the current provisions in the policy of the State Forests related to the implementation of the assumptions, objectives and conditions for the development of forestry and forests in our country.
KEY WORDS
State Forests policy, climate change, proposed changes and policy solutions
Forest policy and the future of forests and forestry
ABSTRACT
Polityka leśna a przyszłość lasów i leśnictwa
Addresses
Piotr Paschalis−Jakubowicz – e−mail: Piotr.Paschalis@wl.sggw.pl
Katedra Użytkowania Lasu, SGGW w Warszawie; ul. Nowoursynowska 159, 02−776 Warszawa
Wstęp
„Polityka leśna państwa” zawiera założenia, cele, uwarunkowania, spodziewane efekty i harmo−
nogram realizacji w trzech okresach: do 2000 roku, do 2020 roku i w drugiej połowie XXI wieku [Polityka… 1997; Kaliszewski 2018a, b]. Dokument ten stał się po raz pierwszy w powojennej
historii Polski wykładnią miejsca, roli i znaczenia ekosystemów leśnych w rozwoju cywilizacyj−
nym społeczeństw [Szujecki 2001]. Zawiera on rozwiązania oraz propozycje działań, które jednak przez ponad 20 lat nie były uaktualniane i dostosowywane do zmian zachodzących z szybkością dotychczas niedoświadczaną w skali świata. Wpływają one zarówno na sytuację społeczną i gospo−
darczą, środowiskową, uwarunkowania międzynarodowe i polityczne naszego kraju, jak i wynika−
jące z niekontrolowanych procesów globalizacji.
Koniecznością jest nowe odniesienie do zapisów Polityki… [1997], wnoszące uzupełnienia i poprawki wynikające z zmian klimatycznych, gospodarczych, środowiskowych, oczekiwań spo−
łecznych i uwarunkowań międzynarodowych wprowadzających nowe zakresy działań leśnictwa.
Pojęcie „inteligentne leśnictwo na rzecz klimatu” odnosi się do zwiększenia roli lasów w prze−
ciwdziałaniu zmianom klimatu. Oznacza ukierunkowane rozwiązania lub strategię działań ma−
jących na celu zwiększenie korzyści otrzymywanych z lasów i sektora leśnego w sposób, który tworzy synergię z innymi potrzebami związanymi z gospodarką leśną. Celem wprowadzenia inteligentnego leśnictwa jest zwiększanie powierzchni lasów i unikanie wylesień, wzmocnienie odporności globalnych zasobów leśnych oraz wykorzystanie drewna do wyrobu produktów, które magazynują węgiel. Odniesienia inteligentnego leśnictwa do klimatu mają konsekwencje dla po−
lityki w zakresie znalezienia równowagi między celami krótko− i długoterminowymi [Verkerk i in.
2020].
Obecnie, po upływie blisko dwóch dekad XXI wieku, uważa się, że w skali globalnej naj−
ważniejszymi i najpilniejszymi tematami dyskusji i wymiany poglądów przy tworzeniu polityki leśnej, a także negocjacjach międzynarodowych dotyczących lasów i leśnictwa są kwestie zmian klimatycznych, zmian powierzchni leśnej, degradacji lasów, pustynnienia oraz problemy związane z ochroną i zarządzaniem lasami [Glück i in. 2009].
Leśnictwo w skali globalnej i w wielu krajach na różnych poziomach odniesień utraciło wiodącą pozycję w zakresie wiedzy i profesjonalizmu w odbiorze społecznym, a inne sektory gospodarcze, mające coraz większy wpływ na sektor leśny, w istotnym stopniu determinują rangę leśnictwa w tworzonych sformułowaniach politycznych. W znacznym stopniu degradacja lasów na świecie jest wynikiem polityki i programów wygenerowanych z dala od miejsc, w których ponoszone są konsekwencje tych działań.
Sektory gospodarki, które mają największy wpływ na realizację polityki leśnej i są szcze−
gólnie ważne dla podejmowanych działań leśnictwa, w tym adaptacji lasów do zmian klimatu, to rolnictwo i energetyka. Przykładem mogą być starania w ograniczaniu zużycia paliw kopal−
nych jako nośników energii, co już doprowadziło do zwiększenia intensywności wylesień w skali globalnej.
Do realizacji programów adaptacyjnych niezbędne jest, oprócz środków finansowych, zwięk−
szenie świadomości społecznej, szczególnie sektora rolnictwa, co do oczekiwanych skutków zmian klimatu i dostępnych, a także możliwych do zastosowania metod adaptacyjnych. Czynnikiem zapewniającym powodzenie realizacji celów jest rozwój nowych technologii i zapewnienie ich do−
stępności wszystkim krajom. Decyzje promujące rozwój takich technologii i ich transfer zostały podjęte w ramach globalnego procesu konwencji klimatycznej. Dotychczasowa panorama współ−
zależności pomiędzy polityką leśną, ekonomią a końcowymi efektami ich stosowania powiększa słabość ekonomiczną i polityczną, w której znalazły się lasy i leśnictwo na świecie. Sformułowa−
nie „adaptacja” odgrywa w tym kontekście kluczową rolę. Odpowiednia polityka leśna w zakre−
sie adaptacji powinna jednoznacznie odnosić się do dostosowania lasów i ludzi do skutków zmian klimatycznych.
Często przyjęcie tezy, że „społeczeństwa korzystające z lasu i kontrolujące jego użytkowanie będą go chronić”, jest obarczone wątpliwościami w sytuacji, gdy alternatywne wykorzystanie
gruntów będzie mogło zapewnić wyższe korzyści niż lasy [Tacconi i in. 2010]. Odnosi się to także do polityki leśnej, która powinna mieć istotny wpływ na kreowanie wykorzystywania rozwiązań innych niż stosowane do tej pory w warunkach różnych struktur własności leśnej.
Kraje członkowskie Unii Europejskiej nie prowadzą wspólnej polityki leśnej. Lasy i leśnictwo są w przeważającym zakresie przedmiotem polityki krajowej, z jednoczesnym oddziaływaniem na prowadzenie gospodarki leśnej w innych krajach, nie tylko unijnych. Natomiast implementacja części rozwiązań politycznych i ekonomicznych do praktyki leśnej w obszarze przeciwdziałania ne−
gatywnym zmianom klimatycznym musi być zaaprobowana w skali UE. Bez takiego konsensusu działania lokalne czy regionalne – potrzebne i przynoszące określone korzyści środowiskowe – są niewystarczające do osiągnięcia założonych celów [Prins i in. 2011].
Obecna polityka leśna obejmuje cele bardziej liczne i złożone niż w ostatnich latach XX wieku, m.in. ochronę różnorodności biologicznej i ochronę lasu, walkę z ubóstwem, ochronę praw lokalnych społeczeństw i praw tubylczych, ograniczenie migracji i wiele innych [Coexhead i in. 2005]. Formułowanie polityki leśnej i jej realizacja w warunkach zmian zarówno klimatu, jak i całego otoczenia lasów i leśnictwa wymagają wykorzystania dotychczasowych doświadczeń oraz dokonania wielu zmian. Powielanie tradycyjnych rozwiązań i korzystanie z nowych modeli zarządzania i odkryć teoretycznych w kreowaniu polityki leśnej należy poddać weryfikacji, z uw−
zględnieniem możliwości adaptacji lasów i społeczeństwa do tych zmian.
Istotną częścią przyszłej polityki leśnej będzie uwikłana polityka ekonomiczna, której cechą jest tektonika, a nie równowaga, a dodatkowo – uwikłana polityka ekonomiczna wymaga ekolo−
gicznego stylu myślenia. W każdym rozwiązaniu przyszłościowym odnoszącym się do tworzonego dokumentu polityki leśnej zasadą jej formułowania jest wprowadzenie polityki balansującej pomiędzy decyzjami, w których znajdują zastosowanie zasady rozproszonego ryzyka.
Konieczne jest podkreślenie, że lasy i gospodarka leśna są ofiarą, a nie siłą sprawczą zacho−
dzącego procesu ocieplenia, a dostosowanie lasów do zmian klimatu wymaga również koordynacji międzysektorowych rozwiązań politycznych i rzeczywistych możliwości łagodzenia skutków tych zmian przez gospodarkę leśną. Zwraca się uwagę, że uzyskanie politycznie właściwej koordy−
nacji międzysektorowej jest utrudnione przez tradycyjną „koordynację negatywną”, czyli troskę o własne interesy sektorowe [Scharpf 2002; Meyfroidt i in. 2010].
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie uwarunkowań budowy nowej polityki leśnej oraz uzasadnień propozycji zmian i uzupełnień w aktualnie obowiązujących zapisach „Polityki leśnej państwa”, a odnoszących się do realizacji założeń, celów i kierunków rozwoju leśnictwa i lasów w naszym kraju.
Polityka leśna – zakres przedstawianych uwarunkowań, propozycji zmian i uzupełnień
Wytyczając ogólne cele polityki leśnej, należy wziąć pod uwagę określony poziom rozwiązań szczegółowych. Osiągnięcie tych celów – obecnie opierających się na modelach paradygmatu zrównoważonego rozwoju – powinno pozostawać w dynamicznej równowadze z pozostałymi celami: gospodarczymi, ekologicznymi i społecznymi. Nowe zapisy w polityce leśnej muszą za−
wierać rozwiązania holistyczne, równocześnie odpowiadające na wyzwania XXI wieku – inno−
wacyjne w stosunku do stosowanych. Uważa się, że na obecnym etapie wiedzy i doświadczeń wzorem takich postępowań są rozwiązania hybrydowe, które do budowy polityki leśnej anga−
żują nowe grupy społeczne i uwzględniają wpływ globalizacji.
Zwraca się uwagę, że definicja lasu i działań leśnych przyjęta w Polsce nie jest w pełni zbieżna z definicjami zaproponowanymi przez FAO, Forest Europe i UNFCCC. Ma to istotny
wpływ na różnice i niejasności w raportowaniu aktualnej sytuacji i stosowanych rozwiązań w pro−
wadzeniu gospodarki leśnej w naszym kraju.
Potencjalne konsekwencje zmian klimatycznych w przypadku obecnej wielkości produk−
cji i dochodów producentów w sektorze leśnym i drzewnym powinny być wzięte pod uwagę przy ustalaniu stanowiska politycznego. Rozwiązania w tym zakresie muszą uwzględniać konieczność rozszerzenia zakresu działań zarówno w ochronie lasów, jak i w użytkowaniu zasobów leśnych.
W dynamicznie zmieniającym się otoczeniu społecznym, przyrodniczym i ekonomicznym brak aktualizacji celów i priorytetów działań oraz środków i sposobów ich realizacji wobec lasów i gospodarki leśnej jest zjawiskiem niepokojącym i mogącym pociągnąć za sobą dalekosiężne negatywne następstwa. W warunkach rozwijającej się polityki klimatycznej na poziomie global−
nym oraz klimatycznej i energetycznej w ramach Unii Europejskiej odczuwa się szczególnie dotkliwy brak dokumentu politycznego odnoszącego się m.in. do problemów z adaptacją lasów.
Towarzyszy temu brak określenia i sformalizowania spójnych działań w zakresie ochrony lasów przed zmianami klimatu oraz zwiększania roli i pozycji gospodarki leśnej w łagodzeniu zacho−
dzących zmian. Wagę braku tych działań potwierdzają dotychczasowe wyniki analiz, negocjacji i uzgodnień dotyczących lasów i leśnictwa, które wytyczając przyszłe kierunki rozwiązań politycz−
nych, nie odnoszą się z pełnym zrozumieniem do jednoznacznych stwierdzeń i podkreślenia, że właściwie prowadzone leśnictwo traktuje wszystkie lasy jako lasy ochronne.
Zasadny jest sposób działania wyrażający „filozofię” rozwiązywania problemów trudnych, których źródłem są przeważnie przeciwstawne interesy zarówno w poszczególnych państwach, jak i w grupach państw mających największy wpływ na uzyskanie porozumienia i przyjęcie okre−
ślonych rozwiązań. Jest to jeden z bardziej efektywnych sposobów uzyskania konsensusu politycz−
nego, wykorzystujący dodatkowo efekt decentralizacji decyzji politycznych. Decentralizacja w tym rozumieniu jest definiowana jako „przeniesienie kompetencji rządu centralnego do niższych poziomów w hierarchii politycznej, administracyjnej i terytorialnej”, bowiem kreowanie polityki leśnej musi proponować nie tylko podejście holistyczne, ale odnosząc się do właściwego wyboru spośród proponowanych rozwiązań, powinno zawierać rozwiązania innowacyjne w stosunku do po−
przednio stosowanych [Agrawal i in. 2013].
Dyskusja nad nowym modelem gospodarki leśnej ma miejsce zarówno w obrębie państwa, jak i na szczeblu międzynarodowym. Szczególnego znaczenia nabiera wpływ zmian klimatycz−
nych na lasy i możliwość przeciwdziałania negatywnym skutkom poprzez zastosowanie zróż−
nicowanych metod gospodarowania zasobami leśnymi. Nie ulega wątpliwości, że powszechne zrozumienie sytuacji, w jakiej znajduje się leśnictwo, przybliża do konsensusu w sprawie ochrony lasów, natomiast instrumenty, które mogłyby być w tym celu użyte, nadal nie uzyskują wystar−
czającej aprobaty.
Przeszkodą jest tutaj brak sformułowań określających przyszłe oczekiwania wcześniej prze−
myślanej polityki leśnej, co uniemożliwia dokonanie oceny zmian wynikających z popełnionych błędów przy jej tworzeniu. Poważną przyczyną błędów są też nietrafne lub niekorygowane w porę założenia, które mają istotny wpływ na przyjmowane strategie i plany rozwojowe poszcze−
gólnych państw lub grupy państw. Towarzyszyć temu może także taka interpretacja oczekiwań społecznych, że nie jest możliwe ich spełnienie w realnych warunkach ich implementacji, zarówno w skali państwa, jak i ich regionów.
Celem podstawowym jest wytyczenie celu ogólnego i określenie poziomu rozwiązań szcze−
gółowych. Osiągnięcie tych celów – obecnie opierających się na modelach paradygmatu zrównowa−
żonego rozwoju – można otrzymać pod warunkiem jasno sformułowanego celu (celów) polityki leśnej, który chcemy osiągnąć. Powinien on pozostawać w dynamicznej równowadze z pozosta−
łymi celami państwa: społecznymi, gospodarczymi i ekologicznymi.
Nie zawsze celom politycznym towarzyszą strategie i zasady prowadzenia gospodarki leśnej, nie zawsze też sprecyzowany jest horyzont czasowy ich osiągnięcia. Słabością obecnej polityki leśnej, znacznie poważniejszą w skutkach, jest brak odniesień do jednego z najważniejszych problemów leśnictwa – zarówno w skali globalnej, jak i danego państwa – jakim są konsekwen−
cje zmian klimatycznych dla ekosystemów leśnych. To polityka leśna ma formułować zasady i proponować narzędzia konieczne do uzyskania wzmocnienia zarządzania lasami, aby zapewnić skuteczną reakcję leśnictwa na negatywne skutki wpływu zmian klimatycznych. Jest to podsta−
wowe oczekiwanie w stosunku do polityki leśnej, która do tej pory takich sformułowań nie przedstawiła [Schmithüsen 2003]. Konieczność dokonania zmian w leśnictwie powinna genero−
wać potrzebę tworzenia polityki leśnej, również w postaci odpowiednich zapisów w innych polity−
kach sektorowych.
W modyfikacji polityki leśnej odnoszącej się do adaptacji lasów do zmian klimatu muszą być wymienione dodatkowe, konkretne cele, z wyborem instrumentów, których stosowanie po−
maga w znajdowaniu innych sposobów ich realizacji, bez naruszania nadrzędnych zobowiązań w wypełnieniu zasad zrównoważonego rozwoju – obejmując zarówno różnorodność biologiczną lasów, jak i utrzymywanie trwałości lasu, a tym samym wspierając wszystkie funkcje ekosystemu leśnego i zmniejszając ryzyko klęsk związanych ze zmianami klimatu.
Do realizacji programów adaptacyjnych niezbędne jest, oprócz środków finansowych, zwięk−
szenie świadomości społecznej w zakresie oczekiwanych skutków zmian klimatu i dostępnych, a także możliwych do zastosowania metod adaptacyjnych. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że odniesienia do adaptacji ekosystemów zawarte w większości krajowych programów leśnych mają bardzo ograniczony zakres. Adaptacja do oczekiwanych zmian klimatu stanowi jeden z warunków powodzenia leśnej strategii zrównoważonego rozwoju w wymiarze globalnym. To polityczne sfor−
mułowanie ma charakter uniwersalny i powinno się znaleźć w krajowej strategii rozwoju leśnictwa, co wymaga opracowania nowych rozwiązań w dotychczasowej polityce leśnej państwa oraz wpro−
wadzenia wielu zmian w stosunku do obecnie obowiązujących zasad prowadzenia leśnictwa.
Konieczne jest określenie wpływu działań człowieka na adaptację ekosystemów leśnych.
Wprowadzenie nowych rozwiązań prowadzenia gospodarki leśnej nie oznacza, że mają one zastąpić dotychczasowe narzędzia zarządzania (jak leśne regulacje, dotacje lub zwolnienia podat−
kowe), natomiast powinny uwzględniać międzynarodowe zapisy i zasady postępowania.
Ze społecznego punktu widzenia ważna jest integracja leśnictwa i polityki leśnej z innymi politykami sektorowymi w kompleksowe procesy planowania, które mogą dotyczyć podmiotów w różnych sektorach. Zrównoważone zarządzanie lasami oznacza szeroką współpracę i sieciowe podejście na różnych poziomach: lokalnym, regionalnym i krajowym, dążącą także do bardziej sprawiedliwego podziału korzyści i kosztów leśnictwa, przy uwzględnieniu potrzeb wszystkich grup społecznych.
Inne sektory gospodarki mogą bezpośrednio lub pośrednio, celowo lub nieświadomie wpły−
wać na decyzje dotyczące lasów i leśnictwa, ze szczególnym podkreśleniem konieczności ich ochrony [Thompson i in. 2009]. Jest to o tyle ważne, że polityki przyjęte w innych sektorach mogą zmniejszyć adaptacyjne zdolności sektora leśnego i osłabić jego zdolność do radzenia sobie ze zmianami klimatu.
Rozwiązaniem politycznym, w którym wiele krajów upatruje szansę na poprawę prowa−
dzenia gospodarki leśnej, są płatności za usługi środowiskowe (PES, payment for ecosystems services) [State… 2014]. Słabość argumentacyjna w tym obszarze rozwiązań, polegająca na braku narzędzi ekonomicznych do wyceny usług ekosystemowych, wiąże się z brakiem odpowiednich zapisów prawnych. Nadal brakuje odpowiedzi na pytania dotyczące powiązań między ekosyste−
mami leśnymi a świadczonymi przez nie usługami. Trudno jest przewidzieć skutki zmian klimatu i wrażliwość ekosystemów leśnych, a także reakcję społeczeństw [Louman i in. 2009]. Berghöfer i in. [2016] identyfikują, opierając się na wynikach badań praktyki leśnej, trzy warunki dotyczące zwiększenia wpływu na decyzje polityczne odnoszące się do wprowadzenia płatności za usługi środowiskowe. Uważają za konieczne wdrożenie wiarygodności, legalności i adekwatności, trak−
tując je jako kluczowe zasady doradztwa naukowego, które musi być powiązane z kształtowa−
niem polityki leśnej. Wielu ekonomistów specjalizujących się w ekonomice środowiska uznaje je za jedno z najważniejszych narzędzi włączających lasy w system powszechnej ochrony i użyt−
kowania.
Przyjmując dwa scenariusze zmian, które wpłyną zarówno na powiększenie, jak i na zmniej−
szenie powierzchni lasów, a także na zmianę typów lasów, wymagane są pilne odniesienia w po−
lityce leśnej do zasad zarządzania lasami. Rosnące tempo zmian klimatycznych niesie ze sobą jeszcze inne wyzwania, bowiem zmiana granic występowania lasów oznacza, że niektóre kraje zy−
skają, a niektóre stracą dotychczasowe zasoby leśne i określone typy lasów. Dotyczy to zdecydo−
wanej większości lasów europejskich, w tym i Polski. Oznacza to jednocześnie, że dotychczasowy podział metod i systemów zarządzania lasami musi być w określonej części zmieniony.
Konieczne jest wzięcie pod uwagę struktury własnościowej lasów, zarówno prywatnej, wspól−
notowej, jak i publicznej. Nie zawsze mogą one wspierać zmianę gospodarki leśnej w kierunku adaptacji do zmian klimatu [Humphreys 2004]. Stosunkowo wysoki poziom niepewności wymusza zatem bardzo elastyczne formułowanie polityki adaptacyjnej, a obecny stan wiedzy o zmianach klimatu, oparty na modelowaniu, nie tworzy podstawy do wprowadzania zmian przez właścicieli i zarządców lasów. Mamy również do czynienia z wyraźnymi różnicami między poli−
tyką klimatyczną i polityką łagodzenia wpływu zmian klimatu. Lasy w Unii Europejskiej i sek−
tor leśny odgrywają istotną rolę w bilansie gazów cieplarnianych. To lasy i ich produkty redukują emisje, zwiększają pochłanianie, magazynują węgiel i zapewniają ciągły strumień usług ekosys−
temowych, w tym produktów z drewna, ochrony energii i różnorodności biologicznej.
Szczególnie istotne jest odróżnienie formułowania wymagań w stosunku do lasów i prowa−
dzenia gospodarki leśnej. Polityka klimatyczna ma na celu głównie ograniczenie emisji gazów cieplarnianych, a nie adaptację do zmian klimatu.
Nadal brakuje odpowiedzi na pytania dotyczące wyboru odpowiednich strategii i programów leśnych, które powinny być wprowadzane do zarządzania leśnictwem i byłyby jednocześnie akceptowalne przez pozostałe sektory gospodarcze, oraz rozwiązań wzmacniających zarządzanie lasami, aby zapewnić maksymalną reakcję wobec zmian klimatycznych [Paschalis−Jakubowicz, Michalak 2012].
Formułowanie polityki leśnej wymaga każdorazowo zastosowania narzędzi oceny ryzyka podejmowanych decyzji. Ich stosowanie, szczególnie w pracach nad adaptacją, jest bardzo za−
awansowane i prowadzi do znalezienia nowych lub hybrydowych rozwiązań zarządzania lasami i sformułowania nowej polityki leśnej. Ten cel powinien pozostawać w dynamicznej równowa−
dze z pozostałymi celami rozwoju [Glück i in. 2005].
Główny instrument implementacyjny zawarty w większości krajowych programów leśnych to uczestnictwo właściwych podmiotów w procesie tworzenia polityki, a nie hierarchiczny model zarządzania. Niezbędne jest przyjęcie adaptacyjnych i iteracyjnych procesów wiedzy, bowiem kolejne długoterminowe prognozy nie zawsze są oparte na naukowo potwierdzonych hipotezach i bywają pozbawione holistycznego podejścia do problemu. Ważna jest koordynacja międzysekto−
rowa wszystkich stron, a zarazem decentralizacja w celu ułatwienia realizacji założeń politycznych.
UE zdecydowała już, że emisje i pochłanianie związane z użytkowaniem gruntów, zmianą użytkowania gruntów i leśnictwem (LULUCF) są uwzględniane w ramach polityki klimatycznej na 2030 rok. Towarzyszące temu nowe zasady i środki wykorzystania potencjału sektora leśnego do przyczynienia się do łagodzenia zmiany klimatu w UE są powiązane z innymi regionalnymi priorytetami w sektorze użytkowania gruntów. Należy zwrócić uwagę, że zakładany przez UE potencjał lasów w zakresie łagodzenia zmian klimatu i przystosowania się do nich nie jest obec−
nie wykorzystywany w optymalny sposób w ramach polityk większości krajów UE i żadne leśnic−
two nie jest w stanie rozwiązać przedstawianych problemów samodzielnie lub w tak krótkim czasie.
Przyjmuje się, że rozwiązaniem powinno być wprowadzenie nowych zasad i środków pozwa−
lających wykorzystać potencjał sektora leśnego w zakresie łagodzenia zmian klimatu w krajach UE, w synergii z innymi regionalnymi priorytetami w sektorze użytkowania gruntów. Budowa rozwiązań powinna następować możliwie szybko, natomiast harmonogram osiągania celów powinien być rozpisany na okres dłuższy niż do 2030 roku. Związane jest to z ważną początkową fazą uczenia się i wdrażania rozwiązań, w szczególności przy podziale gruntów leśnych i rolnych oraz badaniu wpływu polityki węglowej.
Nie należy oczekiwać szybkiej poprawy w tym zakresie w żadnym sektorze. Przy odpo−
wiednich zachętach i inwestycjach można się jednak spodziewać znacznego wkładu leśnictwa i przemysłu związanego z leśnictwem w łagodzenie zmian klimatu [Nabuurs i in. 2015].
Proponowane rozwiązania i uzupełnienia w budowie polityki leśnej
Wprowadzeniu zmian i uzupełnień w obecnej polityce leśnej Polski powinno towarzyszyć opra−
cowanie nowych dokumentów odnoszących się do krajowego programu leśnego, strategii leśnej i zasad użytkowania lasu, łącznie z wprowadzeniem zmian i uzupełnień w dokumentach: Hodowla lasu, Urządzanie lasu i Ochrona lasu.
Polityka leśna powinna formułować cele i proponować narzędzia konieczne do uzyskania wzmocnienia zarządzania lasami, aby zapewnić maksymalnie skuteczną reakcję leśnictwa na ne−
gatywne skutki zachodzących zmian, nie tylko zmian klimatycznych. Celom politycznym muszą towarzyszyć jasno sformułowane strategie i zasady prowadzenia gospodarki leśnej oraz sprecy−
zowany horyzont czasowy osiągnięcia określonych celów.
Sformułowania spełniające wszystkie założenia polityki leśnej mają silny wpływ na przyszłe strategie i plany rozwojowe. Należy przyjąć, że towarzyszyć temu będzie interpretacja społecz−
nych oczekiwań, których spełnienie często nie jest możliwe – nie tylko w skali państwa, ale również w skali regionalnej i lokalnej.
Rozwiązania tradycyjne oraz korzystanie z nowych modeli zarządzania i najnowszych od−
kryć teoretycznych w kreowaniu polityki leśnej muszą być poddane weryfikacji, z uwzględnie−
niem możliwości adaptacji lasów i społeczeństw do tych zmian. Implementacja polityki leśnej do zarządzania lasami w warunkach zmieniającego się otoczenia lasów i leśnictwa wymaga wyko−
rzystania dotychczasowych doświadczeń i wiedzy oraz sformułowania celów. W znacznym zakre−
sie będzie to polegało na wprowadzeniu nowych rozwiązań w systemach zarządzania lasami opartych na sieci elastycznych instrumentów polityki.
Należy przyjąć, że problemów stojących przed leśnictwem powodowanych tempem zmian za−
chodzących w środowisku leśnym nie można rozwiązać wyłącznie za pomocą środków polityki leśnej i należy dążyć do wzmocnienia współpracy sektora leśnego z innymi sektorami i instytucjami.
Obecne rozwiązania polityczne innych sektorów, odnoszące się do produkcji energii z drewna
i biomasy leśnej otrzymywanej bezpośrednio z lasów, powinny być różne od rozwiązań politycz−
nych dotyczących produkcji biopaliw. Nie znalazło to dotychczas właściwego rozwiązania poli−
tycznego, co w zasadniczy sposób wpływa na decyzje o podejmowaniu produkcji biopaliw kosztem wykorzystywania obszarów zajmowanych już przez lasy półnaturalne.
Należy zwrócić uwagę na podstawowe różnice między polityką klimatyczną i polityką łago−
dzenia wpływu zmian klimatu. Szczególnie istotne jest to przy formułowaniu wymagań w sto−
sunku do lasów i prowadzenia gospodarki leśnej. Polityka klimatyczna ma na celu ograniczenie emisji gazów cieplarnianych i adaptację do zmian klimatu. Polityka łagodzenia negatywnego wpływu zmian klimatu dąży do zmiany polityki energetycznej, polityki transportowej, polityki rolnej, polityki leśnej itp. Zwraca się uwagę, że obecnie przyjęte rozwiązania w innych sekto−
rach mogą zmniejszać możliwości leśnictwa we wprowadzaniu adaptacji i osłabić jego zdolność do radzenia sobie ze zmianami klimatu.
Właściwe jest jednoznaczne przedstawienie rozwiązań politycznych, które odniosą się do ekonomicznej strony prowadzenia gospodarki leśnej, dotyczącej płatności za usługi środowiskowe i uznają je za jedno z ważniejszych narzędzi włączających lasy w system powszechnej ochrony lasu i jego użytkowania, z podkreśleniem powiązania leśnictwa ze zmianami powierzchni leśnej, gospodarką wodami i problemami związanymi z ochroną lasów.
W nowej polityce leśnej odnoszącej się do adaptacji lasów do zmian klimatu muszą być wy−
mienione dodatkowe, konkretne cele „adaptacji” oraz wybrane instrumenty, których stosowanie pomaga w osiągnięciu nowej jakości, przy znalezieniu innych sposobów ich realizacji, bez naru−
szania nadrzędnych zobowiązań w wypełniania zasad zrównoważonego rozwoju. Nowemu opraco−
waniu polityki leśnej towarzyszyć powinno przyjęcie celów bardziej złożonych niż poprzednio.
Należy do nich ochrona różnorodności biologicznej, ochrona lasu, rozwiązanie problemów zwią−
zanych z bezrobociem, ochrona praw lokalnych społeczeństw, ograniczenia w dostępie do lasu i wiele innych. Wymaga to nowych rozwiązań oraz wprowadzenia wielu zmian w stosunku do obecnie obowiązujących zasad prowadzenia leśnictwa.
Konieczne jest określenie wielkości środków wydawanych na adaptację ekosystemów leśnych w kontekście ich oddziaływania na innych użytkowników gruntów i zasobów oraz pozostałe sek−
tory gospodarki. Korzystanie z zasobów leśnych przez społeczeństwo powinno obejmować rów−
nież określenie konsekwencji wpływu człowieka na mechanizmy funkcjonowania ekosystemów leśnych. Związane jest to z potrzebą wprowadzenia skutecznych działań, które odnoszą się m.in.
do terenów zalesionych, oraz wprowadzenia politycznych rozwiązań promujących zarządzanie lasami i krajobrazem. Obecnie zdarza się, że inne polityki sektorowe zawierają prawne obejścia osłabiające politykę leśną i społeczności zależne od lasów.
Odniesienie się do interakcji zachodzących w obiegu materii i energii w lasach, możliwości wykorzystania lasów w osłabianiu negatywnych skutków zmian klimatycznych oraz roli biomasy leśnej jako nośnika energii pozwala spojrzeć na lasy jako kluczowy element w przeciwdziałaniu niekorzystnym zmianom klimatycznym, a zarazem uznać, że przyjęcie tych rozwiązań stanowi określone zagrożenie dla trwałości lasów. Konieczna jest integracja polityki leśnej w odniesieniu do wszystkich form użytkowania gruntów i zmian w użytkowaniu gruntów oraz zarządzających gruntami właścicieli i podmiotów z innych sektorów.
Ze względu na postępującą budowę przez UE połączeń rolnictwa i leśnictwa w zasadach rozliczania emisji gazów cieplarnianych (m.in. w ramach LULUCEF) istnieje konieczność wpisa−
nia do polityki leśnej tych zasad, które utrzymują zarządzających lasami na najwyższych stopniach podejmowanych decyzji. Paradygmat zrównoważonego rozwoju oznacza również integrację leśnic−
twa z innymi politykami sektorowymi w bardziej kompleksowych procesach planowania, które
mogą dotyczyć podmiotów w różnych sektorach. Konieczność dokonania zmian w leśnictwie po−
winna generować potrzebę tworzenia polityki leśnej w zapisach innych polityk sektorowych.
Brak krajowego programu leśnego opierającego się na polityce leśnej państwa osłabia nie tylko strategię prowadzenia gospodarki leśnej, ale przede wszystkim obniża pozycję leśnictwa w negocjacjach międzynarodowych dotyczących lasów i w dyskusjach politycznych wewnątrz państw unijnych.
Zachowaniu spójności priorytetów w polityce leśnej towarzyszyć powinny zasady koordyna−
cji i implementacji unijnej współpracy, z podkreśleniem zakresu i odpowiedzialności roli pełnio−
nej przez leśnictwo. Obecnie formułowane polityki leśne w wielu krajach UE, takie jak wspólna polityka rolna, dyrektywa w sprawie odnawialnych źródeł energii i strategia leśna, mają określony wpływ na działania związane z klimatem. Wpływ ten należy zweryfikować i przeanalizować w świe−
tle celów polityki klimatycznej oraz zmian proponowanych w nowej polityce, w celu poprawy sy−
nergii z potencjałem łagodzenia klimatu w naszym kraju.
Podsumowanie
Włączenie adaptacji jako jednego z celów zrównoważonej gospodarki leśnej w dynamicznej rów−
nowadze z pozostałymi celami – gospodarczymi, ekologicznymi i społecznymi, powinno być trak−
towane jako cel nadrzędny. Istotną rolę powinien odgrywać mechanizm finansowania działań redukujących emisje pochodzące z wylesienia i degradacji lasów. Natomiast zmiany zachodzące w ekosystemach leśnych wywoływane wpływem zmian klimatycznych powinny być kompenso−
wane. Formułowanie polityki leśnej w tym zakresie wymaga zastosowania narzędzi oceny ryzyka podejmowanych decyzji.
Uważa się za konieczne wprowadzenie struktur doradczych i eksperckich, które będą stano−
wiły silne zaplecze intelektualne i magazyn wiedzy służącej zarządzającym lasami oraz pomoc politykom w podejmowaniu decyzji, prowadzeniu negocjacji i tworzeniu porozumień mających istotny wpływ na formułowanie polityki leśnej, a także tworzenie ram prawnych.
Lista priorytetów polityki leśnej oraz zakresu odniesień do lasów i leśnictwa na poziomie europejskim jest znacznie szersza od aktualnie obowiązującej w naszym kraju. Polityka leśna w XXI wieku będzie kształtowana w warunkach niepewności środowiskowej i może obejmować rozwiązania, które będą trudne w realizacji, wręcz reprezentujące przeciwstawne opcje, co ilu−
strują dyskutowane projekty:
– ochrony przyrody współczesnej i jej odtwarzania według wzorców naturalnych, oznacza−
jących próby powrotu do czasów przed intensywnymi wpływami antropogennymi, – adaptacji współczesnych biocenoz leśnych do nowych warunków siedliskowych lub wręcz
oczekiwanie nowych układów inspirowanych przez samą przyrodę.
Realizacja proponowanych zmian w polityce leśnej państwa wymaga wprowadzania nowych instrumentów działania, nowych rozwiązań i nowych systemów zarządzania lasami, które będą oparte na sieci elastycznych instrumentów polityki leśnej.
Literatura
Agrawal A., Cashore B., Hardin R., Shepherd G., Benson C., Miller D. 2013. Economic Contributions of Forests.
Background paper prepared for the United Nations Forum on Forests. Economic Contributions of Forests. UNFF.
Istanbul, Turkey.
Berghöfer A., Brown C., Bruner A., Emerton L., Esen E., Geneletti D., Kosmus M., Kumar R., Lehmann M., Morales F. L., Nkonja E., Pistorius T., Rode J., Slootweg R., Tröger U., Wittmer H., Wunder S., van Zyl H. 2016. Increasing the Policy Impact of Ecosystem Service Assessments and Valuations: Insights from Practice.
Helmholtz−Zentrum für Umweltforschung (UFZ) Leipzig GmbH and Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ). GmbH, Leipzig, Germany.
Coexhead I., Ian A., Shively G. [red.]. 2005. Land use change in tropical watersheds: evidence, causes and remedies.
Business people, forests, and policy making in Indonesia. Resources for the Future, CIFOR and Institute of Southeast Asian Studies, Singapore CAB International.
Glück P., Rayner J., Berghäll O., Braatz S., Robledo C., Wreford A. 2009. Governance and policies for adaptation:
adaptation of forests and people to climate change – a global assessment report.
Glück P., Rayner J., Cashore B. 2005. Changes in the governance of forest resources. W: Nery G., Alfaro R., Kanninen M., Lobovikow M. [red.]. Forest in the global balance – changing paradigms. IUFRO World Series 17.
Iugro, Vienna. 51−74.
Humphreys D. [red.]. 2004. Forests for the future. National forest programmes in Europe. COST Action E19, Brussels.
Kaliszewski A. 2018a. Cel polityki leśnej w Polsce w świetle aktualnych priorytetów leśnictwa w Europie. Część I.
Leś. Pr. Bad. 79 (1): 77−82.
Kaliszewski A. 2018b. Cele polityki leśnej w Polsce w świetle aktualnych priorytetów leśnictwa w Europie. Część II.
Leś. Pr. Bad. 79 (2): 169−179.
Louman B., Fischlin A., Glück P., Innes J., Lucier A., Parrotta J., Santoso H., Thompson I., Wreford A.
2009. Forest ecosystem services: a cornerstone for human well−being. IUFRO World Series 22: 15−27.
Meyfroidt P., Rudel T. K., Lambin E. F. 2010. Forest transitions, trade, and the global displacement of land use.
2010. Proc. Nat. Acad. Sci. USA. 107 (49): 20917−20922.
Nabuurs G.−J., Delacote P., Ellison D., Hanewinkel M., Lindner M., Nesbit M., Ollikainen M., Savaresi A.
2015. A new role for forests and the forest sector in the EU post – 2020 climate targets. From Science to Policy 2. European Forest Institute.
Paschalis−Jakubowicz P., Michalak R. 2012. Międzynarodowe uwarunkowania stanu i rozwoju polskiego leśnictwa.
W: Wizja przyszłości polskich lasów i leśnictwa do 2030 roku. PTL, Warszawa.
Polityka leśna państwa. 1997. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa.
Prins K., Paschalis J. P., Ramensteiner E., Reguard A., Ayanz J. 2011. State of Europe’s Forests 2011.
Assessment and Policy Challenges.
Scharpf F. W. 2002. The European social model: coping with the challenges of diversity. Journal of Common Market Studies: 646−670.
Schmithüsen F. 2003. Understanding cross−sectoral policy impacts – policy and legal aspects. W: Dube Y. C., Schmithüsen F. [red.]. Cross−sectoral policy impacts between forestry and other sectors. FAO, Rzym.
State of the World’s Forest. Enhancing the socioeconomic benefits from forest. 2014. FAO, Rzym.
Szujecki A. 2001. Polityka leśna państwa a strategia leśna Unii Europejskiej i narodowe programy leśne. Problematyka narodowych programów leśnych. Postępy Techniki w Leśnictwie 80.
Tacconi L., Mahanty S., Suich H. [red.]. 2010. Payment for environmental services, forest conservation and climate change livelihoods in the REDD+. Australian National University, Canberra.
Thompson I. D., Mackey B., McNulty S., Mosseler A. 2009. Forest resilience, biodiversity and climate change.
A synthesis of the biodiversity/resilience/stability/relationship in forest ecosystems. Secretariat of the Convention on Biological Diversity, Montreal. Technical Series 43.
Verkerk P. J., Costanza R., Hetemäk L., Kubiszewski I., Leskinen P., Nabuurs G. J., Potočnik J., Palahí M.
2020. Climate−Smart Forestry: the missing link. Forest Policy and Economics 115: 102−164.
