S T A N I S Ł A W S Z O B E R
GRAMATYKA
JĘZYKA POLSKIEGO
C Z Ę Ś Ć I
STANOWISKO LINGWISTYCZNE I CHARAKTERYSTYKA JĘZYKA POLSKIEGO. DIALEKTY POLSKIE I STOSUNEK ICH DO POL
SKIEGO JĘZYKA LITERACKIEGO. JĘZYK STAROPOLSKI A NO- WOPOLSKI. GRAMATYKA HISTORYCZNA A OPISOWA.
1 9 3 1
WY DAWNICTWO M. ARCTA W WARSZAWIE
GRAMATYKA JĘZYKA POLSKIEGO
s
T A N I S Ł A W S Z O B E RP n O F E S O R U N I W E R S Y T E T U W A R S Z A W S K I E G O
GRAMATYKA
JĘZYKA PO LSK IEG O
OBRAZ NAUKOW Y WSPÓŁCZESNEGO POLSKIEGO JĘZYKA LITERACKIEGO
I. ST A N O W IS K O L IN G W IS T Y C Z N E I C H A R A K TERY STY K A JĘZYKA P O L S K IE G O . D IA LEK TY P O L S K IE I ST O SU N E K IC H DO PO L SK IEG O JĘZY K A L IT E R A C K IE G O . JĘZY K S T A R O P O L S K I A N O W O P O L S K I.
GRAMATYKA H IST O R Y C ZN A A O P IS O W A .
II. G Ł O S O W N IA : F IZ JO L O G IC Z N A , PSY C H O L O G IC Z N A , FU N K CJO N A LN A I H IS T O R Y C Z N A .
III. S Ł O W O T W Ó R S T W O I ODM1ENNIA.
IV . S K Ł A D N lA .
WYDANIE TRZECI F, ZUPEŁNIE ZMIENIONE
_________________________________ 1 9 3 1_________________
W Y D A W N I C T W O M. A R C T A W W A R S Z A W I E
S T A N I S Ł A W S Z O B E R
GRAMATYKA
JĘZYKA PO LSK IEG O
CZĘŚĆ I
ST A N O W IS K O L IN G W IS T Y C Z N E I C H A R A K TERY STY K A JĘZYKA PO L S K IE G O . D IA LEK TY P O L S K IE I ST O SU N E K IC H DO P O L SK IE G O JĘZYKA L IT E R A C K IE G O . JĘZY K S T A R O P O L S K I A N O W O P O L S K I.
GRAM ATYKA H IST O R Y C Z N A A O P IS O W A .
1 9 3 1
W Y D A W N I C T W O M. A R C T A W " W A R S Z A W I E
D r u k a r n i a Z a k ł a d ó w W y d a w n i c z y c h M . A r c t , S. A.
w W a r s z a w i e .
PRZEDMOWA.
K siążka w ychodzi w trzeciem w ydaniu i po raz trz e c i zupełnie się odm ienia; pozostaje jednak bez zm iany jej ty tuł, k tó ry ją łączy z pierw o tną jej postacią, więc dla zaznaczenia ciągłości i w ytw orzonej już k ilkunastoletniej tra d y c ji wydaję ją nie jako p racę nową, lecz p rze ro b io n ą odm ianę opracow ań poprzednich.
Zmiany, jak im książk a w ciągu u biegłych lat k ilk u n astu dw u k ro tn ie ulegała, były wywoływane po pierw sze chęcią au to ra usuw ania braków w ydań poprzednich, a po d rugie zm ienia- jącem i się p rz y każdem nowem w ydaniu celami i przeznacze
niem książki.
W w ydaniu pierw szem z la t 1914— 16 „G ra m a ty k a ” m iała być przedew szystkiem przew odnikiem dla nauczycieli szkół średnich. Były to czasy, kied y g ram aty k a szkolna u nas, jak zresztą w całej E uropie, dom agała się gruntow nej refo rm y w najistotniejszych swoich podstaw ach zarów no w zakresie ma- tei’jału rzeczowego, jak w sposobie teoretycznego jego p rze d staw iania i m etodycznego podaw ania, a w zw iązku z tern w pew
nych szczegółach także w term inologji. Trzeba było gram atyk ę szkolną [powiązać z nowoczesnem i poglądam i na fakty i zja
w iska językowe, trz e b a ją było oprzeć na podstaw ach n a u kow ych.
W p ra c y „G ram atyka w szkole średniej, jej zadania, m e
toda, p ro g ra m , te o rja i zakres w y k ład u ” (osobne odbicie z „W y
chowania w dom u i szkole” m arzec — kw iecień — m aj 1913 r.)
V I
starałem się tę podstaw ę bliżej określić i uzasadniałem , że szukać jej należy nie w gram atyce h istorycznej, bez opisowo- psychologicznej.
W zw iązku z tem zasadniczem stanow iskiem za główne swoje zadanie w czasach pierw szego w ydaw ania książki (1914—
1916) uważałem p rzedstaw ienie s y s t e m u gram atycznego w spół
czesnego polskiego języka literackiego, ograniczając w yjaśnienia historyczne tylko do p rzeżytków gram atycznych,
W czasie przygotow yw ania w ydania drug iego (z r. 1923) m iałem za sobą dwie prace, k tó ry c h stw orzenie zm ieniło nieco mój stosunek do celów, jak ie p ierw o tn ie zakreślałem tej książce.
O pracow ana przeze m nie w latach 1917— 1918 „Zwięzła g ra m aty ka języka polskiego”, nazw ana w późniejszych w ydaniach
„G ram atyką polską w ćw iczeniach” i ogłoszone w 1921 „Zasa
d y nauczania języka polskiego” zaspokajały w znacznej m ierze p o trzeb y nauczania szkolnego w zakresie niższym i średnim . Można więc było wyjść poza g ran ice p ro g ra m u szkolnego i opis w spółczesnego system u gram atycznego uzupełnić i pogłębić treściw em , ale system atycznem ośw ietleniem historycznem .
D zięki tem u tre ś ć teo retyczn a książk i się pom nożyła, usunąłem natom iast m a te rja ł do ćwiczeń p rak ty czn y ch , gdyż ten , ze znacznem i zresztą zm ianam i rzeczow em i, um ieściłem we w spom nianym wyżej p o d ręczn ik u szkolnym . Książka w ten sposób p rzero b io n a przez cały czas swojego istn ien ia była w zakresie g ram a ty k i opisowej podręcznikiem uniw ersyteckim ; koi‘zystali z niej także dla pogłębienia swojej wiedzy o języku nauczyciele.
W ydanie d ru g ie m niejwięcej tak samo, jak pierw sze, było w obiegu la t siedem (1923— 1930). Gdy n adszedł m om ent, że się trzeb a było zastanow ić nad nowem, trzeciem z kolei, wy
daniem , m iałem za sobą dziesięcioletnie dośw iadczenie naucza
nia uniw ersyteckiego na k ated rze języ k a polskiego. D ośw iad
czenie to wskazywało mi, że pom im o w zbogacającej się z r o k u na ro k naszej lite r a tu r y podręcznikow ej, pom im o ukazania się tak cennych pod względem naukowym dzieł, jak przede-
VII
w szystkiem wydana przez Akadem ję U m iejętności „G ram atyka języka polskiego” w opracow aniu T. Benniego, K. N itscha, J . Łosia, J . Rozwadowskiego i H. Ułaszjma (K raków 1923), m łodzież uniw ersy teck a nie m a książki, k tó ra b y całkow icie odpow iadała potrzebo m naukowego studjum języka polskiego.
Postanow iłem przeto w trzeciem w y d aniu książki ten b ra k choć w części uzupełnić.
Zachow ując nadal w treści głównej .opis współczesnego sy stem u gram atycznego polskiego języka literackiego, p rz e d staw iłem we w stępie stanow isko lingwistjm zne i c h a ra k te ry sty k ę języka polskiego, włączając także ob raz dialektów polskich.
Ten w stęp stanow i część pierw szą książki. Część dimga, jednocześnie ogłaszana, została pośw ięcona głosow ni; część trz e cia będzie zaw ierała słow otw órstw o i odm iennie, a część czw ar
ta —składnię.
K siążka, jak każde dzieło syntetyczne, nie m ogłaby pow stać bez u p rze d n ich p rac m onograficznych, z k tó ry c h z w dzięczno
ścią dla ich autorów k o rzy stałem i k tó re we właściw ych m iej
scach i w w ykazach bibljo graficzny ch cytowałem. W śród tych p ra c osobno tu ta j m uszę w ym ienić m onografje dialektologiczne K. Nitscha, jak rów nież jego pracę syntetyczną, poświęconą dialekto m polskim we w spom nianej akadem ickiej „G ram atyce języka p o lsk ieg o ”.
Dla uniknięcia nadm iernej liczby odsyłaczów niew szędzie p r a c e te, gdzieby należało, przytaczałem , zaznaczam więc tutaj ogólnie, że p rzy k ład y w znacznej m ierze stam tąd czerpałem . K orzystałem też z m ap dialektologicznych tegoż au to ra. P odana p rzeze m nie na końcu pierw szej części m apa dialektów została opracow ana na p odstaw ie: 1) K. N itscha a) Mapy dialektów polskich, Kraków 1916 r. b) jego Mapy głównej, um ieszczonej w akadem ickiej G ram atyce jęz. poi. K raków 1923 i 2) E. Ro
m era i J. W ąsowicza „P o lsk a”, Lwów—W arszaw a 1930, gdzie pró cz podziału politycznego zostały w m apie dodatkow ej p rz e d staw ione stosun k i narodow ościowe.
VIII
Ju ż po w ydrukow aniu odnośnych ark u szy w yszły p race 1) S. Słońskiego Dzieje języka polskiego i P o czątki piśm ien
nictwa polskiego. O dbitka z „W iedzy o P o lsce” t. I I s tr. 40'.
W arszaw a, 1931 i 2) Z. S tieb era, Z zagadnień podziałów d ia lek ty czn y ch g ru p y zachodnio-słow iańskiej L ud Slow. 1, 2, 212—
244. K raków, 1930 i D yspalatalizacja *e > o i *e j> a w daw nych dialektach pog ran iczn ych łużycko-polskich. SO. 9, 498—505.
Poznań, 1930. Nie m ogąc ich p rzytoczyć we właściwem m iej
scu, w ym ieniam je tu taj jako uzupełnenie w ykazów b ib lio g ra ficznych.
P rzez n iedo patrzenie pom inięte też zostały w w ykazie lite r a tu r y na s tr. 214 prace E. K licha: 1) ly z li jako jedna z cech wym owy w arszaw skiej J P . 3, s tr. 140— 1, 2) P okłosie gw arow o z najnow szego u tw o ru O rkana „D rzew iej” P o r. Jęz. 12, 83 nst.
i 110 n st. 3) rec. A. B riick n era G eschichte d er ä lte re n poln.
S ch riftsp rach e SO. 3— 4 s tr. 381— 98, 4) rec. A. B riick n era Słownik E tym olog, jęz. poi. (pożyczki ru sk ie w jęz. pol.) SO.
8, str. 493— 510.
Na zakończenie składam serdeczne podziękow anie p. dr.
H alinie Św iderskiej-K onecznow ej, k tó ra życzlnvie podjęła się tr u du dopom agania m i w p ra c y k o rek to rsk iej i p rze jrz a ła znaczną część ark u szy części pierw szej. Jeżeli książka będzie wólna od poważnych błędów d ru k arsk ic h , to jej to przed ew szy stkiem będę zawdzięczał.
Składam też tu ta j publicznie podziękow anie synow i m oje
m u W ojciechowi, k tó ry pod jął się p rac y k arto g raficzn eg o wy
konania m apy dialektów .
Stanisław Szober.
W arszaw a d n ia 26 k w ie tn ia 1931 r.
T R E Ś Ć .
A. O k re ś le n ie tr e ś c i, z a w a rte j w p o ję c iu ty tu ło w e m (§ 1) 1
B . S tan o w isk o p o ls z c z y z n y w św ie c ie ję z y k o w y m (§§ 2 — 4 3 )
I. J ę z y k i in d o e u r o p e js k ie (§§ 2 — 3 ) . 2
I I . J ę z y k i s ło w ia ń sk ie (§§ 4 — 2 5 ) ... 4 a) S to s u n e k ję z y k ó w sło w ia ń sk ic h do b a łty c k ic h ( § § 5 — 9) 5 a ) W ła śc iw o śc i b a łt.-s ło w . w d z ie d z in ie g ło so w n i (§ 6) 5 P) W ła ś c iw o śc i b a łt.-sło w . w d z ie d z in ie d e k lin a c ji (§ 7 ) 6
Y) W ła ś c iw o śc i b a łt.-sło w . w d z ie d z in ie k o n ju g a c ji (§ 8) 7 5) W ła śc iw o śc i b a łt.-s ło w . w d z ie d z in ie s k ła d n i (§ 9 ) . 7 b ) C h a r a k te r y s ty k a ję z y k a p ra s ło w ia ń s k ie g o (§§ 1 0 — 1 6 ) . 9 a ) W ła śc iw o śc i p ra s ło w . w d z ie d z in ie g ło so w n i (§ 1 0 ) . 9 p) W ła śc iw o śc i p r a s ło w ia ń s k ie w d z ie d z in ie sło w o tw ó r-
s tw a (§ 1.1) . . . . . . . ... 2 2 Y) W ła ś c iw o śc i p r a s ło w ia ń s k ie w d e k lin a c ji rz e c z o w n i
ków ( § 12) ' . ' . ' ... ... 22
o) W ła śc iw o śc i -p ra sło w ia ń s k ie w z a k re s ie p r z y m io tn i
ków ( § 1 3 ) ... 2 5 s) W łaściw o ści p ra s ło w . w d e k lin a c ji z aim k ó w (§ 1 4 ) . ’ 2 5 C) W ła śc iw o śc i p ra s ło w . w z a k re s ie lic z e b n ik ó w ( § 1 5 ) 2 6 yj) W ła śc iw o śc i p ra s ło w . w z a k re s ie c z a so w n ik a (§ 1 6 ) 2 6 e) W z a je m n e u sto s u n k o w a n ie ję z . sło w ia ń sk ic h ( § § 1 7 — 2 5 ) 2 8 a ) W łaściw o ści k la s y f ik a c ji lin g w is ty c z n e j (§ 1 7 ) . . 2 8 P) W s p ó łc z e sn e lin g w is ty c z n e u sto su n k o w a n ie ję z y k ó w
s ło w ia ń sk ic h (§§ 1 8 - 21) ...2 8 Y) G e n e a lo g ic z n a k la s y fik a c ja ję z y k ó w sło w ia ń sk ic h
(§§ 2 2 — 2 5 ) 33
I I I . J ę z y k i z a c h o d n io -sło w ia ń sk ie (§§ 2 6 — 3 1 ) . . . . . 3 9 a) C ech y c h a r a k te r y s ty c z n e ję z y k ó w z a c h o d n io - sło w ia ń
sk ic h (§ 26) . . . . . . . . . . . . . . 39
b ) Z ró ż n ic o w a n ia d ia le k ty c z n e o b s z a ru z a c h o d n io -sło w ia ń - sk ie g o (§§ 2 7 — 3 1 ) ... 41 a ) C ech y c h a r a k te r y s ty c z n e c z e sk o -sło w ack ie (§, 2 8 ) . 41 P) C e c h y c h a r a k te r y s ty c z n e łu ż y c k o -le e h ic k ie (§ 2 9 ) . 41 Y) C echy w y o d rę b n ia ją c e łu ż y c z y z n ę (§ 3 0 ) . . . . 4 5 o) R o z p a d śro d o w isk a łu ż y c k o -le c h ic k ie g o n a o d łam łu
ż y c k i i le c h ic k i (§' 3 1 ) 4 8
X
IV . J ę z y k i le c h ic k ie (§§ 3 2 — 3 9 ) . 5 0
a) C ech y c h a r a k te r y s ty c z n e le c h ic k ie g o śro d o w isk a ję z y ko w eg o (§ 3 2 ) ... 5 0 b ) Z ró ż n ic o w a n ie d ia le k t, o b s z a ru le c h ic k ie g o (§§ 3 3 — 3 9 ) 5 5 a ) C e c h y w sp ó ln e p o la b s k o -p o m o rs k ie (§ 3 4 ) . . . 5 6
¡3) C ech y w sp ó ln e p o m o rsk o -p o lsk ie (§ 3 5 ) . . . . 57 Y) P r z y p u s z c z a ln y p r z e b ie g d ia le k ty c z n e g o r o z p a d a n i a
się le c h ic k ie g o 'śro d o w is k a ję z y k o w e g o (§ 3 6 ) . . 6 0 o) C e c h y w y ró ż n ia ją c e p o ła b s z c z y z n ę (§ 3 7 ) . . . 6 2 s) C ech y w y ró ż n ia ją c e p o m o rsz c z y z n ę (§ 3 8 ) . . . 71 C) C ech y w y ró ż n ia ją c e p o ls z c z y z n ę (§ 3 9 ) . . . . 7 5 V. P o d s ta w y p o k re w ie ń s tw a ję z y k o w e g o (§§ 4 0 — 4 3 ) . . . 7 8 a) J ę z y k , d ia le k t, g w a ra (§ 4 0 ) . . . . . . . . . 7 8 b ) J ę z y k z b io ro w isk o w y a in d y w id u a ln y i p o sta c i ic h
is tn ie n ia (§ 4 1 ) ... 81 c) N a tu r a p o k re w ie ń s tw a ję z y k o w e g o (§ 4 2 ) ...88
d ) P r z e b ie g i p o w sta w a n ia d ia le k tó w i ro z p a d a n ia się p ra - ję z y k ó w (§ 4 3 ) ...9 4 C. J ę z y k p o ls k i (§§ 4 4 — 8 9 ) ... — I. O b sz a r ję z y k a p o ls k ie g o (§ 4 4 ) ... 1 0 3 I I . D ia le k ty p o ls k ie i ic h p o d z ia ł (§ 4 5 ) ... 1 0 4 I I I . N a jw a ż n ie jsz e r y s y p o ls k ie j g r a m a ty k i g w aro w ej w je j p r z e
c iw ie ń stw ie do g r a m a ty k i ję z y k a w y k sz ta łc o n e g o (§§ 4 6 —-5 7 ) 1 0 7 a) N a jw a ż n ie jsz e w łaściw o ści g ło sk o w e g w a r p o lsk ic h
(§§ 4 6 — 5 5 ) ... 1 0 7
a ) P o m ie s z a n ie sam o g ło se k i y (§ 4 7 ) ...1 0 8
¡3) S am o g ło sk i p o c h y lo n e w g w a ra c h p o ls k ic h (§ 4 8 ) . 1 0 9 Y) S am o g ło sk i nosow e w g w a ra c h p o ls k ic h (§ 4 9 j . . 111
S) S a m o g ło sk i c z y s te p rz e d s p ó łg ło sk a m i nosow em i (§ 5 0 ) 1 1 4 e) T a k zw ane m a z u rz e n ie w g w a ra c h p o ls k ic h (§ 5 1 ) . 1 1 4 C) S p ó łg ło sk i w arg o w e i w arg o w o -zęb o w e w g w a ra c h
p o ls k ic h ( § 5 2 ) ... 1 1 6
7j) S p ó łg ło s k i ty ln o ję z y k o w e w g w a ra c h p o ls k ic h (§ 5 3 ) 1 1 7
■9-) S p ó łg ło sk a ł i g r u p y g ło sk o w e z n ią z w ią z a n e (§ 5 4 ) 1 1 8 t) S p o so b y m ię d z y w y ra z o w e g o u p o d o b n ia n ia k o ń co w y ch
s p ó łg ło se k w y ra z u (§ 5 5 ) ...1 1 9 b ) N a jw a ż n ie jsz e w łaściw o ści g w a r p o ls k ic h w z a k r e s ie d e
k lin a c ji i k o n ju g a c ji (§§ 5 6 — 5 7 ) ... . 1 2 1 a ) A rc h a iz m y d e k lin a c y jn e i k o n ju g a c y jn e g w a r p o l
sk ic h (§ 5 6 ) . . . . . . . . . . . . . 1 2 1
¡3) N o w o tw o ry d e k lin a c y jn e i k o n ju g a c y jn e (§ 5 7 ) . . 1 2 4
X I
I V . C h a r a k te r y s ty k a p o sz c z e g ó ln y c h o b szaró w d ia le k ty c z n y c h (§§ 5 8 — 7 8 ) ... 1 2 6 a) D ia le k t w łaściw ej W ie lk o p o ls k i (§§ 5 8 — 5 9 ) . . . . 1 2 6 a ) C h a r a k te r y s ty k a całej d z ie ln ic y (§ 5 8 ) . . . . 1 2 6 [3) C h a r a k te r y s ty k a p o sz c z e g ó ln y c h obszS rów (§ 5 9 ) . 1 2 8 b ) D ia le k t K r a jn y i B orów T u c h o lsk ic h (§§ 6 0 — 6 1 ) . . 1 3 0 a ) C h a r a k te r y s ty k a całe j d z ie ln ic y (§ 6 0 ) . . . . 1 3 0
¡3) C h a r a k te r y s ty k a p o sz c z e g ó ln y c h o b szaró w (§ 6 1 ) . 13 1 c) D ia le k t w łaściw y ch K ujaw (§ 6 2 ) . . . . . . . 1 3 2 d) D ia le k t c h e łm iń s k o -d o b rz y ń s k i (§§ 6 3 — 6 4 ) . . . 1 3 4 a ) C h a r a k te r y s ty k a całe j d z ie ln ic y ( § 6 3 ) . . . . 1 3 4 (3) C h a r a k te r y s ty k a o b sz a ru g ru d z ią d z k ie g o (§ 6 4 ) . . 1 3 5 e) D ia le k t k o c ie w sk i (§§ 65-— 6 6 ) ... 1 3 6 a ) C h a r a k te r y s ty k a całe j d z ie ln ic y (§ 6 5 ) . . . . 1 3 6
¡3) C h a r a k te r y s ty k a p o sz c z e g ó ln y c h o b szaró w (§ 66) . 1 3 7 i ) D ia le k t c h e łra iń s k o -m a z o w ie c k i (§§ 6 7 — 6 8 ) . . . . 1 3 8 a ) C h a r a k te r y s ty k a całe j d z ie ln ic y (§ 6 7 ) . . . . 1 3 8 (3) C h a r a k te r y s ty k a p o sz c z e g ó ln y c h o b szaró w (§ 68) . 1 4 0 g) D ia le k t m a z o w ie c k i (§§ 6 9 — 7 0 ) ... 1 4 4 a ) C h a r a k te r y s ty k a całe j d z ie ln ic y (§ 6 9 ) . . . . 1 4 4 p) C h a r a k te r y s ty k a p o sz c z e g ó ln y c h o b szaró w (§ 7 0 ) . 1 4 5 h) D ia le k t m a ło p o ls k i (§§ 71 — 7 2 ) ...1 5 2
a ) C h a r a k te r y s ty k a cate j d z ie ln ic y (§ 7 1 ) . . . . 1 5 2
¡3) C h a r a k te r y s ty k a p o s z c z e g ó ln y c h o b szaró w (§ 7 2 ) . 1 5 3 i) D ia le k t ślą s k i (§§ 7 3 — 7 4 ) ... . 1 61
a ) C h a r a k te r y s ty k a całej d z ie ln ic y ( § 7 3 ) . . . . 1 6 1
¡3) C h a r a k te r y s ty k a p o sz c z e g ó ln y c h o b szaró w ( § 7 4 ) . 1 6 4 j) D ia le k ty p o ls k ie n a t e r y to r j a c h ję z y k o w o m ie sz a n y c h
(§§ 7 5 — 7 8 ) ... 1 7 2 a ) U w ag i o g ó ln e ( § 7 5 ) ... 1 7 2
¡3) J ę z y k p o ls k i n a te r e n ie lite w s k im i b ia ło ru s k im ( § § 7 6 — 7 7 ) ...1 7 2 i ) J ę z y k p o ls k i n a te r e n ie m ie sz a n y m p o ls k o -u k ra iń
sk im ( § 7 8 ) 1 7 9
V. D ia le k t y lu d o w e a p o ls k i ję z y k li te r a c k i (§§ 7 9 — 8 0 ) . 1 8 3 V I. J ę z y k n o w o p o lsk i a s ta ro p o ls k i (§§ 8 1 — 8 8 ) . . . . 2 1 6 cc) Z a sa d y h is to r j i ję z y k o w e j (§§ 8 1 — 8 3 ) . . . . 2 1 6
¡3) G łów ne o k re s y w h is to r ji ję z y k a p o ls k ie g o li te r a c k ie g o (§§ 8 4 — 8 8 ) ... 2 4 6 V I I . G ra m a ty k a o p iso w a a h is to r y c z n a (§ 8 9 ) . . . . . . 2 6 5
XII
OBJAŚN IENIE NAJW AŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW.
E P . E n c y k lo p e d ja P o ls k a A k. U m . to m 1 i 2 . J ę z y k P o ls k i i je g o h is to rja . K rak ó w , 1 9 1 5 .
G P . G ra m a ty k a P o ls k a , w y d a n a p rz e z P o ls k ą A k a d e m ję U m ie ję tn o ś c i, w o p ra c o w a n iu T. B e n n ie g o , J . B o sia , K . N its c h a , J . R o z w a do w sk ieg o i II. U ła sz y n a . K rak ó w , 1 9 2 3 .
I z v . I z v ë s tij a o td ë le n ija ru s sk . ja z . A k a d e m ii N a u k . P e te r s b u r g . J A . A rc h iv f ü r slav . P h ilo lo g ie h e ra u s g e g e b . v o n V. J a g ić . B e rlin . J P . J ę z y k P o ls k i, o rg a n T ow . M iło śn ik ó w J ę z y k a P o ls k ie g o , w y d a
w an y p o d re d a k c ją K. N its c h a . K rak ó w .
K Z. Z e its c h r if t fü r v e r g l. S p ra c h fo rs c h u n g a u f d e m G e b ie te d e r in d o - g e rm a n . S p ra c h e n G ö ttin g e n .
M P K J. M a te rja ty i P r a c e K o m isji Ję z y k o w e j A k a d e m ji U m ie ję tn o ś c i, t. I — V III. K ra k ó w , 1 9 0 4 — 1 8 .'
P F . P r a c e F ilo lo g ic z n e , z a ło ż o n e p rz e z A . A. K ry ń s k ie g o , w y d a w ane o b e c n ie p rz e z W . D o ro sz e w sk ie g o , A . A. K ry ń s k ie g o , Z. B e m p ic k ie g o , S. S ło ń s k ie g o i S. S z o b e ra . W arszaw a.
K E S . R e v u e d es é tu d e s slav es. P a r is .
R S . R o c z n ik S la w is ty c z n y , w y d a w a n y p rz e z J . B o sia , K. N isc h a i J . R o zw ad o w sk ieg o . K ra k ó w .
R W F . R o z p ra w y W y d z ia łu F ilo lo g ic z n e g o A k a d e m ji U m ie ję tn o ś c i.
SO . S la v ia O c c id e n ta lis , w y d aw an a p rz e z I n s t y t u t Z a c h o d n io -slo w ia ń - sk i p r z y U niw . P o z n a ń sk im p o d re d a k c ją M ik o ła ja R u d n ic k ie g o . P o z n a ń .
S y m b . S y m b o la e G ra m m a tic a e in h o n o re m J o a n n is R o zw ad o w sk i, t. I — II . K rak ó w , 1 9 2 7 — 8.
Z S IP h . Z e its c h r if t f ü r sla v . P h ilo lo g ie , h e ra u s g e g e b . v on M . V a sm e r.
L e ip z ig .
*■ v
Z M N P . Z u rn a l M in is te rs tv a N a ro d n a g o P ro s v è S c e n ija . P e te r s b u r g .
W S T Ę P .
A. O kreślenie treści, zaw artej w pojęciu tytufowem.
N,
§ 1. Główną i podstaw ową treścią tej książki jest gram a
ty ka opisowa współczesnego polskiego języka literackiego.
W yrażenie „gram atyka opisowa współczesnego polskiego języka literack ieg o ” jest znakiem pojęcia złożonego.
Pojęcie to zaw iera w sobie następujące sk ładniki: 1) „gra
m atyka o p i s o w a ”, 2) „język p o l s k i ”, 3) „polski język l i t e r a c k i ” i 4) „ w s p ó ł c z e s n y polski język lite ra c k i”.
Pojęcie języka p o l s k i e g o przeciw staw ia się pojęciu in nych języków ; dlatego też dla w ytknięcia ogarniającego go za
kresu i przedstaw ienia zawartej w niem tre śc i trzeba określić stanow isko polszczyzny w śród innych języków świata.
Pojęcie polskiego języka l i t e r a c k i e g o przeciw staw ia się pojęciu polskich d i a l e k t ó w l u d o w y c h i wymaga o kre
ślenia wzajemnego ich ustosunkow ania.
Pojęcie w s p ó ł c z e s n e g o polskiego języka literackiego przeciw staw ia się pojęciu języka s t a r o p o l s k i e g o i wym aga rów nież w yjaśnienia wzajemnego ich stosunku.
.W reszcie pojęcie g ram atyki o p i s o w e j przeciw staw ia się pojęciu g ram atyk i h i s t o r y c z n e j i nasuwa potrzebę wyja
śnienia stosunku, jaki zachodzić powinien wr m etodach badań gram atycznych m iędzy opisem współczesnego system u g ram a
tycznego a historycznem traktow aniem faktów gram atycznych.
-St. S z o b e r. — G ra m a ty k a ję z. p o ls k , — 1
2 J ę z y k i in d o e u r o p e js k ie .
B. Stanowisko polszczyzny w św iecie językowym,
I. JĘZYK I INDOEUROPEJSKIE.
§ 2. Język polski należy do g ru p y języków s ł o w i a ń s k i c h , a wraz z nią wchodzi w skład wielkiej rodziny języków i n d o e u r . o p e j s k i c h , przez n iektórych uczonych polskich zwanych także językam i a r j o - e u r o p e j s k i e m i.
Do rodziny indo-europejskiej należą następujące najw ażniej
sze g ru p y języ k ow e: 1) g ru p a i n d o - i r a ń s k a , skąd pow stały język staro in d y jsk i w jego dwóch postaciach — dialekcie wedyj- skim i sanskrycie, średnio-indyjski i współczesno narzecza in d y j
skie, tudzież narzecza starego Iran u , zachowane w dialekcie Awesty, pism a świętego wyznawców Z a ra tu sz try i starop erskich napisach D arjusza, dialekt średn io p erski i współczesne języki now oirańskie, — now o-perski, k u rd y jsk i, beludżystański, afgań- ski, dialekty pam irski i osetyński; 2) grup a t o c l i a r s k a , k tó rej pom niki piśm iennicze niedaw no zostały odnalezione we wschodnim T u rk ie stan ie ; 3) gru p a o r m i a ń s k a ; 4) grupa g r e c k a w postaci licznie rozgałęzionych dialektów starogrec- kich, dialektów średnio- i nowo-greckicli ze współczesnym języ
kiem greckim literackim na c z ele ; 5) g ru pa a l b a ń s k a , zacho
wana dziś w dialektach albańskich; 6) g ru p a i t a l s k a , do któ
rej należy m iędzy innem i język łaciński i rozw inięte z ludowej łaciny współczesne języki r o m a ń s k i e ; m iędzy innem i włoski, francuski, hiszpański, p o rtu g a lsk i i ru m u ń sk i; 7) g ru p a c e l t y c k a , do której m iędzy innem i należą współczesne dialekty bretoń sk ie i iry js k ie ; 8) grupa g e r m a ń s k a , do której m ię
dzy innem i należą współczesne języki niem iecki, angielski, d uń
ski, norw eski i szw edzki; 9) g ru p a b a ł t y c k a , obejm ująca za
m arły już język sta ro p ru sk i i żyjące do dnia dzisiejszego języki litew ski i łotew ski; 10) grupa języków słow iańskich.
§ 3. W szystkie te języki i g ru p y językow e przez stopnio
we, długowiekow e przem iany rozw inęły się z jednego w spól
nego pnia, zwanego językiem p r a i n d o e u r o p e j s k i m . Na
J ę z y k i in d o e u ro p e js k io . 3
wspólność ich pochodzenia w skazuje nietylko wspólny z rą b za
sobu słownikowego, lecz także wspólność zasad budow y gram a
tycznej. Oczywiście, w skutek zmian, jak ie każdy z ty ch języ
ków w długowiekowej swojej h isto rji przeszedł, wiele z tych wspólnych rysów zatarło się tak bardzo, że może je doj
rzeć tylko oko, uzbrojone rozległą w iedzą g ram aty k i porów nawczej i odpowiednią, udoskonaloną m etodą naukowego p a trz e nia na rzeczy ; są jednak w ypadki, w k tó ry c h podobieństwa, łączące te języki w jedną całość, uw ydatniają się przy pow ierz
chownej nawet obserw acji. Oto, naprzykład, nazwy różnych stopni pokrew ieństw a: M a t k a : stindyjsk. mätar-, ogólno-greck.
par/jp, łać. muter, niem ieck. mutter, litew sk. mote, dopełń, moters, stsł. mati, dopełń, mater-e, staropolsk. mać, dopełń, macierz-e...
B r a t : stindyjsk. bhriitar-, greek , cfpar/jp, łać. frater, litewsk.
broter-elis, stsł. bratru. S i o s t r a : stindyjsk. svasar-, łać. soror, niemieck. schwester, stsł. sestra. S y n : stindyjsk. sünu-, litew sk.
sünüs, stsł. syiio. Nazwy niektórych zw ierząt. O w c a : stindyjsk.
avi-, litew sk. avis, łać. o vis, stsł. ovb-ca. Ś w i n i a : stindyjsk. sü- Tcara-, łać. sus, polsk. świ-nia. M y s z ; stindyjsk. müs-iJca-, greek, jioę, łać. mü8, niem ieok. maus, stsł. mißb. Nazwy części ciała ludz
kiego i zwierzęcego. No s , n o z d r z e : stindyjsk. näsä, litew sk.
nósis, niem ieck. nase, stsł. nosa. K r e w : stindyjsk. Icravis- (suro
we, krw aw e mięso), łać. cruor, stsł. krz,vb. B r e w : stindyjsk. bhrü-, greek, otppuę, litew sk. bruvis, stsł. br'övb. Poza tem cały szereg innych wyrazów. D o m : greek. Sópoc, łać. domus, stsł. domu,.
D r z w i : stindyjsk. dvärä, stsł. dvbrb. L iczebniki: d w a : stin dyjsk. dva-, łać. duo, litew sk. dii, stsł. d o va ; t r z y : stindyjsk- tri-, łać. tres, litew sk. trys, stsł. trbje.
F orm y 3. osoby liczby pojed. słowa być: stindyjsk. as-ti.
greek, son, łać. es-t, niem ieck. is-t, stsłow. jes-tb. F orm a 3.
osoby liczby m nogiej od tem atu praindoeuropejskiego bhero- /bhere- m a postać w stindyjsk. bhara-nti, w greek, (w dialekcie doryckim ) <pipovu, w łać. feru -n t z dawnego fero-nt, stsł.
berę-to, gdzie sam ogłoska nosowa ą rozw inęła się z połączenia głoskowego -on- w położeniu przed spółgłoską.
4 J ę z y k i in d o e u ro p e js k ie .
G ram atyka porów naw cza języków indoenropejskich zajm uje się szczegółowem zestaw ianiem form deklinacji i konjugacji i wykazuje jednolitość podstaw, na k tó ry ch się te form y opie
rają we w szystkich językach indoeuropejskich. Obok słow nika jest to dowodem wspólności pochodzenia tych języków.
Tak więc język polski, ze względu na swe pochodzenie, należy do ro d zin y języków indoeuropejskich, a bliższe jego związki pokrew ieństw a wyznaczają m u miejsce w rodzinie sło
w iańskiej.
Literatura.
A. M e i 11 e t. Z arys g ra m a ty k i p o ró w n aw czej języków in d o e u ro p e j
sk ich , z u p o w a ż n ie n ia a u to r a i w ydaw ców z 3 i 4 w y d a n ia p rzeło ży ł dr.
S. F. M ichalski. W arszaw a, 1919.
K. B r u g m a n n. K urze v e rg le ic h e n d e G ra m m a tik d e r in d o g e rm a n is c h e n S p ra c h e n . S tra ssb u rg , 1904.
H. H i r t . In d o g e rm a n isc h e G ram m atik . 1—IV. H eid elb e rg 1921— 1928.
II. JĘZY K I SŁOWIAŃSKIE.
§ 4 . Języ k i słowiańskie p rzy jęto dzielić na trz y g r u p y : południow ą, w schodnią i zachodnią.
Należą do n ich : 1) w grupie p o ł u d n i o w e j współczesne języki: bułgarski, serbsko-chorw acki i słow eński oraz nieżyjący już dzisiaj język starocerkiew nosłow iański, w k tó ry m zachowały się najstarsze pom niki piśm iennictw a słowiańskiego, utw ory tłu m aczone lite ra tu ry cerkiew nej, jak tek sty ewangelji, psałterze, m odlitew niki i t. p . ; język starocerkiew nosłow iański był jednym z dialektów starego języka bułgarskiego, 2) w g ru pie w s c h ó d - n i e j języ ki: ro sy jsk i (w ielkoruski), u k raiń sk i (m ałoruski, ruski) i białoruski, i 3) w g ru p ie z a c h o d n i e j języki: czeski, słowacki, łużycki, kaszubsko-pom orski, polski i nieżyjący już dziś język połabski. W szystkie te języki pow stały w następstw ie różnico
wania dialektycznego z jednego wspólnego pnia, zwanego języ kiem p r a s ł o w i a ń s k i m .
W łaściw o ści b a łt.-sło w . g ło so w n i. 5
a) Sto su n ek ję zyków słowiańskich do bałtyckich.
§ 5. -Język prasłow iański, w edług wszelkiego praw dopodo
bieństwa, pozostawał w pewnej epoce swojego istnien ia w ści
ślejszych związkach z językiem prabałtyckim , a naw et, jak p rzy puszcza zgodna opinja większości lingw istów , przeszedł z nim okres wspólnoty. Św iadectwem , stw ierdzającem , że późniejsze języki słow iańskie i bałtyckie m usiały niegdyś przejść wspólną dobę bałtyeko-słow iańską, są m iędzy innem i następujące wiążące je podobieństwa gram atyczne.
a ) W ła ściw o ści b a łtycko -sło w ia ń sh ie w d zie d zin ie głosow ni.
§ 6. 1) I-e a o spłyn ęły i przeszły w samogłoskę d, pośrednią m iędzy a i o, odpow iadającą m niejwięcej naszem u ci pochylo
nem u; to prabałtyckosłow iańskie d rozw inęło się w p rab ałty ck ie a i w prasłow iańskie o. Np. łć. axis, lit. a sis, stsł. osb, poi. oś;
łać. 7iox, lit. ?iaktłs, stsł. noslb, poi. noc.
2) I-e r I zgłoskotw órcze dały bałtycko-słow iańskie obocz
ne postaci i r f f u r , il f l ul, skąd później rozw inęły się p rasło w iańskie b ij/ Np. lit. virbas, stsł. vrbba, p. wierz
ba < bałtsłow . *yirb- ; lit. vilkas, p rasł. *vblkb > poi. wilk, por.
stind. vrka-; lot. gurste ‘g arść ln u ’, stsł. ' grr>stb, pol. garść
< prasłow. *ggęstb, por. g r. á-fsípw < b.yép'iw, ‘zb ieram ’, afoptc
‘z e b ra n ie ’.
3) I-e en przeszło w bałtycko-słow. on > dij, skąd potem bałt. aij, słow. u. Np. lit. plaü-k-ti ‘płynąć’, stsł. p lu ti ‘płynąć’, por. gr. -Xéw ‘p ły n ę ’ < jiaśF“ *^Xeuo).
Podobnie g ru p a ev, k tó ra pow staw ała z eu przed sam ogło
skami, rozw inęła się w bałt.-słow . av, skąd bałt. au, słow. ov, o ile potem nie następowała sam ogłoska przednia. Np. stlit. navas, nowolit. 7iaüjas, stsł. 7iovs, por. g r. < vśpoę.
4) I-e spółgłoski zw arte przydechow e dźwięczne bh dh gh zatraciły w bałt.-słow. p rzydech i przeszły w odpowiednie nie- przydechow e b d g. Np. lit. biiti, ‘być’, stsł. byti, p. być, por..
6 W łaściw ości b a łt.-sło w . d e k lin a c ji.
stind. b h u b h a u d m i ‘jestem ’; lit. dum ai ‘dym ’, stsł. dym z, p.
dym, por. stind. d h u m a lit. lengsus, stsł. Ibgzkb, por. stind.
laghu- ‘lek k i’.
¡3) W ła śc iw o śc i b a łty c k o -sło w ia ń sk ie w d zie d zin ie d eklin a cji.
§ 7. 1) P rajęzy k bałtycko-słow iański rozw inął nową, wła
ściwą sobie form ę dopełniacza 1. poj. rzeczowników m ęskich i nija
kich ty p u wilk, sito ; form a ta z pochodzenia swojego jest praw dopodobnie form ą dawnego p raindoeuropejskiego pocliodnika (ablativu) i kończyła się w p rajęzy k u indoeurop. na-od (por. stind.
vrkad, stłać. Onaiv0d), skąd bałt.-słow. a, z czego lit. -o, slow.
-a. Np. lit. vilko, stsł. v h k a .
2) P ra ję z y k bałtycko-słow iański w ytw orzył właściwą sobie, nową końcówkę celownika 1. mn. -mus, skąd stłit. -mus, nowolit.
-ms, slow. -mą. Np. stlit. mumus, nowolit. murns ‘nam ’, stlit.
kaltienms ‘winowajcom’ (A . B ezzenberger, L itauische u n d lottisclie D rucke des 16 Ja h rh u n d e rts , G óttingen 1875, str. 36), nowolit.
pónams ‘panom ’, svecidrns ‘gościom ’, raitkoms ‘ręk om ’, śirdbns
‘sercom ’, sunicms ‘synom ’, stsł. kręgotnz, rgkam z, gostbmz, sijm m z.
3) W deklinacji rzeczowników z tem atam i na -i-, -u- p ra język bałtycko-słow iański w prow adził właściwe sobie końcówki, w narzędniku 1. poj. -mi, skąd lit. -mi, słow. -mb, i w narzęd- niku 1. mn. mis, skąd lit. -mis, słow. -mi. Np. lit. nalctimi ‘nocą’, naktim is ‘nocam i’, su n u m i ‘synem ’, sunum ls ‘synam i’ ; stsł.
gostbmb, gostbmi, sym m b, s y m m i.
4) W deklinacji rzeczowników z dawnemi tem atam i spół- - głoskowemi prajęzy k bałtycko-słow iański form y ze spółgłosko-
wemi p rzy ro stk am i przypadkow em i u ro b ił w edług analogji do odpowiednich form w tem atach na -i-, czyli tem aty spółgłosko
we przek ształcił w ty ch p rzypadkach na tem aty na -i-. Np. lit.
akm u ‘kam ień’, tem at akmen-: akmen-i-mi ‘kam ieniem ’, akmen-l-ms
‘kam ieniom ’, akmen-i-mis ‘kam ieniam i’, akmen-y-sl 1 w kam ieniach’, stsł. kam y ‘kam ień’, tem at kamen-: kamen-b-mb, kamen-b-mb, kamen-b-mi, kamen-b-cho.
W ła śc iw o śc i b a łt.-sło w . k o n ju g a c ji i sk ła d n i. 7
5) Tem aty spółgłoskowe imiesłowów p raję zy k bałtycko- słow iański ro zszerzy ł przez dodanie p rz y ro stk a -io-. Np. lit.
ueżąs ‘w iozący’, vëêancio ‘wiozącego’ < *vezant-jo, stsł. vczy
‘w iozący’, vesqsta ‘wiozącego’ < *vezont-ja, por. stind. vahan
‘w iozący’, vahani-as ‘wiozącego’, łać. vehens, vehent-is.
W ła ściw o ści b a łtycko -sło w ia ń skie w d zied zin ie ko n ju g a cji.
§ 8. W dziedzinie konjugacji p raję zy k bałtycko-słow iański za
tra c ił sta re p rain d o eu ropejskie form y czasu przeszłego (im perfec- tum i perfectum ) i rozw inął nowe form y p ra e te riti; form y te, w praw dzie w szczegółach swojego późniejszego, bałtyckiego i sło
w iańskiego, rozw oju widocznie się wzajemnie różnią, ale właściwa im podstaw a pienna jest w spólna; są to tem aty, utw orzone zapomocą przyrostków -B- lub (lit. -0-, słow. -«-) ; przyezem jest rzeczą b ardzo znam ienną, że rozkład tych tem atów w po
szczególnych typach czasownikowych naogół je s t ten sam w ję
zykach b ałty ck ich i słow iańskich. Np. lit. praes. nesa ‘niesie’, p raet. nësé, stsł. praes. neaets, im perf. nesë-ase, lit. praes. veda
‘w iedzie’, praet. vëdô, stsł. praes. vedétz: im perf. vedë-ase, lit.
praes. gêna ‘pędzi, g oni’: p raet. ginę, stsł. praes. źenetz, im perf. éenë-ase.
o) W ła ściw o ści b a łty c k o -sło w ia ń sk ie w d z ie d zin ie składni.
§ 9. 1) P r a j ę z y k b a łty c k o - s ło w ia ń s k i w y t w o r z y ł ZAvyczaj p o s t p o z y c y j n e g o u ż y w a n ia z a im k a a n a fo i-y c z n e g o (p r a s ł. *jb ja je,
lit . jl-i ja) d la b liż s z e g o o k r e ś la n ia p r z y m io t n ik a . T en z w y c z a j s k ła d n io w y d o p r o w a d z ił z c z a s e m , ju ż n a g r u n c ie w y o s o b n io n y c h j ę z y k ó w p r a s ło w ia ń s k ie g o i p r a b a łt y c k ie g o , d o w y t w o r z e n ia s ię z ło ż o n e j d e k lin a c j i p r z y m io t n ik ó w , sk ła d a ją c e j s ię z fo r m r z e c z o w n ik o w y c h i o d n o ś n y c h f o r m z a im k a a n a fo r y c z n e g o . N p.
s t s ł. dobrzjb < dobrtj -\-jb, lit . geràsis < géras -\-jls.
2) P ra ję z y k bałtycko-słow iański w ytw orzył zw rot składnio
wy, zwany narzędnikiem orzecznikowym (instrum entalis praedi- cati). Np. lit. j i s bus Icaráliumi ‘on będzie k rólem ' (A Schleicher, Litauische G ram m atik, str. 270), stsł. i sirotoją dètistb ne bçietz
8 W łaściw o ści b a łt.-sło w . sk ła d n i.
‘a dziecko sie ro tą nie będzie’. (W. V ondrâk, A ltkii’clienslavische G ram m atik, s tr .' 305).
3) W epoce bałtycko-słow iańskiej w ytw orzył się zwyczaj używ ania dopełnienia (objektu) bliższego po czasownikach za
przeczonych w form ie dopełniacza. Np. lit. às nepazÿstu to żmogaus ‘ja nie znam tego człow ieka (A. Schleicher, Litauische Gram., str. 274), as p a żjstu tą zmugv, ‘ja znam tego człow ieka’, stsł. ne pogubitz, m zzd y svoejq ‘nie straci swojej n a g ro d y ’ (J. Łoś, G ram atyka starosłow iańska, str. 169).
Literatura.
K. B r u g m a n n. G ru n d riss d e r v e rg le ic h e n d e n G ra m m a tik . . . I2, str.
20 n st. S tra ssb u rg 1897.
K. B r u g m a n n . K urze verg l. G ram m atik , str. 18. S tra ssb u rg , 1904.
A. B r ü c k n e r . D ie litu s la v isc lie S p ra c h e in h e it. KZ. 46, 217 n st.
B erlin, 1914.
D. W . B u b r i c h. Czy is tn ia ły w sp ó ln e sło w ia ń sk o -b a łty c k ie zm ian y w d zied z in ie a k c e n tu a c ji. S y m b o lae G ra m m a tic a e in h o n o re m lo a n n is Roz
w ad o w sk i 2, 3 n st. K raków , 1928.
J . E n d z e l i n . S la v ja n o -b a ltijsk ie e tju d y . C harków , 1911.
F. F o r t u n a t o v . K ritic e sk ij ra z b o r s o ć in e n ija prof. G. K. U l’ja- nova: Z n a ć e n ija glagol’n y h o s n o v S born. o td . ru s k . jaz. i slo v . Ak.
N auk. P e te rs b u rg 1877.
J. H a n u s z. O d o b ie litew sk o -sło w iań sk iej w sto su n k u do p ra ję z y k a in d o e u ro p e jsk ie g o . RW F. 11, 249 n st. K raków 1886.
O. H u j e r. IJvod do d ó jin ja z y k a c esk éh o . W yd. I, str. 20 n st. P ra h a , 1914, W yd. II, st. 26 n st. P ra h a , 1924.
A. S. K u Pb a k i n . Iz v è s tija Ak. N auk. 11, 4, 267 n st. P e te rsb u rg . T. L e h r - [S p ł a w i ń s k i]. Ze stu d jó w n ad a k c e n te m sło w iań sk im . K raków , 1917.
A. M e i 11 e t. Les d ia le c te s in d o -e u ro p é e n s, str. 48 n st. P a ris, 1908.
A. M e i 11 e t Les o rig in es d u v o c a b u la ire slav e. I Le p ro b lèm e de l’u n ité b alto -slav e. RES. 5. 5 n s t P a ris 1908.
A. M e i 11 e t. De q u e lq u e s d é p la c e m e n ts d ’a c c e n t d a n s les d ia le c te s slaves. JA . 25, 425 n st. B erlin 1903.
W . P ó r z e z i ń s k i. D ie b a ltisc h -sla v isc h e S p ra c h g e m e in s c h a ft. RS.
4, 1 n st, K raków , 1911.
J. R o z w a d o w s k i . O p ie rw o tn y m s to su n k u w zajem n y m języ k ó w b a łty c k ic h i sło w iań sk ich . RS. 5, 1 n st. K raków 1912.
T. T o r b i ö r n s s o n. Die g em e in sla v isc h e L iq u id a m e ta th e se . U psala, 1901—3.
T. T o r b i ö r n s s o n . B ałty ck o -sło w iań sk ie z a g a d n ie n ie a k c e n to w e . S y m b o lae G r a m m a ti c a e ... 2, 35 n st. K rak ó w , 1928.
R. T r a u t m a n n . B a ltisc h -sla v isc h e s W ö rte rb u c h . G ö ttin g e n 1923.
R. T r a u t m a n n. E in K a p ite l a u s d e r L a u tle h re d e r b alt-slav . S p ra ch en . S lav ia 2, 1 n st. P ra h a , 1923—4.
W łaściw o ści p rasło w . g łosow ni. 9 . G. U l’j a n o v. Z n a ć e n ija glagol’n y h o snov v lito v sk o - sla v ja n - skom ja z y k e . W arszaw a 1896.
N. v a n W i j k. D ie b a ltis c h e n u n d sla v isc h e n A k zen t-u n d In to n a - tio n ssy ste m e . A m sterd am 1923.
b) Charakterystyka języ ka prasłowiańskiego.
§ 10. Języ k prasłow iański po w yodrębnieniu się ze śro d o wiska bałtycko-słow iańskiego, w różnych epokach swojego ro z woju w ytw orzył następujące główne cechy ch arak tery sty czn e.
a ) W ła ściw o ści p ra sło w ia ń skie w d zied zin ie głosowni.
1) Bałtsłow. a (ob. § 6, 1) przeszło w o. Np. stsł. oko, łać.
oeulus, lit. akis, stsł. ovbca, łać. ovis, lit. avis;—stsł. os6, łać. axis, lit. aśis; stsł. orati, łać. ar are, lit. drti.
2) I-e a 0 spłynęły w prasłow. a. Np. stsł. mati, łać. mater, lit. mota; stsł. stati, łać. stare, lit. slóti; stsł. bratka, łać. frater, lit.
brólis; stsł. dam,, łać. ddnum, lit. d una; poi. krakać, seh. krdkati, łać. crócire, lit. krokti.
3) I-e i bałt-słow. u (długie) przeszło w y. Np. stsł. syn?,, lit. suniis; stsł. dym?,, lit. diimai J) ; stsł. mysb, łać. mus; oz. pyr
‘p e rz ’, lit. purai ‘ozim a pszenica’; stsł. tysęśta, lit. tukstantis
‘ty sią c ’; poi. tyją, stind. tuya- ‘silny, m ocny’; stsł. syr?, ‘m o k ry ’, lit. suras ‘słony’.
4) I-e i bałt-słow i U (krótkie) uległy red ukcji, czyli dalsze
m u skróceniu, i przeszły w t. zw. półsam ogłoski: b (jer) i s (jor). Np.
stsł. r ą d n , stind. rudhira- ‘czerw ony’ ; stsł. dzsli, lit. duktć ‘córka’;
stsł. mschz, łać. muscus; stsł. *lt,n?>, skąd przm tk. Ibnem ‘ln ian y ’, lit.
llnai ‘len ’; csł. (r) pbkbh' sm oła’, lit. p ikis ‘smoła'; csł. (r) stbklo, lit. stiklas 'szkło'.
Dalszy rozwój półsam ogłosek w yw arł wielki wpływ na uk ład system u głoskowego poszczególnych języków słow iańskich.
Ju ż w języku prasłow iańskim półsam ogłoski, zależnie od poło
żenia głoskowego, rozszczepiły się na dwie oboczne odm ianki:
‘) Z n ak a k c e n tu w sk azu je n a dłu g o ść u.
10 W łaściw ości p rą s ło w . g łosow ni.
-6 (jer) i *5 (jor) mocne, zgłoskotw órcze i 6 (jer) i o (jor) słabe, niezgłoskotw órcze.
W odm ianie słabej w ystępow ały półsam ogłoski przede- w szystkiem w wygłosie, czyli na końcu wyrazów, a av ś ro d k u — w sylabach p rzed sylaba, z pełna, samogłoską lub mocną półsa- m ogłoską. Mocne odm ianki półsam ogłosek zjawiały się tylko w śro d k u w yrazów, w sylabach p rze d sylabą ze słabą półsa- m ogłoską. W dalszej histo rji, już na gru ncie poszczególnych języków słow iańskich, półsam ogłoski słabe naogół zanikły, a półsam ogłoski mocne zwokalizowały się, czyli przeszły w sa
m ogłoski pełne, w różnych językach różne. W języku polskim obie półsam ogłoski w w yniku w okalizacji p rzeszły w e, przy- czem e < & ma przed sobą m iękką spółgłoskę, a e <( b — spół
głoskę tw ardą. Np. prąsłow . **’3n3, stsł. sb m , poi. sen, dop. 1.
poj. prasł. * s» «a> stsł. sbna, poi. sn u ; piaisłow. */6ng>pol. len, dop. 1. poj. prąsłow . *Z6«a,>pol. lnu.
5) Bardzo ważną tendencją fonetyczną, k tó ra się objaw iła w języku prasłow iańskim , było dążenie do rozkładania w y ra zów na sylaby otw arte, t. j. kończące się sam ogłoską (zgłosko- tw órczą). Zwyczaj ten przechow uje się do dnia dzisiejszego w języku polskim : nie m ówimy mat-Jca, ot-wo-rżyć, tylko ma-tka, o-two-rzyc. Ta tendencja ogólna pociągnęła za sobą szereg b a r
dzo doniosłych zmian szczegółowych, a m ianow icie:
Zanik spółgłosek w wygłosie, czyli na końcu wyrazów.
Np. prąsłow . *S!/łio>stsł. synb, lit. suniis; prąsłow . *do?m, stsł.
domb, łać. dom us; p rasł. *gostb>stsl. gostb, łać. hostis ‘w ró g < o b c y '.
U proszczenie g ru p spółgłoskowych, a przedew szystkiem skrócenie spółgłosek podwójnych. Np. p rasł. *S3«o)>st3ł. sbnb, poi. sen < *sbpnb, g r. ojcvo<; <[ *sup?ios; prasł. *lm oti > stsł.
(p ri)h n q ti < *Wpnqti, por. stsł. (pri)Upati; stsł. greti < *grebti, por. grebę; stsł. da mb <[ *dadmb, p o r. dadęlr,, prąsłow . *korib
> s ts ł. kont, < *komnb, por. .str. komonb, stpol. komonica ‘koni
czyna’.
P rzejście g ru p głoskow ych tort to lt... w tor°t tol°t, skąd później w dialektach języka prasłow iańskiego t°rot t°lot. . . >
W łaściw ości p ra s ło w . głosow ni. 11
w
trót tlot lub torot tolot. Np. lit. várna-, prasłow . *voma^>stsł.
vrana, poi .w rona, r. vorona; lit. Tcárvó, prasłow . *korva^> stsł. krava, pol. Icrowa, r. korova; lit. galvá, prasłow . *golva^>stsl. glaia, poi.
głowa, r. golova; lit. bclltas ‘biały ’, prasłow . *bolto^>stsl. blato, poi.
błoto ‘ziem ia pom ieszana z woda. < biel, bagno’, r. boloto.
Ściągnięcie dw ugłosek w samogłoski, czyli t. zw. mo- noftongizacja dyftongów : ei > i; ái^> é (bądź częściowo w w y
głosie -i), en > u, ag f> u. Np. stsł. vid z ‘widzenie’ < *veido-, lit. véidas ‘tw a rz ’; stsł. vina < *veind, por. lit. vaina ‘błąd, p rze stępstw o’ ; stsł. gila, lit. peilis ‘nóż’; stsł. divz, poi. dziwo, cz. dívatise
‘p a trz e ć ’, lit. gw. deivóti ‘p a trz eć ’; stsł. vénbCb, lit. vaim kas ‘w ia
nek’; stsł. m ina, lit. mainas ‘w ym iana’; stsł. svézda, lit. żuaigzdć;
stsł. usta, stp r. austo ‘u sta ’; stsł. u m z ‘rozum ’, lit. gw. aumenis
‘pam ięć’; stsł. bljudę zam. *b'udę <^*beudę, ‘czuwam ’, por. lit.
baudżu ‘pobudzam , przym uszam '; poi. kukać, lit. kaiikti ‘wyć’;
poi. mur-awa, lit. m aurał ‘rzęsa na stojącej wodzie’.
W ytw orzenie sam ogłosek n osow ych; połączenia dwugło- skowe, składające się z sam ogłoski i spółgłoski nosowej w śro d ku w yrazu przed spółgłoską i na końcu w yrazu przed spół
głoską lub w absolutnym wygłosie, ściągnęły się w określonych w arunkach fonetycznych w sam ogłoski nosowe, prasłow . ę q.
Np. prasłow . *pętb, // stsł. pęt?>, lit. peñlctas ‘p ią ty ’; prasłow . *pqtb, stsł. pqtb, stind. pantki- ‘d ro g a ’; prasłow .*£ęi® >stsł. kqlb, g r. v.avhóc
‘k ą t oczu’; prasłow . * rę £ a > stsł. rqka. lit. ranka; prasłow . *slqka, poi. siąka lit. slankó ‘bekas’; prasłow . stsł. lęk, poi. łęk, lit.
lañkas ‘p rzed m io t w ygięty’.
6) D rugim prasłow iańskim zwyczajem fonetycznym , k tóry rów nież przen ik nął cały system głoskowy, było z m i ę k c z e n i e spółgłosek. Spółgłoski ulegały zm iękczeniu (palatalizacji) w położeniu p rz e d sam ogłoskam i przeduiem i (e i w różnych ich odm ianach) i przed j. Oba te zm iękczenia dały w w iększo
ści wypadków różne w yniki.
Zm iękczenie przed sam ogłoskam i przedniem i było w języ
ku prasłow iańskim naogół połowiczne. Np. *vozz // v'ezq // v'e-
12 W ła śc iw o śc i p ra sło w . g łosow ni.
z 'e t 1). Stąd w poszczególnych językach słow iańskich, zależnie od dalszego rozw oju bądź uw stecznienia tej ten dencji pow stały spółgłoski całkowicie m iękkie bądź z pow rotem tw arde. Np. p.
wiezie = fonet. [veźe], cz. veze.
Całkow itenni zm iękczeniu w położeniu p rze d sam ogłoska
mi p rzed n iem i uległy w języku p rasłow iańskim tylko spółgłoski tylnojęzykow e (k g y), przyczem język prasło w iań sk i p rzeszedł dwa stadja tej p rzem iany, t. zw. pierw szą i d ru g ą epokę p ra słow iańskiej palatalizacji.
Pierw sza p alatalizacja dokonała się w epoce jeszcze przed ściągnięciem dw ugłosek (ob. str. 11) n astępow ała więc p rze d sam o
głoskam i przedniem i pierw otnem i, k tó re język prasłow iański odziedziczył po epoce bałtycko-słow iańskiej ; p alatalizacja d ru g a odnosi się do epoki po ściągnięciu dw ugłosek i została wy
wołana tem i sam ogłoskam i ë i, k tó re się rozw inęły z dwugło- ski oi </ a i oi. W w yniku pierw szej palatalizacji spółgłoski k g y j przeszły w t g (z) s, w w yniku p alatalizacji d rugiej k g y zm ie
niły się w c' §' s' (zach.-słow. / ) . Np. prasłow . *rqka // *rqcica,
*rqt%kaj/*rqc'ë 2) > s t s ł. rqkaürqcica, rqcbka// rqcë, poi. ręka//rączka//
ręce, prasłow .*noga ¡¡nozica'y *no£éka //* n o f ë ^ s t s l . no g a // nożica, noibka ¡/nogę, poi. n o g a // nóżka // nodze; prasłow . *muya//*muśica//
*mus'ej>slsł. m ucha// musica // musë, poi. mucha ¡¡m uszy ca // musze.
O prócz tych dwóch zmiękczeń w s t e c z n y c h , dokona
nych pod wpływem sam ogłoski następującej, spółgłoski k g yv przeszły także zm iękczenie p o s t ę p o w e , k tó re w pewnych w arunkach powstawało pod wpływem sam ogłoski poprzedzają
cej 8). W ynik tego zm iękczenia postępow ego b ył taki sam , ja k
‘) L ite ra * o zn acza zm ięk czen ie połow iczne, zn ak ' w sk azu je n a zm ięk
czenie całk o w ite.
2) Z nak ' n ad lite ra m i c g s (ć 5 .4) w sk azu je n a śred n io jęz y k o w o ść ozn aczo n y ch przez te lite ry sp ó łg ło sek (w ed łu g w ym ow y polskiej); te n sam znak, p ołożony ob o k ty c h lite r (e' s ’), w sk azu je ty lk o n a ic h u śre d n io ję - z y k o w ien ie bez zm iany zębow ego m iejsca a rty k u la c ji (w e d łu g w ym ow y np.
ro sy jsk iej lu b z a c h o d n io -e u ro p e jsk ie j).
3) K ie ru n e k zm ian y fo n ety czn ej o k re ś la się, b io rą c za p u n k t w yjścia głoskę, k tó ra w o p isy w an ej zm ian ie z ach o w u je się czynnie, w d an y m w y p a d ku za p u n k t w y jśc ia d la k ie r u n k u zm ian y bierze się zm ięk czającą sam ogłoskę.
W łaściw o ści p ra s ło w . g łosow ni. 13
w y n ik d r u g ie g o z m ię k c z e n ia w s t e c z n e g o . Np. p r a s ło w . *konbCb<£
* A o « 6 ^ 5 > s ts ł. konbcb, p o i. koniec ( p r z y r o s t e k -bCbO)bkz o b o k -zk z,
n p . s t s ł. pęlzkr,, p o i. piątek); p r a s ł. *stb$'a < *stbga (p o r . *stbgr>,
p o i. ścieg) > s t s ł. stbga, s t p. stdza, p r a s ł. *vbyz <^*vbsb, *vbs'ego<'
*vbyego~)>stsl. vhsego, p o i. wszego.
Podobieństw o wyników każe przypuszczać, że p alataliza- cja postępow a i d ru g a palatalizacja w steczna dokonały się m niej więcej w tej samej epoce. K tóra z nich była w cześniej
sza, zdania są podzielone. Pew nem jest jednak, że palatalizacja postępow a dokonała się później, niż pierw sza palatalizacja w steczna. Dowodem tego są np. tak ie oboczności, jak prasłow .
*otbCb//*otbce')>stsl. otbCb U otbće, gdzie postać *otbóe<^*otbke pow sta
ła wtedy, gdy w m ianow niku b y ła jeszcze postać *otbkz; św iad
czy o tern także postać polska ścieżka < *stbgbka, gdzie spółgł.
g, znalazłszy się m iędzy dwoma półsam ogłoskam i przedniem i, uległa zm iękczeniu pod wpływem 6 następującego, zanim swój wpływ zm iękczający zaczęło w yw ierać 6 poprzedzające. G dyby stosunek obu zm iękczeń b ył odw rotny, m ielibyśm y postaci
*otbce zam. *otbóe, *stb$bka zam. *stbżbka. O ile chodzi o stosu nek palatalizacji postępow ej do d ru g iej palatalizacji w stecznej, to więcej, zdaje się, praw dopodobieństw a ma pogląd, w edług k tó re g o palatalizacja postępow a była wcześniejsza, niż dru g a p alatalizacja wsteczna.
Zm iękczenie spółgłosek w położeniu p rzed j było całko- wdte, a w yniki jego naogół inne, niż zm iękczenia p rze d sam o
głoskam i przedniem i.
Tylko spółgłoski tylnojęzykow e (k g y) zm iękczyły się przed j tak, ja k p rze d pierw otnem i sam ogłoskam i przedniem i.
Np. p ra sł. *p(ac6>stsł. plaób, poi. plącz <^* plakjos ; prasłow . *loże>
stsł. loże, poi. łoże < *logjo-, prasłow . dusa)>stsł. duśa, poi. dusza
< *duyja. F ak t ten każe przypuszczać, że spółgł. j ro zciągała swój wpływ zm iękczający w tej samej epoce, w k tó re j się do
konyw ało pierw sze wsteczne zm iękczenie spółgłosek k g y w po
łożeniu p rze d pierw otnem i sam ogłoskam i przedniem i.
Na wczesność tego p rzeb ieg u głoskow ego w skazuje także
14 W łaściw o ści p rasło w . glosow ni.
pradaw ność tych odm ianek dialektycznych, jakie się w języku prasłow iańskim zaznaczyły w sposobach zm iękczenia p rze d j spółgłosek t d. G rupy głoskow e tj dj na w schodnich obszarach języka prasłow iańskiego rozw inęły się w t§ dz, skąd później ros. ć i, bułg. śt zd , a na obszarach zachodnich dały ts' dz', skąd sch. c d i zach-słow. c (d)z. Np. prasłow . *svełja > r.
sv¿ca, stsł. sveśta, sch. soijlća, poi. świeca; prasłow . *medja j> r.
męża, stsł. meida, sch. mada, poi. miedza.
G rupy sj z j dały s z, czyli ten sam wynik, co pierw sza w steczna-palatalizacja spółgł. y g. Np. prasłow *vezjaj>po\. wie
ża pierw otn. ‘przew oźna b u d a ’, por. wieźć] p rasł. * pasja > poi.
pasza, por. paść.
G rupy p j bj m j vj przeszły w pl bl ml vl, rozw ijając t. zw.
I epentetyczne. Np. prasłow . *zemja > stsł. zemlja; prasłow .
"grobja > poi. grobla; prasłow . *kropjaj>stsł. kroplja, poi. kropla;
prasłow . '-pjuję > stsł. pljujo, poi. pluję, por. lit. spiauju <
*(sjpjdujó.
Poniew aż w całym szeregu form w sylabach końcowych pozycja p rzed j w ym ieniała się n a pozycję p rze d sam ogłoską przednią, więc w tak ich w arun k ach w poszczególnych jęzj'kach, m iędzy innem i w now obułgarskim i w językach zachodnio^łow iań- skich zczasem nastąpiło w yrów nanie obocznych postaci głosko
w ych: g ru p y pl b l ... zostały zastąpione spółgłoskam i p' b'. Np.
nbłg. zemja, poi. ziemia, nbłg. kupja ‘to w a ry ’, stp. kupią, nbłg. kup ja
‘k u p ię’, poi. kupię.
7) Trzecim ważnym czynnikiem fonetycznym ogólniejszej n atu ry b y ł w języku prasłow iańskim wpływ, jak i spółgłoska j i inne spółgłoski palatalne, zm iękczone przez j lub powstałe w w yniku palatalizacji postępow ej w yw ierały na n a stę p u jące sam ogłoski. Sam ogłoski ty ln e o z y przesunęły się w takiej pozycji do szereg u p rzed nieg o i przeszły w e 6 i, sam ogłoska &l czyli e z daw nego e długiego pierw otnego p rz e szła w 'a, a sam ogłoska e2 czyli ć dwugłoskowego pochodze
nia p rzeszła w < ot. Np. prasłow . *oko stsł. oko, poi.
oko /I prasłow . *pol'e < *poljo > stsł. polje, poi. pole; pi*asłow.
