• Nie Znaleziono Wyników

Wpływ procesów suburbanizacji na przemiany demograficzne krakowskiego obszaru metropolitalnego

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Wpływ procesów suburbanizacji na przemiany demograficzne krakowskiego obszaru metropolitalnego"

Copied!
17
0
0

Pełen tekst

(1)

Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach ISSN 2083-8611 Nr 223 · 2015

Sławomir Kurek

Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

Wydział Geograficzno-Biologiczny Instytut Geografii

sgkurek@up.krakow.pl

WPŁYW PROCESÓW SUBURBANIZACJI NA PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE

KRAKOWSKIEGO OBSZARU METROPOLITALNEGO

Streszczenie: Procesy suburbanizacji, których intensywny rozwój w Polsce obserwuje- my od lat 90. XX w. wpływają na zmiany w rozmieszczeniu ludności, ruchu naturalnym i wędrówkowym oraz strukturze wieku populacji. Celem niniejszego opracowania jest określenie, w jaki sposób procesy suburbanizacji przyczyniły się do zmian demograficz- nych w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym (KOM) w okresie 1995-2013. Wzięto pod uwagę wskaźniki dynamiki zaludnienia, salda migracji, przyrostu naturalnego oraz udziały ekonomicznych grup wieku ludności. Ponadto, aby odpowiedzieć na pytanie o wpływ procesów suburbanizacyjnych na zachowania prokreacyjne ludności, przepro- wadzono badania ankietowe w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym. Łącznie zebrano 1020 ankiet. Badania zostały sfinansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/05/B/HS4/04200 w ramach projektu badawczego.

Słowa kluczowe: suburbanizacja, Krakowski Obszar Metropolitalny, Polska.

Jadwiga Gałka Uniwersytet Jagielloński Wydział Biologii i Nauk o Ziemi

Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej jadwiga.galka@uj.edu.pl

Mirosław Wójtowicz

Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Wydział Geograficzno-Biologiczny Instytut Geografii

mwojt@up.krakow.pl

(2)

Wpływ procesów suburbanizacji… 207

Wprowadzenie

Suburbanizacja to proces przenoszenia się form przestrzennych miasta oraz form życia miejskiego poza granice administracyjne miasta, do strefy podmiej- skiej. Ponadto, suburbanizacja to także proces tworzenia się powiązań funkcjo- nalnych pomiędzy miastem centralnym a jego otoczeniem, będący składową szerszego procesu miejskich przekształceń, zwanych metropolizacją [Lisowski, Grochowski, 2008, s. 217-280]. Przejawami procesów suburbanizacji jest wzrost aktywności budowlanej (głównie rozwój budownictwa mieszkaniowego jedno- rodzinnego) w strefie podmiejskiej oraz przenoszenie się podmiotów gospodar- czych z miasta centralnego, a w ujęciu funkcjonalnym wzrost natężenia i zasięgu dojazdów do pracy i szkół ze strefy podmiejskiej do rdzenia miejskiego, a także wzrost powiązań o charakterze infrastrukturalnym (korzystanie z usług miasta centralnego przez ludność zamieszkującą w jego sąsiedztwie). W ujęciu demo- graficznym suburbanizacja to zmiany w rozmieszczeniu ludności, polegające na migracjach z miasta centralnego do strefy podmiejskiej, czego efektem jest wzrost zaludnienia stref podmiejskich [Śleszyński, 2006, s. 105-123].

Procesy suburbanizacji wpisują się w koncepcję demograficznego cyklu życia miasta, która zakłada następowanie po sobie 5 faz [Berg i in., 1982]:

1. Bezwzględnej centralizacji (wzrasta liczba mieszkańców miasta centralnego, a spadek następuje w strefie zewnętrznej).

2. Względnej centralizacji (wzrasta liczba mieszkańców miasta centralnego i strefy zewnętrznej, z tymże w mieście centralnym jest on większy).

3. Względnej decentralizacji (wzrasta liczba mieszkańców miasta centralnego i strefy zewnętrznej, z tymże większy wzrost występuje w strefie zewnętrznej).

4. Bezwzględnej decentralizacji (liczba mieszkańców w mieście centralnym spada, a rośnie w strefie zewnętrznej).

5. Dezurbanizacji (w obu strefach następuje spadek liczby ludności).

Napływ ludności do stref podmiejskich (głównie w wieku młodszym pro- dukcyjnym) może stymulować zmiany struktury wieku oraz ruchu naturalnego ludności. Celem niniejszego opracowania jest określenie, w jaki sposób procesy suburbanizacji przyczyniły się do zmian demograficznych w Krakowskim Ob- szarze Metropolitalnym (KOM) w okresie 1995-2013. Wybór zakresu czasowe- go był podyktowany dostępnością danych GUS. Wzięto pod uwagę wskaźniki dynamiki zaludnienia, salda migracji, przyrostu naturalnego oraz udziały eko- nomicznych grup wieku ludności. Ponadto, aby odpowiedzieć na pytanie o wpływ procesów suburbanizacyjnych na zachowania prokreacyjne ludności, przeprowadzono badania ankietowe w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy

(3)

w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym. Łącznie zebrano 1020 ankiet.

W próbie dominowały kobiety (60%), osoby w wieku mobilnym 18-44 lata (58,4%), pozostające w związku małżeńskim (76,6%) oraz z wykształceniem średnim ogólnokształcącym (31,2%). Ludność autochtoniczna stanowiła 55%

respondentów, pozostałe 45% to ludność napływowa, czyli niezamieszkująca w obecnej miejscowości od urodzenia. W strefie podmiejskiej zebrano 35% an- kiet, natomiast w strefie dojazdów do pracy pozostałe 65%. Badania zostały sfi- nansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/05/B/HS4/04200 w ramach projektu badawczego

„Przekształcenia wybranych struktur społeczno-demograficznych Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego”.

W literaturze przedmiotu zauważalna jest grupa prac ukazujących odmien- ny (wyższy) poziom dzietności kobiet w strefach podmiejskich w porównaniu z miastami centralnymi, nawet po uwzględnieniu różnic społeczno-demograficznych kohorty kobiet w wieku reprodukcyjnym. Podejmowaniu decyzji prokreacyj- nych sprzyja sam fakt przenoszenia się z ciasnych blokowisk do mieszkań w za- budowie jednorodzinnej o zdecydowanie większym metrażu i z własnym ogro- dem [Daguet, 2004, s. 1-4; Mulder, 2006, s. 401-412; Kulu, Boyle, 2009, s. 157- -174; Kulu, Vikat, 2007, s. 775-802; Kulu, Boyle, Andersson, 2009, s. 915-944;

Vobecká, Piguet, 2012, s. 225-240]. Według badań Kurka i Lange [2013] najniż- szy poziom dzietności reprezentowały duże ośrodki miejskie, a wyższą dzietno- ścią charakteryzowały się strefy podmiejskie. W ujęciu największych miast i ich otaczających stref stwierdzono, że poziom dzietności zwiększał się wraz z odle- głością od ośrodka centralnego. W pierwszej dekadzie XXI w. największy wzrost dzietności odnotowały z kolei duże miasta, a w dalszej kolejności powia- ty I i II strefy. Niemniej jednak, analiza danych zagregowanych na poziomie powiatów wskazuje, że zachowania prokreacyjne mieszkanek wsi położonych na terenach bliższych dużym miastom są na ogół bardziej zbliżone do zachowań mieszkanek tych miast. Postępujący proces suburbanizacji w wymiarze demo- graficznym, związany z napływem ludności do obszarów otaczających duże miasta, przyczynia się zatem do upodabniania się zachowań prokreacyjnych w centrach i peryferiach obszarów metropolitalnych na zasadzie dyfuzji postaw kojarzonych z drugim przejściem demograficznym. Wpływ procesów suburba- nizacji zaznacza się także w przypadku zmian w strukturze wieku ludności oraz struktur społeczno-ekonomicznych. Według Kährik i Tammaru[2008, s. 1055- -1078] w strefach podmiejskich następuje wzrost udziału populacji w wieku po- niżej 35 lat oraz o wyższym wykształceniu i większym poziomie zamożności.

(4)

Wpływ procesów suburbanizacji… 209

Krakowski Obszar Metropolitalny (KOM) jest regionem funkcjonalnym, w skład którego wchodzi miasto na prawach powiatu, tj. Kraków, wraz z otacza- jącym zespołem 50 gmin położonych na terenie 8 powiatów (w tym 1 gmina miejska, 14 gmin miejsko-wiejskich oraz 35 gmin wiejskich), podzielonych na strefę podmiejską (gminy zlokalizowane w najbliższym sąsiedztwie Krakowa oraz na strefę dojazdów do pracy – jednostki o większym oddaleniu od miasta centralnego, rys. 1). Krakowski Obszar Metropolitalny został powołany uchwałą Nr XV/174/03 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 22 grudnia 2003 r.

Tak wytyczony region KOM w 2013 r. zamieszkiwało 1498 tys. osób, z czego 759 tys. osób w Krakowie, co stanowiło 51% całego regionu metropolitalnego.

Należy zaznaczyć, że udział Krakowa w zaludnieniu KOM zmniejsza się (w 1988 r. wynosił 54,2%, obecnie 50,7%).

Rys. 1. Zasięg przestrzenny Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego

Źródło: Na podstawie Planu zagospodarowania przestrzennego województwa małopolskiego, 2003.

(5)

1. Zmiany w zaludnieniu i jego głównych składowych

W latach 1988-2013 liczba ludności KOM wzrosła o 8,8% (116 tys.), ale naj- większy wzrost zanotowano w jego strefie podmiejskiej (26,7%). Świadczy to o du- żym nasileniu procesów suburbanizacyjnych, na pograniczu trzeciej i czwartej fazy demograficznego cyklu miejskiego (w badanym okresie liczba ludności Krakowa wzrosła zaledwie o 1,7%). Większe tempo przyrostu było notowane od drugiej po- łowy lat 90. XX w. (wzrost liczby ludności w strefie podmiejskiej o 21,8% w okre- sie 1995-2013, rys. 2). Dynamika zaludnienia w badanym okresie była bardzo zróż- nicowana, np. w gminie Zielonki, o bardzo dobrej dostępności komunikacyjnej w stosunku do centrum Krakowa, liczba ludności wzrosła o 82%, w trzech kolej- nych gminach zlokalizowanych w najbliższym otoczeniu Krakowa − powyżej 50%.

W 9 gminach zanotowano natomiast spadek liczby ludności, głównie położonych peryferyjnie w stosunku do miasta centralnego i o dominacji funkcji rolniczej.

Rys. 2. Dynamika zaludnienia w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym w latach 1995-2013 Źródło: Dane GUS.

W poszczególnych strefach KOM wystąpiły znaczące różnice w zakresie salda migracji ogółem i jego zmian oraz wielkości napływu (rys. 3). Najwyższy poziom salda migracji zanotowała strefa podmiejska, w okresie 1995-2010 zano- towano jego wzrost z 4‰ do niemal 13‰, chociaż w ostatnich latach zaznaczył się spadek. W strefie dojazdów do pracy oraz w Krakowie saldo migracji było nieznaczne i nie przekraczało 3‰. W ostatnich latach poziom salda migracji do strefy dojazdów do pracy jest wyższy niż w Krakowie.

(6)

R Ź

X w z p p o c 0 z

R Ź Rys.

Źród

XX wu zaró prod prze odn cy.

0-17 zazn

Rys.

Źród . 3. Z dło: D

N X w.

do ówn duk ekra notow

W 7 lat nacz

. 4. N dło: D

Zmi Dane

Napły pon stre no d kcyjn

acza wan lata at o 5

za s

Nap Dane

iany e GU

yw nad efy d do s

nym ał 5 no n ach

5 p.

się t

pływ e GU

y sald US.

lud d czt doja stref m m 50%

nato 200 .p. w też s

w lud US.

da m

dnoś tero azd fy p mob

% (ta omi

05-2 w st spad

dnoś migr

ści okro dów podm bilny

ab.

ast 201 trefi dek

ci z racji

z K otnie (ry mie ym 1).

w s 10 z fie p udz

Kra Wp

w K

Krak e, n ys. 4

ejski (ok Wy stref zano podm ziału

akow ływ

KOM

kow natom

4). W iej, k. 4 yższ fie p otow miej łu lu

wa d w pro

M i j

wa d mia W s jak 47%

zy o pod wan jski udno

do st oces

ego

do s ast n truk k i s

%), c ods dmie

no w iej K ości

tref K sów

stre

stref nie n ktur stref choc etek ejsk wzr KOM

i na

KOM w sub

efach

fy p nast rze w

fy d ciaż k m kiej rost

M. W apływ

M burb

h

podm tąpi wie doja ż na migr Kra

udz W s wow

ban

dmie iły i eku azdó a po rantó akow

ział stref wej

izac

ejsk isto lud ów oczą

ów wa łu lu

fie p w w

cji…

kiej tne dnoś dom ątku

w niż udn pod wie

wzr zm ści n min u la wie w nośc dmie eku p

rósł mian napł nowa

at 9 eku stre ci n ejsk pop

ł od ny w ływ ała 0. X

prz efie napły kiej w

prod d po w po wając lud XX zedp

doj ywo w o dukc

oczą ozio ącej dnoś X w.

dpro azd owe ostat cyjn

ątku omie z K ść w

ud duk dów

ej w tnic nym

u la e na Krak w w dzia kcyj w do w w ch la m.

21

at 90 apły kow wiek ał te jnym o pra wiek atac 1

0.

y- wa

ku en m a- ku ch

(7)

Tab. 1. Napływ ludności z Krakowa do stref KOM według ekonomicznych grup wieku

Źródło: Dane GUS.

Przyrost naturalny ludności wykazywał zróżnicowane tendencje w badanym okresie (rys. 5). Do 2003 r. obserwowaliśmy trend spadkowy dla całego KOM, aż do osiągnięcia ubytku naturalnego w 2003 r. Następnie zaobserwowano wyraźny trend rosnący (do 2010 r.), a współczynnik przyrostu naturalnego osiągnął 2‰.

W Krakowie do 2007 r. mieliśmy do czynienia z ubytkiem naturalnym ludności, po czym nastąpił niewielki wzrost. Największy wzrost poziomu współczynnika przyro- stu naturalnego nastąpił w strefie podmiejskiej (od –0,2‰ do 2,4‰ w okresie 2003- -2010). Przez większość badanego okresu współczynnik przyrostu naturalnego przybierał wartości wyższe w strefie dojazdów do pracy w porównaniu ze strefą podmiejską, natomiast w ostatnim roku sytuacja uległa odwróceniu.

Rys. 5. Zmiany w przyroście naturalnym w strefach KOM Źródło: Dane GUS.

Napływ z Krakowa do: Udziały procentowe w poszczególnych grupach wieku

strefa podmiejska 1990 1995 2002 2005 2010 2012

przedprodukcyjny 29,7 26,8 25,1 26,2 31,1 32,4

produkcyjny mobilny 51,6 51,9 47,3 46,9 47,8 46,7

produkcyjny niemobilny 12,0 14,1 21,2 20,7 15,0 15,0

poprodukcyjny 6,7 7,2 6,5 6,2 6,0 5,9

Napływ z Krakowa do: Udziały procentowe w poszczególnych grupach wieku

strefa dojazdów 1990 1995 2002 2005 2010 2012

przedprodukcyjny 31,2 27,2 25,3 26,7 28,7 27,1

produkcyjny mobilny 53,3 50,6 45,0 44,2 47,3 46,6

produkcyjny niemobilny 11,0 13,6 21,2 21,8 16,7 17,7

poprodukcyjny 4,5 8,7 8,5 7,2 7,3 8,7

(8)

n s o n p d w p c u d

R Ź

2

t p s w d w nym stw ogó nos przy do 4 wis poło ceg udz do 1

Rys.

Źród

2. Z

taln pog skie w w dyc w o

B m, j ierd ółem ił 7 yros 47%

teg ożo o w ział

15%

. 6.

dło: D

Zm Zm nym głęb ej w wiek ch i osta

iorą jako dzić m w 72%

stu

% w o w onyc wzr

prz

% w

Stru mi Dane

mian mia m ni

bian w o ku

zw atnic

ąc p o g ć zd w 19

% i d nat w 20 wpły ch n rost zyro w lat

uktu igrac e GU

ny w any ie o niu

osta prz więk ch

pod głów decy 995

do 2 tura 013 ywa na tu w

ostu tach

ura p cji o US.

w s w odbi się atni zedp

ksze lata

d uw wny

ydo r. u 201 alne 3 r.) ają poł wsp u na h 20

przy oraz

stru stru iega

pro ich prod enie ach

wag ymi owa udz 13 r ego ), al tra łudn półc

atur 004-

yrost przy

ukt ukt ają oce lat duk em us

gę r ko aną ział r. w zan le n adyc nie czyn

raln -20

tu rz yros

tur turz zas esu

tach kcyj poz tab

Wp

rela omp prz sal wzró noto na w cyjn od nni neg 13,

zecz stu n

rze ze w

sadn sta h z

jnym ziom iliz

ływ

acje pone zew

da ósł d

owa wys ne w d Kr

ka o w

co

zywi natur

wie wiek nicz rze zano

m, mu zow

w pro

po enta wagę mig do 7 ano soki wys rako sal w pr

był

isteg raln

eku ku zo o

nia otow

co u ur wani

oces

omię ami ę te grac 73,5 w s ie w sok owa lda rzy ło sp

go lu ego)

u lu lud od lud wan ma odz ie s

sów

ędz i pr ego

cji w 5%

stre wart kie w

a. W m yroś pow

udno ) w

udn dnoś ogó dno no a za zeń.

się o w sub

zy s rzyr

pie w p . W efie

tośc wsk W s igra ście wod

ości KOM

noś ści ólno ości

zah apew

. Po ods

burb

sald rost erws przy W po doj ci t kaź stre acji lud dow

we M

ści w okra i, n ham

wn odo setk

ban

dem tu r szeg yroś odz jazd ego źnik efie i (z dno wane

dług

Kra ajow iem mow e z obni ka lu

izac

m mi rzec go ście ziale dów o ko ki p

po zwł ości e wz

g jeg

ako wyc mnie wan

wią ie w

udn cji…

igra czy skła e rz e na w do omp ozi dm asz i zw zros

go g

owsk ch ej j ie ązek w K nośc

acji ywis

adn zecz a str o pr pon iom miejs

zcza więk

stem

głów

kim tren edn spa k z Krak ci p

i a p steg nika zyw refy racy nent mu u skie a w kszy m po

wnyc

m O ndó nak adku

na kow prze

przy go a (ry wisty y na y (o ta p urod ej, p w o

ył s ozio

ch k

Obsz ów,

w u u apły wie edp

yro lud ys.

ym ajw od 7 przy dze pom

stat się omu

komp

zarz pol stre udz ywe zao prod

ostem dnoś

6).

lud więk 79%

yros ń w mim tnic z k u dz

pone

ze M lega efie iału em l obs duk

m n ści, Dla dno kszy

% w stu w g mo z

ch kole

ziet

entó

Met ając e po u lu lud serw

cyjn natu

na a K ości y ud 19 rze gmin

zna lata ei z tnoś

ów (

trop cych odm udn dzi m

wow nej

21

ural ależ KOM

wy dzia 95 eczy

nac aczą

ach) z 1%

ści.

(sald

poli h n miej nośc mło wan

, al 3

l- ży M y- ał

r.

y- ch

ą- ),

%

da

i- na

j- ci o- no

le

(9)

znacznie na niższym poziomie (16%) niż w strefie podmiejskiej (rys. 7). Propor- cjonalnie największym udziałem tej grupy ludności charakteryzuje się strefa do- jazdów, ale tam ciągle postępuje spadek i różnice pomiędzy tym obszarem a strefą podmiejską są obecnie niewielkie.

Rys. 7. Zmiany w udziałach ludności przedprodukcyjnej w strefach KOM Źródło: Dane GUS.

W przypadku ludności w wieku produkcyjnym, do 2007 r. we wszystkich strefach KOM obserwowano wzrosty, co było efektem tzw. dywidendy demo- graficznej (rys. 8). Największe wartości, przekraczające 66%, obserwowano w Krakowie. Od tego czasu jednak zanotowano spadek odsetka ludności w wie- ku produkcyjnym, a różnice w obrębie KOM uległy zatarciu. Interesująco przed- stawia się zróżnicowanie i zmiany w grupie ludności w młodszym wieku pro- dukcyjnym (tzw. mobilnym, rys. 9). Jeszcze pod koniec lat 90. XX w. różnice pomiędzy strefą dojazdów do pracy a Krakowem sięgały 3 p.p. Od około 2000 r.

w strefie dojazdów i strefie podmiejskiej zaobserwowano wzrost udziałów tej grupy ludności, podczas gdy Kraków zanotował spadek. Doprowadziło to nie- mal do wyrównania udziałów ludności produkcyjnej mobilnej na poziomie oko- ło 40%. Podobną tendencję można zaobserwować w przypadku ludności pro- dukcyjnej niemobilnej, z tymże we wszystkich strefach w ostatnich latach wystąpił spadek.

(10)

Wpływ procesów suburbanizacji… 215

Rys. 8. Zmiany w udziałach ludności produkcyjnej w strefach KOM Źródło: Dane GUS.

Rys. 9. Zmiany w udziałach ludności produkcyjnej mobilnej w strefach KOM Źródło: Dane GUS.

Odmienny trend występuje wśród ludności w wieku poprodukcyjnym (rys. 10).

Pogłębia się różnica pomiędzy Krakowem a pozostałymi strefami KOM (sięga ona obecnie 5 p.p.). Do 2010 r. zarówno w strefie dojazdów, jak i w strefie pod- miejskiej odsetek ludności w wieku emerytalnym utrzymywał się na zbliżonym poziomie około 15%, jednak w ostatnich latach zanotowano niewielki wzrost.

Biorąc pod uwagę dynamikę procesu starzenia się ludności na podstawie wskaź- nika starzenia się ekonomicznego WSE [Kurek, 2008], można stwierdzić zaha- mowanie tempa tego zjawiska, a w strefie podmiejskiej w 2010 r. nawet zauwa- żono odmładzanie (ujemna wartość wskaźnika, rys. 11). Na tej podstawie można

(11)

zauważyć, że procesy suburbanizacji w początkowej fazie wpływają osłabiająco na starzenie się populacji wskutek z jednej strony napływu ludności młodszej produkcyjnej, a z drugiej tendencji do wzrostu poziomu rodności wskutek reali- zacji zachowań prokreacyjnych wynikających z przeprowadzki do mieszkań o większej przestrzeni.

Rys. 10. Zmiany w udziałach ludności poprodukcyjnej w strefach KOM Źródło: Dane GUS.

Rys. 11. Dynamika procesu starzenia się ludności na podstawie wskaźnika starzenia się ekono- micznego (WSE) w strefach KOM

Źródło: Dane GUS.

(12)

Wpływ procesów suburbanizacji… 217

3. Analiza zachowań prokreacyjnych mieszkańców KOM

Zachowania prokreacyjne ludności są wypadkową różnych czynników de- mograficznych, ekonomicznych oraz prywatnych, z których najważniejszymi wydają się: wiek, wykształcenie, poziom dochodów oraz indywidualne prefe- rencje kobiet i mężczyzn w zakresie posiadanych dzieci. Z przeprowadzonych badań ankietowych wynika, że zdecydowana większość mieszkańców KOM po- siadała dzieci (84%) w chwili badania. Mieszkańcy napływowi charakteryzowali się większym odsetkiem posiadanych dzieci (84,3%) niż stali mieszkańcy strefy metropolitalnej (72,7%). Było to spowodowane przede wszystkim rozwojem su- burbanizacji i napływem głównie młodych małżeństw z dziećmi zwłaszcza do gmin leżących w strefie podmiejskiej Krakowa [Więcław-Michniewska, 2011, s. 73-88; Zborowski, Chaberko, Kretowicz, 2011, s. 49-72].

Niski odsetek dzieci w młodszych grupach wieku wśród respondentów od- zwierciedla tendencje panujące w tym zakresie również w innych regionach kra- ju [CBOS, 2010, s. 1-17]. Zjawisko to należy łączyć z transformacją demogra- ficzną polskiego społeczeństwa i wejściem Polski w fazę tzw. drugiego przejścia demograficznego, objawiającego się m.in. spadkiem dzietności oraz odkłada- niem momentu założenia rodziny, jak również świadomą bezdzietnością oraz wzrostem udziału urodzeń pozamałżeńskich [van de Kaa, 1987; Kurek, 2008].

Jest to widoczne zwłaszcza wśród kobiet, które na pierwsze dziecko decydują się w wieku około 30 lat.

Posiadanie potomstwa zależało również od poziomu wykształcenia respon- dentów (rys. 12). Z badań wynika, że im wyższy stopień wykształcenia, tym wy- raźniej spadał poziom dzietności respondentów. W grupie osób z wykształce- niem wyższym i średnim był on najniższy i wynosił odpowiednio 72,3% oraz 74,5%. Wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz podsta- wowym odsetek osób posiadających potomstwo wynosił natomiast odpowiednio 90,5% i 79,7%. Osoby z wykształceniem wyższym z reguły później decydują się na posiadanie potomstwa oraz mają mniejszą liczbę dzieci niż osoby o niższym poziomie wykształcenia ze względu na długoletnią i czasochłonną edukację, chęć rozwoju zawodowego lub szeroko pojętą samorealizację [Tyszka, 2002].

(13)

R Ź

t c s ( m n o c

R Ź Rys.

Źród

tom cy sięc (86, mie najz osób ca s

Rys.

Źród . 12.

dło: W

B mstw

KO czni ,4%

eszk zam b p są je

. 13.

dło: W . Po Włas

ada wa j OM- ie,

%). Z kańc możn posi

edn

. Po do Włas

siad ne b

ania jest -u, ch Zao ców niej ada nak

siad omow

ne b danie badan

a po t wi

któ hara

obse w na jszy ając

wia

danie we badan

e dzi nia an

oka ielk órzy akte

erw astę ych cych

aryg

e dz nia an

ieci nkie

azuj kość y m eryz wow ępo h te h dz

god

zieci nkie

prze etowe

ją, ć do miel zow wano owa

nde ziec dne

prz etowe

ez re e.

że och li n wali o n ał w encj ci b

ze

zez r e.

espo

kol hodó

najn si nato wzro ja j był z

wz

respo onde

lejn ów niżs ię n omia

ost o jest zna zglę

onde entó

nym gos sze

najw ast, ods t jed aczn ędu

entó w w

m cz spo

zar wię że setk

dna nie w

na

ów w wedłu

zyn odar robk ększ

wr ka o ak o

wy nisk

wedł ug w

nnik rstw ki, zym raz osób

odw ższ ką l

ług p wyks

kiem wa d wy m o ze b be wrot zy, p licz

pozi ształ

m ró dom yno ods wzr ezd

tna pon zebn

iomu łcen

óżn mow

szą etk ros ziet . O nad noś

u do nia

nicu weg ące kiem

tem tny Otóż 88%

ść te

ocho

ując go (r

pon m p m po ch.

ż w

%. D ej g

odów

cym rys niż posi ozio W w gr

Dan grup

w ne

m po . 13 ej 2 iada omu prz rupi

ne t py.

tto n

osia 3).

200 any u za zyp ie t te n

na g

adan Mie 00 z ych

amo padk tej o nie d

gosp

nie eszk zł m

dz ożn ku o

ods do k

odar

po kań mie ziec nośc osó sete koń

rstw

o- ń- e- ci ci ób ek ń-

wo

(14)

4

b l r i p k r a c o i P w i N ł z g

R Ź

4. P

bad leje rozw i mę plan kole rodz a 29 czw oraz ile d Pola wyn i to Nas ły:

z pl go i

Rys.

Źród

Pla N dany e. N

waż ężc

Z nuje ejny ziny 9,8%

wórk z 3, dzie In acy nika

jes stęp wie lanó i br

. 14.

dło: W

ny Na p ych Najc żan zyz

prz e d ych y d

% b kę l ,4%

eci nter y ni a, ż st gł pnym

ek b ów rak

. Cz Włas

pr plan . W częś

ia b zn, k zep dalsz h dz doce bad lub

% re chc esu ie c że p łów mi bad

pow cza

zynn ne b

rok ny d Wraz ściej będ któ row ze ziec elow

any pię espo ciały ując

chcą pon wnym

czy dany

wię asu n

niki o badan

rea doty z z w ej os dą w rzy wad pow ci. R wo ych ęcio ond yby cym

ą p nad m p ynn

ych ększ na i

ogra nia an

acy yczą

wie sob więc y w dzon

wię Res chc chc oro

ent y m m wy

posi 36 pow nika

h or zen

ich

anicz nkie

yjne ące ekie by w c d

chw nyc ększ spon

ciel ciał dzi ów mieć yda ada

% r wod ami raz nia r wy

zają etowe

Wp

e m po em w w

oty wili h b zeni nde liby łaby ieci

. Sp w aje s ać w

resp dem

dec po rodz ycho

ące c e.

ływ

mies osiad

ods wiek yczy i ba bada

ie r enci y po

y m i. Z porą

prz się wię pon m rez cyd owo ziny owa

chęć w pro

szk dan sete ku d yły adan

ań w rodz i, k osia mieć a ta ą gr zysz poz ększ

nden zyg dują ody y b anie

pos oces

kań nia p ek o do 4 wy nia wyn ziny którz ada ć tro aką rup złoś

zna zej

ntów gnac

ącym fin była e (r

siada sów

ców pot osób 49 l yłąc mie nika y, n zy ć je ojkę ą lic

ę (6 ści.

anie licz w j cji z mi nans a nie

rys.

ania w sub

w K tom

b pl lat p czni

eli p a, ż nato

zad edn ę dz

zbą 6%) e od zby jest z da

o b sow

ech 14

a pot burb

KO mstw lanu plan ie r

pon że 3 omi dekl no d ziec ą op ) sta dpow y dz

t za alsz brak we.

hęć ).

toms ban

OM wa w

ując nuj resp niże 34,8 iast laro dzie ci, n pow

ano wie ziec adow zych ku c

Inn do

stwa izac

wpł ącyc ą p pond

ej 4 8%

t 65 owa ecko

nato wied owił edzi ci?

wol h pl chęc ną w

reo

a (w cji…

ływ ch p ow den 9 la bad 5,2%

ali c o ( om dzia

ły o i na Z p lona lanó ci p waż orga

%)

wa p pow więk ntów

at.

dany

% n chę 12,3 iast ało osob a py

prze a z ów posi żną aniz

prze więk ksze w, z ych nie ęć p

3%

t ni się by, ytan epr

ob pow iada ą pr

zacj ede ksze enie zaró h w pla posi

%), d elic od któ nie row becn

wię ania rzyc ji ż

ws enie e ro ówn

wi anuj

iada dwó czni dpow

óre dla adz nej ększ

a po czyn życi

zys e ro dzi no k ieku je p ania ójkę i ch wie

nie acze zony

lic zen otom ną ia z

stkim odzi

ny.

kob u 18

pos a w ę (5 hcie edni e wi ego ych zby ia r mst rez zaw

m w iny

Da biet, 8-4 siad więk 51,5 eli m io 3 iedz mł h ba y dz rodz twa zygn

odo 21

wie ma alsz , ja 9 la dani ksze 5%) mie 3,0%

ział łodz

ada ziec ziny a by nacj owe 9

ek a- ze ak

at ia ej ), eć

% ły zi ań ci y.

y- ji e-

(15)

Wykształcenie oraz poziom dochodów gospodarstwa domowego były ko- lejnymi czynnikami, które różnicowały zachowania prokreacyjne respondentów (tab. 2). Niemal 35% osób legitymujących się dyplomem wyższej uczelni pla- nowało powiększenie rodziny, więcej niż w grupie osób z wykształceniem śred- nim (33,5%) i zasadniczym zawodowym (21,9%).

Analiza planów prokreacyjnych mieszkańców KOM według poziomu do- chodów wykazała z kolei, że najczęściej osoby o wysokich dochodach (od 6000 do 9000 zł) planowały dalsze powiększenie rodziny (40,8%). Niewielki odsetek wśród osób planujących posiadanie kolejnego dziecka odnotowano wśród re- spondentów o najniższych i najwyższych dochodach.

Tab. 2. Plany powiększenia rodziny w zależności od poziomu dochodów i wykształcenia (w %) Zmienne Czy planuje Pan/i powiększenie rodziny?

Tak Nie

Wykształcenie

Wyższe 34,8 65,2

Średnie ogólnokształcące 33,5 66,5

Zasadnicze zawodowe 21,9 78,1 Podstawowe i gimnazjalne 40,0 60,0 Wielkość miesięcznych

dochodów netto na gospodarstwo domowe w PLN

do 2000 30,9 69,1

2001-4000 37,2 62,8

4001-6000 36,7 63,3

6001-9000 40,8 59,2

powyżej 9000 23,8 76,2

Źródło: Własne badania ankietowe.

Podsumowanie

Procesy suburbanizacji zachodzące w Polsce są zjawiskiem relatywnie no- wym. Obszary metropolitalne nimi objęte charakteryzują się wzrostem zaludnie- nia w wyniku dodatniego salda migracji (głównie ludności napływającej z ich rdzeni), a także w wyniku przyrostu naturalnego, jako że migrują do stref pod- miejskich głównie ludzie w młodszym wieku produkcyjnym. Z tego także względu obszary podlegające procesom suburbanizacji charakteryzują się spo- wolnieniem procesu starzenia się ludności.

Z drugiej strony, zachowania prokreacyjne ludności obszarów metropolital- nych na przykładzie KOM są odzwierciedleniem ogólnokrajowych postaw pro- kreacyjnych Polaków (CBOS 2010). Młode rodziny przejmują zachodni styl ży- cia, przejawiający się spadkiem liczby posiadanych dzieci. Spora grupa badanych świadomie wybierała bezdzietność. Respondenci decydowali się na posiadanie niewielkiej liczby dzieci z różnych względów: demograficznych,

(16)

Wpływ procesów suburbanizacji… 221

ekonomicznych, czy związanych z funkcjonowaniem i organizacją życia zawo- dowego i rodzinnego. Odkładanie urodzeń skutkowało tym, że spora grupa ba- danych nie decydowała się na większą ich liczbę ze względu na wiek i związane z tym ryzyko urodzenia chorego dziecka. Innym powodem rezygnacji z posiada- nia wielodzietnej rodziny była niechęć do reorganizacji życia zawodowego oraz brak czasu na wychowanie dzieci.

Reasumując, należy stwierdzić, że postawy zachowań prokreacyjnych na- wiązują do koncepcji drugiego przejścia demograficznego (odkładanie urodzeń, urodzenia pozamałżeńskie, dobrowolna bezdzietność, zmiana modelu rodziny).

Badania wykazały również zależność posiadania potomstwa i planowania rodzi- ny od poziomu wykształcenia i dochodów. Przejawiało się to zależnością, że im wyższe były dochody respondentów i wykształcenie, tym mniejsza była ich dzietność, ale większa chęć ich posiadania.

Literatura

Berg L. van der, Drewett R., Klaasen L.H., Rossi A., Vijverberg, C.H.T. (1982), Urban Europe: A Study of Growth and Decline, Pergamon Press, Oxford.

[CBOS, 2010] Postawy prokreacyjne Polaków, Komunikat Badań, 4, CBOS, Warszawa.

Daguet F. (2004), La fécondité dans les régions à la fin des années quatre-vingt-dix - Davantage de naissances à la campagne, Insee Première, no. 963, s. 1-4.

Kaa D.J. van de (1987), Europe's Second Demographic Transition, „Population Bulletin, 42(1), s. 1-59.

Kulu H., Boyle P.J. (2009), High Fertility in City Suburbs: Compositional or Contextual Effects? „European Journal of Population”, Vol. 25(2), s. 157-174.

Kulu H., Vikat A. (2007), Fertility Differences by Housing Type: The Effect of Housing Con- ditions or of Selective Moves? „Demographic Research”, Vol. 17(26), s. 775-802.

Kulu H., Boyle P.J., Andersson G. (2009), High Suburban Fertility: Evidence from four Northern European Countries, „Demographic Research”, Vol. 21(31), s. 915-944.

Kurek S. (2008), Typologia starzenia się ludności Polski w ujęciu przestrzennym, Wydawnictwo Akademii Pedagogicznej, Kraków.

Kurek S., Lange M. (2013), Zmiany zachowań prokreacyjnych w Polsce w ujęciu prze- strzennym, Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków.

Lisowski A., Grochowski M. (2008), Procesy suburbanizacji. Uwarunkowania formy i konsekwencje [w:] Ekspertyzy do Komisji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2013, T.1, KPZK-MRR.

Mulder C. (2006), Population and Housing: A Two-Sided Relationship, „Demographic Research”, Vol. 15(13), s. 401-412.

(17)

Śleszyński P. (2006), Demograficzny wymiar procesów suburbanizacji w Polsce po 1989 roku [w:] S. Kozłowski, red., Żywiołowe rozprzestrzenianie się miast. Nara- stający problem aglomeracji miejskich w Polsce, Studia nad zrównoważonym roz- wojem, t. 2, Katedra Ochrony Środowiska KUL, Komitet „Człowiek i Środowisko”

przy Prezydium PAN, Białystok–Lublin–Warszawa.

Tyszka Z. (2002), Rodzina we współczesnym świecie, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.

Vobecká J., Piguet V. (2012), Fertility, Natural Growth, and Migration in the Czech Re- public: An Urban–Suburban–Rural Gradient Analysis of Long‐Term Trends and Recent Reversals, „Population, Space and Place”, Vol. 18(3), s. 225-240.

Więcław-Michniewska J. (2011), Suburbanizacja w Krakowskim Obszarze Metropoli- talnym [w:] I. Jakóbczyk-Gryszkiewicz, red., Regiony miejskie w Polsce. Dwadzie- ścia lat transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 73-88.

Zborowski A., Chaberko T., Kretowicz P. (2011), Procesy suburbanizacji rezydencjo- nalnej w regionie miejskim Krakowa: przemiany społeczno-przestrzenne [w:] I. Ja- kóbczyk-Gryszkiewicz, red., Regiony miejskie w Polsce. Dwadzieścia lat transfor- macji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011, s. 49-72.

THE IMPACT OF SUBURBANIZATION ON DEMOGRAPHIC CHANGES IN CRACOW METROPOLITAN AREA

Summary: Rapid development of the process of suburbanization, observed in Poland since the 1990s has affected population distribution, natural increase and migration as well as the population age composition. The purpose of this study is to determine how the processes of suburbanization have contributed to the demographic changes in the Cracow Metropolitan Area (CMA) in the period of 1995-2013. The following measures were taken into consideration: population growth rates, net migration rate, natural gro- wth rate and the shares of the population age groups. Also, to answer the question about the impact of suburban processes on reproductive behavior of the population in the me- tropolitan area, a survey was conducted in the suburban and commuting zone of the Cra- cow Metropolitan Area. A total of 1,020 questionnaires were collected. The study was funded by the National Science Center, awarded by decision number DEC- -2012/05/B/HS4/04200 for the project “Transformation of selected social-demographic structures in Cracow Metropolitan Area”.

Keywords: suburbanization, Cracow Metropolitan Area, Poland.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Magdalena Raftowicz-Filipkiewicz Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wydział Przyrodniczo-Technologiczny Instytut Nauk Ekonomicznych i Społecznych

Objęta badaniem grupa pacjentów SOR w Mławie, potrafi rozpoznać objawy udaru mózgu, posiadała odpowiedni poziom wiedzy na temat własnej choroby, zapewniający prawidłowo

Starsze osoby często opiekują się wnukami, co również powoduje, że są zmuszone do aktywnego trybu życia.. Bardzo popularnym sposobem na spędzanie czasu przez seniorów

Kiedy patrzę na to wszystko, przy- pomina mi się fragment utworu Miłosza: człowiek idzie ulicą i zatrzymuje się przed domem przepołowionym bombą.. Prywatność ludzkich

Kryteria AOSD wg Yamaguchi: dla rozpoznania choroby Stilla konieczne jest spełnienie co najmniej 5 kryteriów, w tym przynajmniej 2 dużych oraz brak kryteriów wykluczających

Duża grupa, bo odpowiednio 28,7% i 31,9% studentów uważa, że nieuzasadnione zakładanie cewnika do pęcherza moczowego oraz pieluchomajtek osobom w podeszłym wieku podczas

Po prawej stronie trasy również dominuje malowniczy krajobraz, w którym zaznaczają się stawy łąki i pola uprawne oraz położony w oddali chmielnik.. Dalej do końca trasy po

Zmniejszanie się koncentracji ludności w obszarach miejskich staje się przyczyną erozji miast co w konsekwencji jest przyczyną dezurbanizacji.. Głównymi czynnikami rozlewania