Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach ISSN 2083-8611 Nr 223 · 2015
Sławomir Kurek
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
Wydział Geograficzno-Biologiczny Instytut Geografii
sgkurek@up.krakow.pl
WPŁYW PROCESÓW SUBURBANIZACJI NA PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE
KRAKOWSKIEGO OBSZARU METROPOLITALNEGO
Streszczenie: Procesy suburbanizacji, których intensywny rozwój w Polsce obserwuje- my od lat 90. XX w. wpływają na zmiany w rozmieszczeniu ludności, ruchu naturalnym i wędrówkowym oraz strukturze wieku populacji. Celem niniejszego opracowania jest określenie, w jaki sposób procesy suburbanizacji przyczyniły się do zmian demograficz- nych w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym (KOM) w okresie 1995-2013. Wzięto pod uwagę wskaźniki dynamiki zaludnienia, salda migracji, przyrostu naturalnego oraz udziały ekonomicznych grup wieku ludności. Ponadto, aby odpowiedzieć na pytanie o wpływ procesów suburbanizacyjnych na zachowania prokreacyjne ludności, przepro- wadzono badania ankietowe w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym. Łącznie zebrano 1020 ankiet. Badania zostały sfinansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/05/B/HS4/04200 w ramach projektu badawczego.
Słowa kluczowe: suburbanizacja, Krakowski Obszar Metropolitalny, Polska.
Jadwiga Gałka Uniwersytet Jagielloński Wydział Biologii i Nauk o Ziemi
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej jadwiga.galka@uj.edu.pl
Mirosław Wójtowicz
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Wydział Geograficzno-Biologiczny Instytut Geografii
mwojt@up.krakow.pl
Wpływ procesów suburbanizacji… 207
Wprowadzenie
Suburbanizacja to proces przenoszenia się form przestrzennych miasta oraz form życia miejskiego poza granice administracyjne miasta, do strefy podmiej- skiej. Ponadto, suburbanizacja to także proces tworzenia się powiązań funkcjo- nalnych pomiędzy miastem centralnym a jego otoczeniem, będący składową szerszego procesu miejskich przekształceń, zwanych metropolizacją [Lisowski, Grochowski, 2008, s. 217-280]. Przejawami procesów suburbanizacji jest wzrost aktywności budowlanej (głównie rozwój budownictwa mieszkaniowego jedno- rodzinnego) w strefie podmiejskiej oraz przenoszenie się podmiotów gospodar- czych z miasta centralnego, a w ujęciu funkcjonalnym wzrost natężenia i zasięgu dojazdów do pracy i szkół ze strefy podmiejskiej do rdzenia miejskiego, a także wzrost powiązań o charakterze infrastrukturalnym (korzystanie z usług miasta centralnego przez ludność zamieszkującą w jego sąsiedztwie). W ujęciu demo- graficznym suburbanizacja to zmiany w rozmieszczeniu ludności, polegające na migracjach z miasta centralnego do strefy podmiejskiej, czego efektem jest wzrost zaludnienia stref podmiejskich [Śleszyński, 2006, s. 105-123].
Procesy suburbanizacji wpisują się w koncepcję demograficznego cyklu życia miasta, która zakłada następowanie po sobie 5 faz [Berg i in., 1982]:
1. Bezwzględnej centralizacji (wzrasta liczba mieszkańców miasta centralnego, a spadek następuje w strefie zewnętrznej).
2. Względnej centralizacji (wzrasta liczba mieszkańców miasta centralnego i strefy zewnętrznej, z tymże w mieście centralnym jest on większy).
3. Względnej decentralizacji (wzrasta liczba mieszkańców miasta centralnego i strefy zewnętrznej, z tymże większy wzrost występuje w strefie zewnętrznej).
4. Bezwzględnej decentralizacji (liczba mieszkańców w mieście centralnym spada, a rośnie w strefie zewnętrznej).
5. Dezurbanizacji (w obu strefach następuje spadek liczby ludności).
Napływ ludności do stref podmiejskich (głównie w wieku młodszym pro- dukcyjnym) może stymulować zmiany struktury wieku oraz ruchu naturalnego ludności. Celem niniejszego opracowania jest określenie, w jaki sposób procesy suburbanizacji przyczyniły się do zmian demograficznych w Krakowskim Ob- szarze Metropolitalnym (KOM) w okresie 1995-2013. Wybór zakresu czasowe- go był podyktowany dostępnością danych GUS. Wzięto pod uwagę wskaźniki dynamiki zaludnienia, salda migracji, przyrostu naturalnego oraz udziały eko- nomicznych grup wieku ludności. Ponadto, aby odpowiedzieć na pytanie o wpływ procesów suburbanizacyjnych na zachowania prokreacyjne ludności, przeprowadzono badania ankietowe w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy
w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym. Łącznie zebrano 1020 ankiet.
W próbie dominowały kobiety (60%), osoby w wieku mobilnym 18-44 lata (58,4%), pozostające w związku małżeńskim (76,6%) oraz z wykształceniem średnim ogólnokształcącym (31,2%). Ludność autochtoniczna stanowiła 55%
respondentów, pozostałe 45% to ludność napływowa, czyli niezamieszkująca w obecnej miejscowości od urodzenia. W strefie podmiejskiej zebrano 35% an- kiet, natomiast w strefie dojazdów do pracy pozostałe 65%. Badania zostały sfi- nansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/05/B/HS4/04200 w ramach projektu badawczego
„Przekształcenia wybranych struktur społeczno-demograficznych Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego”.
W literaturze przedmiotu zauważalna jest grupa prac ukazujących odmien- ny (wyższy) poziom dzietności kobiet w strefach podmiejskich w porównaniu z miastami centralnymi, nawet po uwzględnieniu różnic społeczno-demograficznych kohorty kobiet w wieku reprodukcyjnym. Podejmowaniu decyzji prokreacyj- nych sprzyja sam fakt przenoszenia się z ciasnych blokowisk do mieszkań w za- budowie jednorodzinnej o zdecydowanie większym metrażu i z własnym ogro- dem [Daguet, 2004, s. 1-4; Mulder, 2006, s. 401-412; Kulu, Boyle, 2009, s. 157- -174; Kulu, Vikat, 2007, s. 775-802; Kulu, Boyle, Andersson, 2009, s. 915-944;
Vobecká, Piguet, 2012, s. 225-240]. Według badań Kurka i Lange [2013] najniż- szy poziom dzietności reprezentowały duże ośrodki miejskie, a wyższą dzietno- ścią charakteryzowały się strefy podmiejskie. W ujęciu największych miast i ich otaczających stref stwierdzono, że poziom dzietności zwiększał się wraz z odle- głością od ośrodka centralnego. W pierwszej dekadzie XXI w. największy wzrost dzietności odnotowały z kolei duże miasta, a w dalszej kolejności powia- ty I i II strefy. Niemniej jednak, analiza danych zagregowanych na poziomie powiatów wskazuje, że zachowania prokreacyjne mieszkanek wsi położonych na terenach bliższych dużym miastom są na ogół bardziej zbliżone do zachowań mieszkanek tych miast. Postępujący proces suburbanizacji w wymiarze demo- graficznym, związany z napływem ludności do obszarów otaczających duże miasta, przyczynia się zatem do upodabniania się zachowań prokreacyjnych w centrach i peryferiach obszarów metropolitalnych na zasadzie dyfuzji postaw kojarzonych z drugim przejściem demograficznym. Wpływ procesów suburba- nizacji zaznacza się także w przypadku zmian w strukturze wieku ludności oraz struktur społeczno-ekonomicznych. Według Kährik i Tammaru[2008, s. 1055- -1078] w strefach podmiejskich następuje wzrost udziału populacji w wieku po- niżej 35 lat oraz o wyższym wykształceniu i większym poziomie zamożności.
Wpływ procesów suburbanizacji… 209
Krakowski Obszar Metropolitalny (KOM) jest regionem funkcjonalnym, w skład którego wchodzi miasto na prawach powiatu, tj. Kraków, wraz z otacza- jącym zespołem 50 gmin położonych na terenie 8 powiatów (w tym 1 gmina miejska, 14 gmin miejsko-wiejskich oraz 35 gmin wiejskich), podzielonych na strefę podmiejską (gminy zlokalizowane w najbliższym sąsiedztwie Krakowa oraz na strefę dojazdów do pracy – jednostki o większym oddaleniu od miasta centralnego, rys. 1). Krakowski Obszar Metropolitalny został powołany uchwałą Nr XV/174/03 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 22 grudnia 2003 r.
Tak wytyczony region KOM w 2013 r. zamieszkiwało 1498 tys. osób, z czego 759 tys. osób w Krakowie, co stanowiło 51% całego regionu metropolitalnego.
Należy zaznaczyć, że udział Krakowa w zaludnieniu KOM zmniejsza się (w 1988 r. wynosił 54,2%, obecnie 50,7%).
Rys. 1. Zasięg przestrzenny Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego
Źródło: Na podstawie Planu zagospodarowania przestrzennego województwa małopolskiego, 2003.
1. Zmiany w zaludnieniu i jego głównych składowych
W latach 1988-2013 liczba ludności KOM wzrosła o 8,8% (116 tys.), ale naj- większy wzrost zanotowano w jego strefie podmiejskiej (26,7%). Świadczy to o du- żym nasileniu procesów suburbanizacyjnych, na pograniczu trzeciej i czwartej fazy demograficznego cyklu miejskiego (w badanym okresie liczba ludności Krakowa wzrosła zaledwie o 1,7%). Większe tempo przyrostu było notowane od drugiej po- łowy lat 90. XX w. (wzrost liczby ludności w strefie podmiejskiej o 21,8% w okre- sie 1995-2013, rys. 2). Dynamika zaludnienia w badanym okresie była bardzo zróż- nicowana, np. w gminie Zielonki, o bardzo dobrej dostępności komunikacyjnej w stosunku do centrum Krakowa, liczba ludności wzrosła o 82%, w trzech kolej- nych gminach zlokalizowanych w najbliższym otoczeniu Krakowa − powyżej 50%.
W 9 gminach zanotowano natomiast spadek liczby ludności, głównie położonych peryferyjnie w stosunku do miasta centralnego i o dominacji funkcji rolniczej.
Rys. 2. Dynamika zaludnienia w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym w latach 1995-2013 Źródło: Dane GUS.
W poszczególnych strefach KOM wystąpiły znaczące różnice w zakresie salda migracji ogółem i jego zmian oraz wielkości napływu (rys. 3). Najwyższy poziom salda migracji zanotowała strefa podmiejska, w okresie 1995-2010 zano- towano jego wzrost z 4‰ do niemal 13‰, chociaż w ostatnich latach zaznaczył się spadek. W strefie dojazdów do pracy oraz w Krakowie saldo migracji było nieznaczne i nie przekraczało 3‰. W ostatnich latach poziom salda migracji do strefy dojazdów do pracy jest wyższy niż w Krakowie.
R Ź
X w z p p o c 0 z
R Ź Rys.
Źród
XX wu zaró prod prze odn cy.
0-17 zazn
Rys.
Źród . 3. Z dło: D
N X w.
do ówn duk ekra notow
W 7 lat nacz
. 4. N dło: D
Zmi Dane
Napły pon stre no d kcyjn
acza wan lata at o 5
za s
Nap Dane
iany e GU
yw nad efy d do s
nym ał 5 no n ach
5 p.
się t
pływ e GU
y sald US.
lud d czt doja stref m m 50%
nato 200 .p. w też s
w lud US.
da m
dnoś tero azd fy p mob
% (ta omi
05-2 w st spad
dnoś migr
ści okro dów podm bilny
ab.
ast 201 trefi dek
ci z racji
z K otnie (ry mie ym 1).
w s 10 z fie p udz
Kra Wp
w K
Krak e, n ys. 4
ejski (ok Wy stref zano podm ziału
akow ływ
KOM
kow natom
4). W iej, k. 4 yższ fie p otow miej łu lu
wa d w pro
M i j
wa d mia W s jak 47%
zy o pod wan jski udno
do st oces
ego
do s ast n truk k i s
%), c ods dmie
no w iej K ości
tref K sów
stre
stref nie n ktur stref choc etek ejsk wzr KOM
i na
KOM w sub
efach
fy p nast rze w
fy d ciaż k m kiej rost
M. W apływ
M burb
h
podm tąpi wie doja ż na migr Kra
udz W s wow
ban
dmie iły i eku azdó a po rantó akow
ział stref wej
izac
ejsk isto lud ów oczą
ów wa łu lu
fie p w w
cji…
kiej tne dnoś dom ątku
w niż udn pod wie
…
wzr zm ści n min u la wie w nośc dmie eku p
rósł mian napł nowa
at 9 eku stre ci n ejsk pop
ł od ny w ływ ała 0. X
prz efie napły kiej w
prod d po w po wając lud XX zedp
doj ywo w o dukc
oczą ozio ącej dnoś X w.
dpro azd owe ostat cyjn
ątku omie z K ść w
ud duk dów
ej w tnic nym
u la e na Krak w w dzia kcyj w do w w ch la m.
21
at 90 apły kow wiek ał te jnym o pra wiek atac 1
0.
y- wa
ku en m a- ku ch
Tab. 1. Napływ ludności z Krakowa do stref KOM według ekonomicznych grup wieku
Źródło: Dane GUS.
Przyrost naturalny ludności wykazywał zróżnicowane tendencje w badanym okresie (rys. 5). Do 2003 r. obserwowaliśmy trend spadkowy dla całego KOM, aż do osiągnięcia ubytku naturalnego w 2003 r. Następnie zaobserwowano wyraźny trend rosnący (do 2010 r.), a współczynnik przyrostu naturalnego osiągnął 2‰.
W Krakowie do 2007 r. mieliśmy do czynienia z ubytkiem naturalnym ludności, po czym nastąpił niewielki wzrost. Największy wzrost poziomu współczynnika przyro- stu naturalnego nastąpił w strefie podmiejskiej (od –0,2‰ do 2,4‰ w okresie 2003- -2010). Przez większość badanego okresu współczynnik przyrostu naturalnego przybierał wartości wyższe w strefie dojazdów do pracy w porównaniu ze strefą podmiejską, natomiast w ostatnim roku sytuacja uległa odwróceniu.
Rys. 5. Zmiany w przyroście naturalnym w strefach KOM Źródło: Dane GUS.
Napływ z Krakowa do: Udziały procentowe w poszczególnych grupach wieku
strefa podmiejska 1990 1995 2002 2005 2010 2012
przedprodukcyjny 29,7 26,8 25,1 26,2 31,1 32,4
produkcyjny mobilny 51,6 51,9 47,3 46,9 47,8 46,7
produkcyjny niemobilny 12,0 14,1 21,2 20,7 15,0 15,0
poprodukcyjny 6,7 7,2 6,5 6,2 6,0 5,9
Napływ z Krakowa do: Udziały procentowe w poszczególnych grupach wieku
strefa dojazdów 1990 1995 2002 2005 2010 2012
przedprodukcyjny 31,2 27,2 25,3 26,7 28,7 27,1
produkcyjny mobilny 53,3 50,6 45,0 44,2 47,3 46,6
produkcyjny niemobilny 11,0 13,6 21,2 21,8 16,7 17,7
poprodukcyjny 4,5 8,7 8,5 7,2 7,3 8,7
n s o n p d w p c u d
R Ź
2
t p s w d w nym stw ogó nos przy do 4 wis poło ceg udz do 1
Rys.
Źród
2. Z
taln pog skie w w dyc w o
B m, j ierd ółem ił 7 yros 47%
teg ożo o w ział
15%
. 6.
dło: D
Zm Zm nym głęb ej w wiek ch i osta
iorą jako dzić m w 72%
stu
% w o w onyc wzr
prz
% w
Stru mi Dane
mian mia m ni
bian w o ku
zw atnic
ąc p o g ć zd w 19
% i d nat w 20 wpły ch n rost zyro w lat
uktu igrac e GU
ny w any ie o niu
osta prz więk ch
pod głów decy 995
do 2 tura 013 ywa na tu w
ostu tach
ura p cji o US.
w s w odbi się atni zedp
ksze lata
d uw wny
ydo r. u 201 alne 3 r.) ają poł wsp u na h 20
przy oraz
stru stru iega
pro ich prod enie ach
wag ymi owa udz 13 r ego ), al tra łudn półc
atur 004-
yrost przy
ukt ukt ają oce lat duk em us
gę r ko aną ział r. w zan le n adyc nie czyn
raln -20
tu rz yros
tur turz zas esu
tach kcyj poz tab
Wp
rela omp prz sal wzró noto na w cyjn od nni neg 13,
zecz stu n
rze ze w
sadn sta h z
jnym ziom iliz
ływ
acje pone zew
da ósł d
owa wys ne w d Kr
ka o w
co
zywi natur
wie wiek nicz rze zano
m, mu zow
w pro
po enta wagę mig do 7 ano soki wys rako sal w pr
był
isteg raln
eku ku zo o
nia otow
co u ur wani
oces
omię ami ę te grac 73,5 w s ie w sok owa lda rzy ło sp
go lu ego)
u lu lud od lud wan ma odz ie s
sów
ędz i pr ego
cji w 5%
stre wart kie w
a. W m yroś pow
udno ) w
udn dnoś ogó dno no a za zeń.
się o w sub
zy s rzyr
pie w p . W efie
tośc wsk W s igra ście wod
ości KOM
noś ści ólno ości
zah apew
. Po ods
burb
sald rost erws przy W po doj ci t kaź stre acji lud dow
we M
ści w okra i, n ham
wn odo setk
ban
dem tu r szeg yroś odz jazd ego źnik efie i (z dno wane
dług
Kra ajow iem mow e z obni ka lu
izac
m mi rzec go ście ziale dów o ko ki p
po zwł ości e wz
g jeg
ako wyc mnie wan
wią ie w
udn cji…
igra czy skła e rz e na w do omp ozi dm asz i zw zros
go g
owsk ch ej j ie ązek w K nośc
…
acji ywis
adn zecz a str o pr pon iom miejs
zcza więk
stem
głów
kim tren edn spa k z Krak ci p
i a p steg nika zyw refy racy nent mu u skie a w kszy m po
wnyc
m O ndó nak adku
na kow prze
przy go a (ry wisty y na y (o ta p urod ej, p w o
ył s ozio
ch k
Obsz ów,
w u u apły wie edp
yro lud ys.
ym ajw od 7 przy dze pom
stat się omu
komp
zarz pol stre udz ywe zao prod
ostem dnoś
6).
lud więk 79%
yros ń w mim tnic z k u dz
pone
ze M lega efie iału em l obs duk
m n ści, Dla dno kszy
% w stu w g mo z
ch kole
ziet
entó
Met ając e po u lu lud serw
cyjn natu
na a K ości y ud 19 rze gmin
zna lata ei z tnoś
ów (
trop cych odm udn dzi m
wow nej
21
ural ależ KOM
wy dzia 95 eczy
nac aczą
ach) z 1%
ści.
(sald
poli h n miej nośc mło wan
, al 3
l- ży M y- ał
r.
y- ch
ą- ),
%
da
i- na
j- ci o- no
le
znacznie na niższym poziomie (16%) niż w strefie podmiejskiej (rys. 7). Propor- cjonalnie największym udziałem tej grupy ludności charakteryzuje się strefa do- jazdów, ale tam ciągle postępuje spadek i różnice pomiędzy tym obszarem a strefą podmiejską są obecnie niewielkie.
Rys. 7. Zmiany w udziałach ludności przedprodukcyjnej w strefach KOM Źródło: Dane GUS.
W przypadku ludności w wieku produkcyjnym, do 2007 r. we wszystkich strefach KOM obserwowano wzrosty, co było efektem tzw. dywidendy demo- graficznej (rys. 8). Największe wartości, przekraczające 66%, obserwowano w Krakowie. Od tego czasu jednak zanotowano spadek odsetka ludności w wie- ku produkcyjnym, a różnice w obrębie KOM uległy zatarciu. Interesująco przed- stawia się zróżnicowanie i zmiany w grupie ludności w młodszym wieku pro- dukcyjnym (tzw. mobilnym, rys. 9). Jeszcze pod koniec lat 90. XX w. różnice pomiędzy strefą dojazdów do pracy a Krakowem sięgały 3 p.p. Od około 2000 r.
w strefie dojazdów i strefie podmiejskiej zaobserwowano wzrost udziałów tej grupy ludności, podczas gdy Kraków zanotował spadek. Doprowadziło to nie- mal do wyrównania udziałów ludności produkcyjnej mobilnej na poziomie oko- ło 40%. Podobną tendencję można zaobserwować w przypadku ludności pro- dukcyjnej niemobilnej, z tymże we wszystkich strefach w ostatnich latach wystąpił spadek.
Wpływ procesów suburbanizacji… 215
Rys. 8. Zmiany w udziałach ludności produkcyjnej w strefach KOM Źródło: Dane GUS.
Rys. 9. Zmiany w udziałach ludności produkcyjnej mobilnej w strefach KOM Źródło: Dane GUS.
Odmienny trend występuje wśród ludności w wieku poprodukcyjnym (rys. 10).
Pogłębia się różnica pomiędzy Krakowem a pozostałymi strefami KOM (sięga ona obecnie 5 p.p.). Do 2010 r. zarówno w strefie dojazdów, jak i w strefie pod- miejskiej odsetek ludności w wieku emerytalnym utrzymywał się na zbliżonym poziomie około 15%, jednak w ostatnich latach zanotowano niewielki wzrost.
Biorąc pod uwagę dynamikę procesu starzenia się ludności na podstawie wskaź- nika starzenia się ekonomicznego WSE [Kurek, 2008], można stwierdzić zaha- mowanie tempa tego zjawiska, a w strefie podmiejskiej w 2010 r. nawet zauwa- żono odmładzanie (ujemna wartość wskaźnika, rys. 11). Na tej podstawie można
zauważyć, że procesy suburbanizacji w początkowej fazie wpływają osłabiająco na starzenie się populacji wskutek z jednej strony napływu ludności młodszej produkcyjnej, a z drugiej tendencji do wzrostu poziomu rodności wskutek reali- zacji zachowań prokreacyjnych wynikających z przeprowadzki do mieszkań o większej przestrzeni.
Rys. 10. Zmiany w udziałach ludności poprodukcyjnej w strefach KOM Źródło: Dane GUS.
Rys. 11. Dynamika procesu starzenia się ludności na podstawie wskaźnika starzenia się ekono- micznego (WSE) w strefach KOM
Źródło: Dane GUS.
Wpływ procesów suburbanizacji… 217
3. Analiza zachowań prokreacyjnych mieszkańców KOM
Zachowania prokreacyjne ludności są wypadkową różnych czynników de- mograficznych, ekonomicznych oraz prywatnych, z których najważniejszymi wydają się: wiek, wykształcenie, poziom dochodów oraz indywidualne prefe- rencje kobiet i mężczyzn w zakresie posiadanych dzieci. Z przeprowadzonych badań ankietowych wynika, że zdecydowana większość mieszkańców KOM po- siadała dzieci (84%) w chwili badania. Mieszkańcy napływowi charakteryzowali się większym odsetkiem posiadanych dzieci (84,3%) niż stali mieszkańcy strefy metropolitalnej (72,7%). Było to spowodowane przede wszystkim rozwojem su- burbanizacji i napływem głównie młodych małżeństw z dziećmi zwłaszcza do gmin leżących w strefie podmiejskiej Krakowa [Więcław-Michniewska, 2011, s. 73-88; Zborowski, Chaberko, Kretowicz, 2011, s. 49-72].
Niski odsetek dzieci w młodszych grupach wieku wśród respondentów od- zwierciedla tendencje panujące w tym zakresie również w innych regionach kra- ju [CBOS, 2010, s. 1-17]. Zjawisko to należy łączyć z transformacją demogra- ficzną polskiego społeczeństwa i wejściem Polski w fazę tzw. drugiego przejścia demograficznego, objawiającego się m.in. spadkiem dzietności oraz odkłada- niem momentu założenia rodziny, jak również świadomą bezdzietnością oraz wzrostem udziału urodzeń pozamałżeńskich [van de Kaa, 1987; Kurek, 2008].
Jest to widoczne zwłaszcza wśród kobiet, które na pierwsze dziecko decydują się w wieku około 30 lat.
Posiadanie potomstwa zależało również od poziomu wykształcenia respon- dentów (rys. 12). Z badań wynika, że im wyższy stopień wykształcenia, tym wy- raźniej spadał poziom dzietności respondentów. W grupie osób z wykształce- niem wyższym i średnim był on najniższy i wynosił odpowiednio 72,3% oraz 74,5%. Wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz podsta- wowym odsetek osób posiadających potomstwo wynosił natomiast odpowiednio 90,5% i 79,7%. Osoby z wykształceniem wyższym z reguły później decydują się na posiadanie potomstwa oraz mają mniejszą liczbę dzieci niż osoby o niższym poziomie wykształcenia ze względu na długoletnią i czasochłonną edukację, chęć rozwoju zawodowego lub szeroko pojętą samorealizację [Tyszka, 2002].
R Ź
t c s ( m n o c
R Ź Rys.
Źród
tom cy sięc (86, mie najz osób ca s
Rys.
Źród . 12.
dło: W
B mstw
KO czni ,4%
eszk zam b p są je
. 13.
dło: W . Po Włas
ada wa j OM- ie,
%). Z kańc możn posi
edn
. Po do Włas
siad ne b
ania jest -u, ch Zao ców niej ada nak
siad omow
ne b danie badan
a po t wi
któ hara
obse w na jszy ając
wia
danie we badan
e dzi nia an
oka ielk órzy akte
erw astę ych cych
aryg
e dz nia an
ieci nkie
azuj kość y m eryz wow ępo h te h dz
god
zieci nkie
prze etowe
ją, ć do miel zow wano owa
nde ziec dne
prz etowe
ez re e.
że och li n wali o n ał w encj ci b
ze
zez r e.
espo
kol hodó
najn si nato wzro ja j był z
wz
respo onde
lejn ów niżs ię n omia
ost o jest zna zglę
onde entó
nym gos sze
najw ast, ods t jed aczn ędu
entó w w
m cz spo
zar wię że setk
dna nie w
na
ów w wedłu
zyn odar robk ększ
wr ka o ak o
wy nisk
wedł ug w
nnik rstw ki, zym raz osób
odw ższ ką l
ług p wyks
kiem wa d wy m o ze b be wrot zy, p licz
pozi ształ
m ró dom yno ods wzr ezd
tna pon zebn
iomu łcen
óżn mow
szą etk ros ziet . O nad noś
u do nia
nicu weg ące kiem
tem tny Otóż 88%
ść te
ocho
ując go (r
pon m p m po ch.
ż w
%. D ej g
odów
cym rys niż posi ozio W w gr
Dan grup
w ne
m po . 13 ej 2 iada omu prz rupi
ne t py.
tto n
osia 3).
200 any u za zyp ie t te n
na g
adan Mie 00 z ych
amo padk tej o nie d
gosp
nie eszk zł m
dz ożn ku o
ods do k
odar
po kań mie ziec nośc osó sete koń
rstw
o- ń- e- ci ci ób ek ń-
wo
4
b l r i p k r a c o i P w i N ł z g
R Ź
4. P
bad leje rozw i mę plan kole rodz a 29 czw oraz ile d Pola wyn i to Nas ły:
z pl go i
Rys.
Źród
Pla N dany e. N
waż ężc
Z nuje ejny ziny 9,8%
wórk z 3, dzie In acy nika
jes stęp wie lanó i br
. 14.
dło: W
ny Na p ych Najc żan zyz
prz e d ych y d
% b kę l ,4%
eci nter y ni a, ż st gł pnym
ek b ów rak
. Cz Włas
pr plan . W częś
ia b zn, k zep dalsz h dz doce bad lub
% re chc esu ie c że p łów mi bad
pow cza
zynn ne b
rok ny d Wraz ściej będ któ row ze ziec elow
any pię espo ciały ując
chcą pon wnym
czy dany
wię asu n
niki o badan
rea doty z z w ej os dą w rzy wad pow ci. R wo ych ęcio ond yby cym
ą p nad m p ynn
ych ększ na i
ogra nia an
acy yczą
wie sob więc y w dzon
wię Res chc chc oro
ent y m m wy
posi 36 pow nika
h or zen
ich
anicz nkie
yjne ące ekie by w c d
chw nyc ększ spon
ciel ciał dzi ów mieć yda ada
% r wod ami raz nia r wy
zają etowe
Wp
e m po em w w
oty wili h b zeni nde liby łaby ieci
. Sp w aje s ać w
resp dem
dec po rodz ycho
ące c e.
ływ
mies osiad
ods wiek yczy i ba bada
ie r enci y po
y m i. Z porą
prz się wię pon m rez cyd owo ziny owa
chęć w pro
szk dan sete ku d yły adan
ań w rodz i, k osia mieć a ta ą gr zysz poz ększ
nden zyg dują ody y b anie
pos oces
kań nia p ek o do 4 wy nia wyn ziny którz ada ć tro aką rup złoś
zna zej
ntów gnac
ącym fin była e (r
siada sów
ców pot osób 49 l yłąc mie nika y, n zy ć je ojkę ą lic
ę (6 ści.
anie licz w j cji z mi nans a nie
rys.
ania w sub
w K tom
b pl lat p czni
eli p a, ż nato
zad edn ę dz
zbą 6%) e od zby jest z da
o b sow
ech 14
a pot burb
KO mstw lanu plan ie r
pon że 3 omi dekl no d ziec ą op ) sta dpow y dz
t za alsz brak we.
hęć ).
toms ban
OM wa w
ując nuj resp niże 34,8 iast laro dzie ci, n pow
ano wie ziec adow zych ku c
Inn do
stwa izac
wpł ącyc ą p pond
ej 4 8%
t 65 owa ecko
nato wied owił edzi ci?
wol h pl chęc ną w
reo
a (w cji…
ływ ch p ow den 9 la bad 5,2%
ali c o ( om dzia
ły o i na Z p lona lanó ci p waż orga
%)
…
wa p pow więk ntów
at.
dany
% n chę 12,3 iast ało osob a py
prze a z ów posi żną aniz
prze więk ksze w, z ych nie ęć p
3%
t ni się by, ytan epr
ob pow iada ą pr
zacj ede ksze enie zaró h w pla posi
%), d elic od któ nie row becn
wię ania rzyc ji ż
ws enie e ro ówn
wi anuj
iada dwó czni dpow
óre dla adz nej ększ
a po czyn życi
zys e ro dzi no k ieku je p ania ójkę i ch wie
nie acze zony
lic zen otom ną ia z
stkim odzi
ny.
kob u 18
pos a w ę (5 hcie edni e wi ego ych zby ia r mst rez zaw
m w iny
Da biet, 8-4 siad więk 51,5 eli m io 3 iedz mł h ba y dz rodz twa zygn
odo 21
wie ma alsz , ja 9 la dani ksze 5%) mie 3,0%
ział łodz
ada ziec ziny a by nacj owe 9
ek a- ze ak
at ia ej ), eć
% ły zi ań ci y.
y- ji e-
Wykształcenie oraz poziom dochodów gospodarstwa domowego były ko- lejnymi czynnikami, które różnicowały zachowania prokreacyjne respondentów (tab. 2). Niemal 35% osób legitymujących się dyplomem wyższej uczelni pla- nowało powiększenie rodziny, więcej niż w grupie osób z wykształceniem śred- nim (33,5%) i zasadniczym zawodowym (21,9%).
Analiza planów prokreacyjnych mieszkańców KOM według poziomu do- chodów wykazała z kolei, że najczęściej osoby o wysokich dochodach (od 6000 do 9000 zł) planowały dalsze powiększenie rodziny (40,8%). Niewielki odsetek wśród osób planujących posiadanie kolejnego dziecka odnotowano wśród re- spondentów o najniższych i najwyższych dochodach.
Tab. 2. Plany powiększenia rodziny w zależności od poziomu dochodów i wykształcenia (w %) Zmienne Czy planuje Pan/i powiększenie rodziny?
Tak Nie
Wykształcenie
Wyższe 34,8 65,2
Średnie ogólnokształcące 33,5 66,5
Zasadnicze zawodowe 21,9 78,1 Podstawowe i gimnazjalne 40,0 60,0 Wielkość miesięcznych
dochodów netto na gospodarstwo domowe w PLN
do 2000 30,9 69,1
2001-4000 37,2 62,8
4001-6000 36,7 63,3
6001-9000 40,8 59,2
powyżej 9000 23,8 76,2
Źródło: Własne badania ankietowe.
Podsumowanie
Procesy suburbanizacji zachodzące w Polsce są zjawiskiem relatywnie no- wym. Obszary metropolitalne nimi objęte charakteryzują się wzrostem zaludnie- nia w wyniku dodatniego salda migracji (głównie ludności napływającej z ich rdzeni), a także w wyniku przyrostu naturalnego, jako że migrują do stref pod- miejskich głównie ludzie w młodszym wieku produkcyjnym. Z tego także względu obszary podlegające procesom suburbanizacji charakteryzują się spo- wolnieniem procesu starzenia się ludności.
Z drugiej strony, zachowania prokreacyjne ludności obszarów metropolital- nych na przykładzie KOM są odzwierciedleniem ogólnokrajowych postaw pro- kreacyjnych Polaków (CBOS 2010). Młode rodziny przejmują zachodni styl ży- cia, przejawiający się spadkiem liczby posiadanych dzieci. Spora grupa badanych świadomie wybierała bezdzietność. Respondenci decydowali się na posiadanie niewielkiej liczby dzieci z różnych względów: demograficznych,
Wpływ procesów suburbanizacji… 221
ekonomicznych, czy związanych z funkcjonowaniem i organizacją życia zawo- dowego i rodzinnego. Odkładanie urodzeń skutkowało tym, że spora grupa ba- danych nie decydowała się na większą ich liczbę ze względu na wiek i związane z tym ryzyko urodzenia chorego dziecka. Innym powodem rezygnacji z posiada- nia wielodzietnej rodziny była niechęć do reorganizacji życia zawodowego oraz brak czasu na wychowanie dzieci.
Reasumując, należy stwierdzić, że postawy zachowań prokreacyjnych na- wiązują do koncepcji drugiego przejścia demograficznego (odkładanie urodzeń, urodzenia pozamałżeńskie, dobrowolna bezdzietność, zmiana modelu rodziny).
Badania wykazały również zależność posiadania potomstwa i planowania rodzi- ny od poziomu wykształcenia i dochodów. Przejawiało się to zależnością, że im wyższe były dochody respondentów i wykształcenie, tym mniejsza była ich dzietność, ale większa chęć ich posiadania.
Literatura
Berg L. van der, Drewett R., Klaasen L.H., Rossi A., Vijverberg, C.H.T. (1982), Urban Europe: A Study of Growth and Decline, Pergamon Press, Oxford.
[CBOS, 2010] Postawy prokreacyjne Polaków, Komunikat Badań, 4, CBOS, Warszawa.
Daguet F. (2004), La fécondité dans les régions à la fin des années quatre-vingt-dix - Davantage de naissances à la campagne, Insee Première, no. 963, s. 1-4.
Kaa D.J. van de (1987), Europe's Second Demographic Transition, „Population Bulletin, 42(1), s. 1-59.
Kulu H., Boyle P.J. (2009), High Fertility in City Suburbs: Compositional or Contextual Effects? „European Journal of Population”, Vol. 25(2), s. 157-174.
Kulu H., Vikat A. (2007), Fertility Differences by Housing Type: The Effect of Housing Con- ditions or of Selective Moves? „Demographic Research”, Vol. 17(26), s. 775-802.
Kulu H., Boyle P.J., Andersson G. (2009), High Suburban Fertility: Evidence from four Northern European Countries, „Demographic Research”, Vol. 21(31), s. 915-944.
Kurek S. (2008), Typologia starzenia się ludności Polski w ujęciu przestrzennym, Wydawnictwo Akademii Pedagogicznej, Kraków.
Kurek S., Lange M. (2013), Zmiany zachowań prokreacyjnych w Polsce w ujęciu prze- strzennym, Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków.
Lisowski A., Grochowski M. (2008), Procesy suburbanizacji. Uwarunkowania formy i konsekwencje [w:] Ekspertyzy do Komisji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2013, T.1, KPZK-MRR.
Mulder C. (2006), Population and Housing: A Two-Sided Relationship, „Demographic Research”, Vol. 15(13), s. 401-412.
Śleszyński P. (2006), Demograficzny wymiar procesów suburbanizacji w Polsce po 1989 roku [w:] S. Kozłowski, red., Żywiołowe rozprzestrzenianie się miast. Nara- stający problem aglomeracji miejskich w Polsce, Studia nad zrównoważonym roz- wojem, t. 2, Katedra Ochrony Środowiska KUL, Komitet „Człowiek i Środowisko”
przy Prezydium PAN, Białystok–Lublin–Warszawa.
Tyszka Z. (2002), Rodzina we współczesnym świecie, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Vobecká J., Piguet V. (2012), Fertility, Natural Growth, and Migration in the Czech Re- public: An Urban–Suburban–Rural Gradient Analysis of Long‐Term Trends and Recent Reversals, „Population, Space and Place”, Vol. 18(3), s. 225-240.
Więcław-Michniewska J. (2011), Suburbanizacja w Krakowskim Obszarze Metropoli- talnym [w:] I. Jakóbczyk-Gryszkiewicz, red., Regiony miejskie w Polsce. Dwadzie- ścia lat transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 73-88.
Zborowski A., Chaberko T., Kretowicz P. (2011), Procesy suburbanizacji rezydencjo- nalnej w regionie miejskim Krakowa: przemiany społeczno-przestrzenne [w:] I. Ja- kóbczyk-Gryszkiewicz, red., Regiony miejskie w Polsce. Dwadzieścia lat transfor- macji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011, s. 49-72.
THE IMPACT OF SUBURBANIZATION ON DEMOGRAPHIC CHANGES IN CRACOW METROPOLITAN AREA
Summary: Rapid development of the process of suburbanization, observed in Poland since the 1990s has affected population distribution, natural increase and migration as well as the population age composition. The purpose of this study is to determine how the processes of suburbanization have contributed to the demographic changes in the Cracow Metropolitan Area (CMA) in the period of 1995-2013. The following measures were taken into consideration: population growth rates, net migration rate, natural gro- wth rate and the shares of the population age groups. Also, to answer the question about the impact of suburban processes on reproductive behavior of the population in the me- tropolitan area, a survey was conducted in the suburban and commuting zone of the Cra- cow Metropolitan Area. A total of 1,020 questionnaires were collected. The study was funded by the National Science Center, awarded by decision number DEC- -2012/05/B/HS4/04200 for the project “Transformation of selected social-demographic structures in Cracow Metropolitan Area”.
Keywords: suburbanization, Cracow Metropolitan Area, Poland.