A R K A D IU SZ M IC H A LSK I
ZAGOSPODAROWANIE TERENÓW POGÓRNICZYCH
KOPALŃ WĘGLA BRUNATNEGO „ADAMÓW ” S.A.
W TURKU I „KONIN” S.A. W KLECZEWIE
METHODS OF MANAGEMENT OF FORMER OPENCAST
MINING AREAS OF „ADAMÓW” S.A. IN TUREK
AND „KONIN” S.A. IN KLECZEW
K opalnia W ęgla B runatnego „K onin” S.A. w K leczew ie
A b stra c t: Form er opencast mine areas in Konin - Turek region, after going through a land
reclam ation process, are currently being subjected to various types o f m anagem ent by new owner. One o f the main methods o f their m anagem ent is farming which is favoured by the presence o f boulder loams in the overlay as they are extremely suitable for biological reclam a tion. Recently, new ways o f management o f the above-mentioned areas have been gaining in popularity and they include recreation as well as other m ethods. These new directions o f m anagement are implemented by Mine Authorities after consultations with and agreements o f local self-governments. The cooperation between mine authorities and commune governments reduces the management costs at the same time only slightly increasing reclamation expendi tures. In addition, this kind o f collaboration facilitates, possibilities o f utilization o f form er opencast mine areas and quarantees touristic appeal o f these regions in near future.
K ey w ords: lignite opencast mining, ways o f m anagem ent, biological reclam ation, types o f
reclamation.
Słow a klu czo w e4, kopalnictw o odkryw kow e w ęgla brunatnego, kierunki zagospodarow ania,
biologiczna rekultywacja, typy rekultywacji.
WSTĘP
Charakterystyczną cechą odkrywkowej eksploatacji węgla brunatnego jest wyłączenie z dotychczasowego użytkowania rolnego i leśnego stosunkowo dużych powierzchni pod działalność górniczą [Tajduś, Kozioł 2000]. W wyniku takiej działalności powstaje wiele form ziemnych w postaci zwałowisk zewnętrznych i wewnętrznych, często wypiętrzonych ponad okoliczny teren oraz form o dużych pow ierzchniach będących w yrobiskam i końcowymi, zagospodarowanymi jako zbiorniki wodne [Michalski 2002].
282 A. M ichalski
Prow adzona w kopalniach odkryw kow ych na szeroką skalę rekultyw acja terenów pogóm iczych m a na celu techniczne przygotow anie pow ierzchni poprzez wyrów nanie i b u d o w ę sieci dróg i ro w ó w o d w o d n ie n io w y c h , a w d alszy m o k re sie p rz e z zagospodarow anie i pełne przyw rócenie im własności użytkow ych [Gach i in. 1995, B ender i in. 2000].
Jakość gruntów pogóm iczych pow stających w procesie w ydobycia kopaliny jest determ in ow ana techn ologią robót górniczych oraz w łaściw ościam i fizycznym i i chem icznym i skał nadkładow ych [Gilew ska 2000, G ilew ska i O trem ba 2000].
KIERUNKI ZAGOSPODAROWANIA TERENÓW POGÓRNICZYCH
Zastosow anie selektyw nego zw ałow ania, w w yniku którego w ierzchnią w arstw ę zw ałow iska w w iększości stanow ią gliny zw ałow e, pozw ala na w ykorzystanie ich w łaściw ości fizyczno-chem icznych do uzyskania odpowiedniej produktyw ności nowo tw orzonych gleb na terenach pogóm iczych. W zw iązku z w łaściw ościam i nadkładu przeważającym kierunkiem dotychczasowej rekultywacji w rejonie konińsko-turkowskim była rekultyw acja rolna i leśna terenów pogóm iczych. W ostatnich latach pojaw iły się rów nież now e koncepcje i rozw iązania w zagospodarow aniu terenów pogóm iczych (tab. 1,2).
K ieru n k i te, u zg o d n io n e z sam orządam i g m inn ym i, w sk a z u ją na ten d en c je rekreacyjno-sportow ego przeznaczenia terenów pogóm iczych przy w ykorzystaniu zb io rn ik ó w w o d n y ch , p o w stając y ch w w y ro b isk a ch ko ńco w y ch , szc zeg ó ło w o zagospodarow anych przez gm iny (tab.2 ,3 ,4 ). Sposób zagospodarow ania tych terenów należy ju ż do obow iązków właściciela, którymi m ogą być zarówno osoby fizyczne, ja k i osoby praw ne [M ichalski 1997].
R olne zagospodarow an ie
Tereny zrekultyw ow ane przeznaczone pod zagospodarow anie rolne do 1989 roku przekazyw ane były do zasobów Państw ow ego Funduszu Ziem i i upraw iane przez Państw ow e G ospodarstw a Rolne. Po 1989 r. część terenów będących we w ładaniu A gencji W łasności Rolnej Skarbu Państw a leży odłogiem , czekając na potencjalnego nabywcę. N atom iast tereny będące w łasnością pryw atną czy też spółdzielczą uprawiane są rolniczo . P od w zg lęd em w artości użytkow ej część tych gru n tó w m o żn a by sklasyfikow ać w przedziale od III do V klasy bonitacyjnej. Pozostałe grunty oznaczone są nadal w ew idencji jako tereny różne.
Obecnie zrekultywowane tereny pogómicze Kopalnia sprzedaje w drodze przetargów. Z ainteresow anie tym i gruntam i je st znaczne ze w zględu na ich nisk ą cenę, d użą pow ierzchnię, m ożliw ość uzyskania dotacji z Funduszu O chrony G runtów R olnych i w wielu przypadkach zw olnienie z podatku gruntow ego przez rady gmin. N a gruntach zrekultyw ow anych użytkow anych rolniczo upraw iane są głów nie zboża ozim e, takie jak: pszenica, żyto, jęczm ień oraz rzepak, lucerna pastew na i nasienna, a także buraki cu k ro w e (r y s .l) . W y dajność p lo n ó w u za le żn io n a je s t nie ty lk o od w a ru n k ó w pogodow ych, ale rów nież od kultury upraw y tych terenów.
TABELA 1. Kierunki zagospodarowania terenów pogórniczych w KWB Konin według stanu na 31.12.2003 r.
TABLE 1. Ways of management of former opencast mine areas in KWB Konin as of 31.12.2003 Odkrywka Opencast Mine Powie rzchnia Area [ha]
Kierunek zagospodarowania [ha] Way of management [ha]
Pow. przy KWB Konin Area near KWB Konin [ha] rolny farming leśny forestry wodny aqueous inny other ogółem total Morzysław 118 110 - 3 5 118 -Niesłusz 315 130 155 30 - 315 -Gosławice 956 290 243 93 320 946 10 Pątnów 1540 740 - - 210 950 590 Jóźwin 2589 974 450 - 12 14361 1153 Kazimierz 2991 884 227 - 322 433 1558 Lub stów 1461 238 238 - 476 985 Tereny * O/Drzewce i O/Jóźwin IIB Areas* of O/Drzewce and O/Jóźwin ПВ 1963 1963 Razem - Total 11933 3366 1313 126 869 5674 6259
*Tereny zajęte pod bieżącą działalność O/Drzewce i O/Jóźwin ПВ - Areas taken up under current activities of O/Drzewce and O/Jóźwin IIB
RYSUNEK 1. Zbiór buraków cukrowych na zwałowisku odkrywki Jóźwin FIGURE 1. Sugar beet picking on the heap of Jóźwin Opencast Mine
284 A. M ichalski
TABELA 2. Kierunki zagospodarowania terenów pogómiczych według stanu na 31.12.2003 r. TABLE 2. Ways of management of former opencast mine areas as of 31.12.2003
Odkrywka Opencast mine
Kierunek zagospodarowania - Way of management [lia] leśny, forestry rolny, farming wodny, aqueous ogółem, total
Adamów 823 736 412 1971 Władysławów 124 422 - 546 Koźmin 11 151 - 162 Bogdałów (zlikwidowana, closed down) 295 209 " 504 Ogółem - Total KWB Adamów 1253 1518 412 3183
Zbycie terenów zrekultyw ow anych użytkow anych rolniczo skom plikow ał fakt ustalenia przez je d n ą z rad gm iny wysokości stawki podatku od nieruchom ości na terenie, której K opalnia „K onin” w najbliższym okresie kończy sw oją działalność. U stalono bow iem , że podatek w 2002 r. od terenów różnych (zrekultyw ow anych) pow inien w ynosić 3100 zł z 1 ha, a w roku 2003 - 3200 zł/ha, podczas gdy staw ka podatku rolnego z 1 ha wynosi 65 zł. Sytuacja taka zaham ow ała m ożliw ość zbycia terenów zrekultywowanych na terenie tej gminy do czasu ich sklasyfikowania i ustalenia klasy bonitacyjnej. Zaznaczyć tutaj należy, że K opalnia w yw iązała się z realizacji przepisów obow iązujących w zakresie rekultyw acji zaw artych w ustaw ie o ochronie gruntów rolnych i leśnych, czyli uzyskała decyzję o praw idłow ym zakończeniu rekultywacji w ydaw aną przez Starostę Konińskiego. Należy jedn ak podkreślić, że inne rady gmin współpracujące z kopalniami zwolniły z podatku od nieruchomości właścicieli tych terenów przez okres 10 lat bądź też ustaliły stawki znacznie niższe, um ożliw iające w łaścicielow i na bieżąco regulow anie nałożonego podatku.
Z ago sp o d aro w an ie leśne
M odel nasadzeń przy zagospodarow aniu leśnym uzgodniony został z Lasam i Państwowymi. W związku z tym wprowadzono do nasadzeń gatunki gospodarczo użyteczne, gatunki liściaste, lasotwórcze (ryc. 2). Do gatunków drzew nasadzanych w tych warunkach zaliczyć należy: dąb, jesion, klon, jaw or oraz krzewy stanowiące wypełnienie: karagana syberyjska, jarząb pospolity, rokitnik, lipa, akacja, czeremcha amerykańska.
D otychczas nasadzenia na terenach pogóm iczych, głównie skarp zw ałow ych, były przekazywane Skarbowi Państwa, który częściowo powierzchnie zalesione przekazywał Lasom Państwowym. Obecnie duże kompleksy leśne Kopalnia przekazuje bezpośrednio Lasom Państw ow ym bądź też sam orządom lokalnym. Decyzje tych sam orządów oraz ogólna tendencja do zwiększenia lesistości kraju wskazują na wzrost powierzchni terenów zalesianych . S p rzy ja tem u głów nie obecność w n adk ład zie słab szych u tw o ró w geologicznych. Przykładem tego m ogą być tereny nowo budowanej odkrywki Drzewce, znajdującej się na terenie gm iny K ram sk i Osiek Mały, gdzie na pow ierzchni ponad
RYSUNEK 2. Nasadzenie drzew liściastych na zwałowisku odkrywki Kazimierz FIGURE 2. Planting of broad-leaved trees on the heap of Kazimierz Opencast Mine
1000 ha został ju ż ustalony kierunek leśnej rekultywacji tych terenów. Będzie to wielki, dotychczas nie spotykany kompleks leśny w tym rejonie. Podobnie na terenie zwałowiska odkryw ki N iesłusz zostały wykonane nasadzenia leśne, znajdujące się w bezpośrednim sąsiedztw ie osiedli m ieszkaniow ych Konina. Tereny te zostały przekazane dla m iasta, tw orząc w ten sposób tereny leśno-rekreacyjno-sportow e w ykorzystyw ane przez społeczeństwo miejskie.
Zagospodarowanie wodne
W w yniku działalności w ydobyw czej polegającej na zdejm ow aniu nadkładu i um ieszczeniu go na zw ałow isku zew nętrznym oraz w ydobyciu w ęgla na potrzeby elektrow ni, w końcow ej fazie zazw ałow ania pow stają znaczne niedobory gruntu w yrobiska. W swej dotychczasowej działalności K opalnia „K onin” w w yrobiskach końcow ych odkryw ek utw orzyła kilka zbiorników w odnych o różnej pow ierzchni i pojem ności (tab. 4).
N apełnienie w odam i tych zbiorników przew iduje się w różnych okresach czasu. Przede w szystkim je st to uzależnione od dopływ u wód. Sam oistne w ypełnienie m oże trw ać od kilku do kilkunastu lat. Obecnie w celu skrócenia okresu w ykorzystuje się wody czyste pochodzące z odwodnienia innych odkrywek. Napełniane zbiorniki Kopalnia przekazuje samorządom lokalnym, które wykorzystując specyficzne warunki okolicznych terenów przystępują we w łasnym zakresie do szczegółow ego zagospodarow ania.
286 A. M ichalski
TABELA 3. Kierunki zagospodarowania czynnych odkrywek w KWB Konin według stanu na 31.12.2002 r.
TABLE 3. Ways of management of operating opencast mines in KWB Konin as of 31.12.2003 Odkrywka Opencast mine Powie rzchnia Area [ha]
Kierunek zagospodarowania - Way of management [ha] Pow. przy Area near KWB Konin [ha] rolny farming leśny forestry wodny aqueous rekreacyjny recreational inny other ogółem total Pątnów 590 - 1 0 0 380 - - 480 1 1 0 Jóźwin 1153 274 51 - 581 - 906 247 Kazimierz 1558 733 113 474 - 65 1385 173 Lubstów 985 26 186 475 - 98 785 2 0 0 -Drzewce 1 2 0 0 30 1035 125 - 10 1 2 0 0 -Razem Total 5486 1063 1485 1454 581 173 4756 730
Przykładem inwestycji sam orządów lokalnych może być zbiornik wodny w Gm inie Przykona, gdzie na terenach pogóm iczych odkrywki A dam ów dokonano zm ian w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, przeznaczając te tereny dla celów rekreacyjnych. Wydzielone pod budownictwo rekreacyjne działki sprzedawane są różnym podm iotom na zasadzie przetargu.
Z ag o sp o d a ro w an ie rek reacy jn e
Decyzja ustalająca rekreacyjny kierunek rekultywacji została podjęta wspólnie przez sam orząd m iasta K leczew a i K opalnią K onin. Z go dn ie z u stalen iam i k o p aln ia zobow iązała się do końca 2005 r. ukształtować tereny pod ośrodek rekreacyjny a gm ina - przygotow ać je pod w zględem form alno-praw nym do sukcesyw nego nabyw ania i zagospodarow ania we w łasnym zakresie. O środek ten o pow ierzchni ponad 400 ha składać się będzie z czterech obiektów:
♦ zbiornika w odnego o powierzchni około 9 ha i głębokości 5 -6 m, będącego zlew nią wód opadow ych z tego terenu,
♦ am fiteatru w raz ukształtow anym terenem o pow ierzchni około 24 ha,
♦ toru m otokrosow ego z w łaściw ie ukształtow aną trasą o pow ierzchni około 15 ha, ♦ stoku narciarskiego przy różnicy poziom ów około 50 m
P onadto w sąsiedztw ie m iasta K leczew a po stronie zachodniej w w yrobisku odkrywki Kazim ierz Północ powstanie zbiornik wodny o powierzchni około 360 ha. W północnej części m iasta na zw ałowisku w ew nętrznym odkrywki Jóźw in IIA pow staną tereny zalesione o pow ierzchni ponad 170 ha. Całość zrekultyw ow anego terenu w sąsiedztw ie m iasta K leczew a stw orzy kom pleks rekreacyjno-sportow y, który będzie w przyszłości wykorzystywany nie tylko przez mieszkańców miasta i gminy, ale i innych m ieszkańców regionu. Podobnie na terenie Gm iny K azim ierz Biskupi, w w yrobisku końcow ym odkryw ki K azim ierz Południe, pow stał zbiornik w odny o pow ierzchni
TABELA 4. Zbomiki wodne w wyrobiskach końcowych odkrywek KWB Konin TABLE 4. Water reserviors in final opencast workings of KWB Konin
Odkrywka Opencast mine Powie rzchnia Area [ha] Pojemność Capacity [tys.m3] Zagospodarowanie Way of management Morzysław Niesłusz Gosławice Pątnów Kazimierz Płd. Kazimierz Płd. 2.5 18.5 32.5 346 35 65 2 0 148 390 83 500 800 2 1 0 0
na potrzeby ogródków działkowych, as gardening allotments
tereny rekreacyjno-sportowe, sports and recreational areas
na potrzeby brykietowni, wędkarstwa, as briquette works and angling sities retencyjno-wędkarski, as water reservoirs wędkarskie, angling sities
rekreacyjno-sportowe,sports-recreational areas Do końca 2003 r. At the end of 2003 499,5 87 038 Kazimierz Płn. Lub stów Jóźwin IIB Drzewce 360 475 420 125 190.000 144.000 147.180 12.500 retencyjno-rekreacyjne,
water reservoirs-recreational areass jw., as above
jw., as above jw., as above Do końca działalności
kopalni w tym rejonie Until the end of operation of the mine in this region
1380 493 680
zw ierciadła w ody 65 ha i głębokości od 2,8 m do 8,0 m (rys. 3). Zbiornik ten w raz z okolicznym terenem zalesionym na pow ierzchni około 85 ha, po szczegółow ym zagospodarowaniu przez gminę, będzie stanowił bazę rekreacyjno-sportowo-turystyczną dla regionu.
Rozw ojow i gm iny i regionu sprzyjać może również w ykorzystanie w ybudow anego wcześniej na terenie zw ałow iska odkryw ki lotniska A eroklubu K onińskiego, stadionu sportow ego, strzelnicy sportowej i kortów tenisow ych (rys. 4).
Inne formy zagospodarowania
Zgodnie z zapotrzebow aniem samorządów gminnych Kopalnia „K onin” w ykonała niecki pod składowiska odpadów komunalnych. Niecki te zostały odpowiednio uformowane poprzez właściwe nachylenie skarpy i zaizolowane na całej powierzchni ponad 3 m warstwą iłów (rys. 5). Odsypano również hałdę nadkładu w celu zrekultywowania składowiska po jego napełnieniu. Niecki te Kopalnia przekazała gminom wraz z otaczającym terenem w celu jego dalszego zagospodarowania. Nie wszystkie jednak samorządy zdecydowały się obecnie na budow ę składowisk odpadów na swoim terenie. Niezagospodarowane niecki w ykorzystyw ane są zatem czasowo jako oczka wodne.
288 A. M ichalski
RYSUNEK 3. Napełnienie zbiornika wodnego odkrywki Kazimierz Południe FIGURE 3. Filling of the water reservoir of Kazimierz Południe Opencast Mine
R ów nież w w yrobisku końcow ym odkryw ki Pątnów na pow ierzchni około 180 ha zlokalizow ane zostało składowisko popiołów i gipsu oraz składowisko odpadów stałych dla Z espołu Energetycznego Pątnów -A dam ów -K onin (ZE PAK). Składow iska te w ybudow ano na podstaw ie obow iązujących przepisów, a eksploatacja ich potrw a kilkanaście lat. W w yrobisku odkrywki M orzysław na pow ierzchni około 4 ha zostało zlokalizow ane składow isko odpadów kom unalnych dla m iasta K onina, natom iast w w yrobisku odkryw ki Gosław ice w końcowej fazie jest rekultyw acja leśna składow iska p opiołów o pow ierzchni 320 ha, pochodzących ze spalania w ęgla brunatnego w elektrow niach Pątnów i Konin. W szystkie dotychczas w ybudow ane składow iska są m onitorow ane przy pom ocy sieci otw orów piezom etrycznych.
PODSUMOWANIE
Przedstawione kierunki zagospodarowania terenów pogómiczych, wyznaczane przez sam orządy gm inne zyskują akceptację społeczną, a efekty tej działalności stw arzają m ożliw ość rozw oju regionu po zakończeniu działalności w ydobyw czej kopalń. M ogą one dowodzić, że sprawca przekształceń geomechanicznych i hydrologicznych podczas ekploatacji kopaliny z określonej odkrywki, po jej zakończeniu stara się niekorzystne zm iany racjonalnie naprawić. U m ożliw ia to lepsze zrozum ienie konieczności funkcjo now ania kopalnictw a odkrywkow ego przez odpowiednie społeczności lokalne.
RYSUNEK 4. Korty tenisowe na zwałowisku odkrywki Morzysław w Koninie FIGURE 4. Tennis courts on the heap of Morzysław Opencast Mine
RYSUNEK 5. Składowisko odpadów w pokopalnianym wyrobisku odkrywki Lubstów FIGURE 5. Waste deposition into post-mining excavation of Lubstów Opencast Mine
290 A. M ichalski
LITERATURA
BENDER J., GILEW SKA M. 2000: Rekultywacja w konfrontacji z aktami prawnymi, badaniami naukowymi i praktyką gospodarczą. Rocz. AR Pozn. CCCXVII, Roln. 56: 343-356.
GACH S., KASZTELEW ICZ Z., MICHALSKI A., KUBAJEW SKA M., ŚW IDER M. 1995: Eksploatacja węgla brunatnego a ochrona środowiska w kopalni Konin. Wyd. KWB Konin, Kleczew : 1-30.
GILEW SKA M. 2000: Rola podstawowych makroelementów w rekultywacji i zagospodarowaniu gruntów pogómiczych. Rocz. AR Pozn. CCCXVII, Roln. 56: 391-400.
GILEW SKA M., OTREMBA K. 2000: Właściwości fizyczne gleby powstałej z gruntów pogóm i czych w procesie rekultywacji. Rocz. AR Pozn. CCCXVII, Roln. 56: 357-365.
M ICHALSKI A. 1997: Uwarunkowania w zakresie ochrony środowiska wczoraj i dziś. Konferen cja nt.: Górnictwo odkrywkowe a ochrona środowiska - Fakty i Mity. Kraków 1997. Mat. konf.: 295-303.
M ICHALSKI A. 2002: Eksploatacja węgla brunatnego a ochrona środowiska w KWB „Konin” w Kleczewie S.A. III Międzynarodowy Kongres Górnictwa Węgla Brunatnego - Bełchatów. Mat. konf.: 541-550.
TAJDUŚ A., KOZIOŁ W. 2002: Górnictwo węgla brunatnego i kamiennego gwarantem niskich cen energii i bezpieczeństwa energetycznego kraju w I połowie XXI wieku. Węgiel Brunatny 2:
11-18.
m g r inż. A rka d iu sz M ichalski K W B K onin w K leczew ie S.A. ul. 600-lecia 9, 62-540 K leczew e-m ail: dorotak@ kw bkonin.pl
