Janusz Lehmann
Mikrograficzne badanie drewna z
zabytków polskiego malarstwa i
rzeźby XIII-XVI w.
Ochrona Zabytków 23/2 (89), 97-100
JANUSZ LEHMANN
MIKROGRAFICZNE BADANIE DREWNA
Z ZABYTKÓW POLSKIEGO MALARSTWA I RZEŹBY XIII— XVI W.
W latach 1965— 66 na prośbę K om itetu L ab o ra toriów ICOM, p rz y po parciu i pom ocy O środka D okum entacji Z abytków przepro w ad ziłem ba d an ia drew na polskich zabytków m ala rstw a na drew n ie i rzeźby d rew n ian ej z X III — X V I w. A rty k u ł n iniejszy m a na celu zrefero w an ie m e todyki i w yników tych badań.
W YBÓ R ZABY TK Ó W DO B A D A N IA
B adaniom poddano 94 zabytki polskiego m a la r stw a (14 szt.) i rzeźby (80 szt.) z X III—XVI w. pochodzące ze obiorów różnych m uzeów w Pol sce h Do badań typow ano zabytki re p re z e n ta tyw ne, o m ożliw ie dokładnie określonym m iej scu pochodzenia i datow an iu . Z odw rocia, w zględnie obrzeża rzeźb i obrazów, p rz y pom o cy bardzo ostrego w klęsłego d łu tk a rzeźb iar skiego pobierano m aleńki klocek o w ym . ok. 5 X 5 X 1 0 m m w tak i sposób, aby m ożliw ie nie pozostawić większego ślad u pobrania próby. Z w ażano przy tym , aby p o b ran ie p ró b y n a stą piło z m iejsca niew ątpliw ie autentycznego. B A D A N IE R O D ZA JU D R EW NA
1. B a d a n i e m a k r o s k o p o w e
O kreślenie g atunk u d rew n a w technice p rze p ro w adza się norm aln ie p rze z m akroskopow e b a dan ie szczegółów jego b u do w y anatom icznej, takich jak zabarw ienie, słoistość, różnice w w y glądzie bieli i tw ardzieli, widoczność gołym okiem prom ieni rdzeniow ych, ich k s z ta łt i za b arw ienie, widoczność słojów rocznych, p lam ek rdzennych, przew odów żyw icznych lub naczyń, ich topografii, kształtu, tw ardości i ciężaru w ła ściwego. Id en ty fik ację na drodze m akroskopo w ej u łatw ia ją a tla sy do oznaczania d rew n a oraz pró bki i wzorce poszczególnych rodzajów drew na.
B adanie na drodze m akroskopow ej m oże dać zadow alające w yniki w p rzy p ad k u , gdy m am y
1 M.N. w W arszaw ie, P ozn an iu i K rak ow ie; P Z S — W aw el; M uzeum Ś lą sk ie — W roclaw ; M uzeum P o
-do czynienia z surow ą pow ierzchnią niepociem - niałego i niebarw ionego d rew n a o pow ierzchni co n a jm n ie j kilkudziesięciu cm 2. W innych p rz y p ad k ach badanie m akroskopow e m oże zawieść; n a le ż y wów czas przeprow adzić bad an ie m ikro skopowe.
2. B a d a n i e m i k r o s k o p o w e
M etoda m ikroskopow a jest p rzy d a tn a do b ada nia próbek m ałych w ym iarów , jak p o b ra n e z za by tkó w , d rew n a często barw ionego, po ciem nia łego i im pregnow anego. P rz y jej pom ocy n ale ży określić obecność przew odów żyw icznych czy też naczyń, co w skazuje na przynależność drew na bądź do iglastych (przew ody żywiczne) bądź do liściastych (naczynia). W p rz e p ro w a dzanych badaniach m iałem do czynienia w y łącznie z d rew n em liściastych, d lateg o po o k re ślen iu naczyn należało rozstrzygnąć, czy są one ułożone p rz y granicy słojów reg u la rn ie we fra g m e n t pierścienia (drew no pierścieniopore), czy też rozrzucone dow olnie (drew no rozpierz- chłopore), czy naczynia są o tw arte czy zam knięte, czy naczynia d rew n a w czesnego m ają inne w y m iary niż naczynia drew na późnego, jak ie są p ro m ien ie rdzeniow e (jedno- czy w ie low arstw ow e) i ich w y m iary (szerokość i w y sokość). Łącznie z oznaczeniem stopnia w idocz ności g ran icy słojów rocznych p o d an y zespół cech pozw ala na bezbłędne określenie badanego g a tu n k u drew na p rz y użyciu odpow iedniego atlasu i ew en tualnie porów naniu ze sp orzą dzonym i w zorcow ym i p re p a ra ta m i m ikroskopo wymi.
a) S p o r z ą d z a n i e p r e p a r a t ó w m i k r o s k o p o w y c h . P rzed p rzy stąp ieniem do cięcia skraw ków na próbce d rew n a trzeb a w y znaczyć trz y zasadnicze k ieru n k i — poprzecz ny (prostopadły do kieru n k u włókien d rew n a) prom ieniow y (zgodny z k ieru n kiem włókien i prom ieni rdzeniow ych drew na) oraz sty czn y (zgodny z k ieru n k iem w łókien d rew n a , a pro
-m orsk ie — G dańsk; M uzeu-m Po-m orza Z ach od n iego — Szczecin ; M uzea w Toruniu i O lsztyn ie.
2
stopadły do prom ieni rdzeniow ych). Po w y zna czeniu kieru nk ów p róbkę um ieszcza się w m i krotom ie, n ap aro w uje p a rą z w ylotu ru rk i um ieszczonej w kolbie z w rzącą wodą, po czym tn ie się skraw ki grubości ok. 15 m ikronów , zgodnie z kieru n k am i poprzecznym , stycznym i prom ieniow ym . Celem uniknięcia zw ijania się skraw ków w czasie m an ipu lacji nóż m ikrotom u sm aru jem y m ieszaniną glicery n y i alkoholu, a skraw ek zdejm ujem y m iękkim pędzelkiem zw ilżonym m ieszaniną alkoholu i gliceryny i n atych m iast przenosim y na szkiełko zegarko we z utrw alaczem . U trw alacz sporządza się z 5 m l 10% kw asu chrom ow ego, 5 m l 10% k w a su octow ego i 1 gram a m ocznika w 50 m l wo dy. Czas u trw a la n ia od 8 do 24 godzin. U trw a lone skraw ki przenosim y przez ksylen i alko hol ab so lutny do rozcieńczonego balsam u ka nadyjskiego na szkiełko przedm iotow e. Po w y parow an iu rozcieńczalnika z balsam u p re p a ra t nak ry w am y szkiełkiem n akryw kow ym . Dla uzyskania w yraźniejszego obrazu pod m ikro skopem skraw ki przed um ieszczeniem na szkieł ku m ożna zabarw ić roztw orem floroglucyny z kw asem solnym , lub zielenią m alachitow ą i fuksy n ą kw aśną 2.
b) B a d a n i e p o d m i k r o s k o p e m . Do badań użyto m ikroskopu Zeiss Nf z przesłoną i kondensorem do św iatła przechodzącego, za opatrzonego w stolik p rzesu w n y z podziałką noniuszow ą, obiektyw A pochrom at 10/0,30 1 ok ular KIO z podziałką (m ikrom etrem ). P re p a ra t na szkiełku um ocow uje się w uchw ytach stolika, nastaw ia na ostrość, ustala m iejsce na prep aracie i odczytuje pozycję noniusza. N a stępnie przesuw a się stolik o 3— 5 podziałek no- iniusza i notuje, ilu kreskom m ik ro m e tru okula
row ego odpowiada to przesunięcie. Oblicza się stąd ilu m ikronom odpow iada 1 k resk a m ikro m etru okularow ego; np. noniusz przesun ięto o 5 podziałek = 500 m ikronów i stw ierdzono, że od pow iada to 50 kreskom m ik ro m etru . Stąd = 1 0, tzn. jedna k resk a m ik ro m etru = 10 m ikronów , czyli 0,01 mm. M anipulację pow tarza się 4-8 k ro tn ie i z uzyskanych w y ników p rzy jm u je się śre d n ią jako w ym iar 1 kreski w okularze. P o w yskalow aniu w ten 2 Po w y b ie le n iu sk ra w k ó w w odą J a v e lla (roztw ór NaOCl) nasycam y je 5°/o roztw orem alk oh olow ym flo ro g lu cy n y , a po w y ję c iu z roztw oru zw ilża m y kroplą stężon ego k w asu soln ego, po czym płu czem y w od ą i przez k sy len i alk oh ol b ezw od n y przen osim y do b alsam u na szk iełk o p rzed m iotow e. B a rw ien ie p od w ójn e zielen ią m a la ch ito w ą i fu k sy n ą k w aśn ą po w y b ie le n iu przep row ad zam y następ u jąco: sk r a w ki zanurzam y na 5— 10 m in u t w roztw orze zielen i m a la ch ito w ej w 50% alk oh olu , tak m ocn ym , aby pod św ia tło p rześw ieca ł czerw on o, n a stęp n ie po p rzep łu kan iu alk oh olem , na parę sek u n d w jasn oczerw on ym alk o h o lo w y m roztw orze fu k sy n y k w a śn ej, po czym przez k sy len i alk oh ol b ezw od n y k ła d ziem y na sz k ie ł ko. W b arw ien iu pod w ójn ym części zd rew n iałe p rzy
sposób m ik ro m etru okularow ego m ożna obok obserw acji przeprow adzać pom iary średnicy naczyń, wysokości i szerokości prom ieni rdze niowych. Średnicę naczyń m ierzym y na p rze k ro ju poprzecznym , a szerokość i wysokość prom ieni rdzeniow ych na przek rojach prom ie niow ym i stycznym 3.
c) W y k o n a n i e m i k r o f o t o g r a f i i . M ikroskop po zdjęciu oku laru umieszczono na podstaw ie k am ery m ikroskopow ej Zeiss S ta n dard 9X12 z obiektyw em m ikrofotograficznym Zeiss Hom al VI. Po n astaw ien iu na ostrość ob razu na m atów ce k o n tro ln ej ustalono czas n a św ietlania za pom ocą k asety z m ultiplikato - rem . Stosow ano klisze F o to n -U ltrap an 6,5X9, czas naśw ietlan ia 10— 20 sek. Wielkość po w iększenia ustalono przez p o m iar średnicy po la w idzenia i średn icy obrazu na m atówce, porów nanie i pom nożenie przez powiększenie obiektyw u; np. średnica pola w idzenia = 1 0 mm, średnica obrazu na m atów ce 60 mm, po w iększenie obiektyw u 10X . S tąd w ynika:
60
X = 1 0 = 6 0
W Y NIK I B A D A Ń , P obrane z obiektów próbki ponum erow ano wg num erów bieżących listy badanych zabytków . Lista zaw ierała następ u jące ru b ry k i: 1 — n u m er bieżący, 2 — rodzaj obiektu (obraz, rzeź ba), 3 — nazw ę obiektu i ew. w ym iar, 4 — datow anie, 5 — m iejsce pochodzenia i ew. autor, 6 — nazwa m uzeum , w k tó ry m obiekt się znajduje, 7 — n um er inw entarza. Z pró bek drew na sporządzono p re p a ra ty m ikrosko pow e i zaopatrzono je ety kietk am i z n u m era mi próbek. N astępnie przeprow adzono b ada nia, a ich w yniki naniesiono na listę do ru b ry ki 8 — rodzaj drew na. Dla celów d o k u m en ta cyjnych w ykonano zdjęcia fotograficzne cie kawszych frag m en tów p rep a ra tó w m ikrosko powych.
W śród 94 przebadanych próbek stw ierdzono n astęouiące g atun ki drew na: lipa — 75 obiek tów, dąb — 18, olcha — 1. C h arak tery zo w ały się one n astępującym i cecham i rozpoznaw czymi:
3 iW atlasach sp otyk am y n astęp u jące określenia: a) N aczynia o średnicy: do 0 ,040 m m — bardzo drobne
, , , , , , od 0,041 do 0,080 m m — drobne , , , , , , 0,081 — 0,120 mm — średnio w ielkie , , , , ,, 0,121 — 0 ,160 m m — w ielkie , , , , , , powyżej 0,161 mm — bardzo w ielkie b) Prom ienie rdzeniowe o szerokości do 0,050 m m — bardzo w ąskie
, , , , , , ,, 0,051 — 0,100 m m — w ąskie , , , , , , ,, 0,101 — 0,150 m m — średnio szerokie ,, , , , , , , 0,151 — 0,200 m m — szerokie , , , , , , ,, powyżej 0,201 m m — bardzo szerokie c) Prom ienie rdzeniowe o w ysokości: do 0,600 m m — bardzo niskie
, , , , , , ,, 0,601 — 0,800 m m — n iskie ,, , , ,, , , 0,801 — l,0 0 0 m m — śred n io w y so k ie
Lipa (Tilia) — naczynia rozrzucone dow olnie, drobne i bardzo drobne; prom ienie rdzeniow e w ielow arstw ow e bardzo w ąskie i bardzo w y sokie: granica słojów m ało w yraźna, czasem zabarw iona żółto (tylko na p re p a ra ta c h nie- barw ionych); naczynia, d rew n a wczesnego i późnego nie różnią się; średn ica naczyń od 0,030 mm, do 0,075 mm, prom ienie rdzeniow e szerokość poniżej 0,050 mm, wysokość po w y żej 1 , 2 mm.
Dąb (Quercus) — naczynia ułożone reg u la rn ie w form ę frag m en tu pierścienia, w d rew n ie w czesnym bardzo w ielkie, w późnym bardzo m ałe; granica słojów rocznych bardzo w y ra ź na, prom ienie rdzeniow e jedno- i w ie lo w a rst wowe, bardzo szerokie i bardzo wysokie; ś re d nica naczyń w drew n ie w czesnym pow yżej 0,160 mm, w drew n ie późnym poniżej 0,040 mm; prom ienie rdzeniow e szerokość pow yżej 0 , 2 0 0 mm, wysokość 1 , 2 mm.
Olcha (Alnus) — naczynia rozrzucone dowol nie, bardzo drobne w d rew nie w czesnym i póź nym ; granica słojów m ałow yraźna; prom ien ie rdzeniow e jednow arstw ow e bardzo szerokie i bardzo niskie; śred nica naczyń w drew nie w czesnym i późnym poniżej 0,040 mm, p ro m ienie rdzeniow e szerokość powyżej 0 , 2 0 0 mm, wysokość poniżej 0,600 mm.
Stosow anie d rew n a w m alarstw ie i rzeźbie ilu s tru je tabela 1.
Tabela 1
Obiekty Obrazy Rzeźba Drewno lipa dąb lipa dąb olcha
Liczba 9 5 66 13 1
Stosowanie drewna w poszczególnych częściach Polski i wiekach ilustruje tabela 2
Tabela 2 Pomorze, Warmia Prusy Królewskie Wielkopolska, Małopolska, Mazowsze, Śląsk
Wiek Obrazy Rzeźby Obrazy Rzeźby
lipa dąb lipa dąb lipa dąb lipa dąb olcha
XIII 1 XIV - 1 10 3 1 ' - 21 2 XV 3 1 5 2 4 20 XVI 1 2 6 5 - 1 4 1 razem 4 4 21 11 5 1 45 2 1 W NIO SK I
1. W X III—XVI w. na teren ie Polski obrazy i rzeźby w ykonyw ane były przy użyciu d re w na lipow ego i dębowego. W y jątek stanow i z 94 jedna rzeźba — Św. M arcin, z ok. 1500 r., z re jonu spiskiego.
2. Częściej od d rew na dębow ego stosow ane było lipowe (wśród 94 zbadanych zabytków 75 było z drew na lipowego, a 18 z dębowego). 3. D rew no dębow e spotyka się znacznie częś
ciej na teren ie Pom orza, W arm ii i P ru s K ró lew skich (15 dębowych na 25 lipow ych), niż na tere n ie pozostałych obszarów Polski (na 3 dębow e 50 lipowych).
4. O kres z którego pochodzi najw ięcej zabyt ków z d rew na dębowego to XV i XVI w. ( 1 0 na 18). dr J a n u sz L ehm ann M uzeum N arodow e P ozn ań B IB L IO G R A F IA 1 F i l u t o w i c z i K u ż d o w i c z , M i k r o t e c h n i k a roślinna, W arszaw a 1951. 2. G a l e w s k i i K o r z e n i o w s k i , A t l a s n a j w a ż n i e j s z y c h g a t u n k ó w d r e w n a , W arszaw a 1958. 3. К r z y s i k, N a u k a o d r e w n i e , W arszaw a 1953. 4. P a d e c h o w i c z , D r e w n o w p r z e m y ś l e , r ę k o d z i e le i g o s p o d a r s tw ie , cz. I i II, K raków 1932. 5. P e г к i t n y, K l u c z do oz naczania d r e w n a , P o znań 1932. 6. V a n i n , N a u k a o d r e w n i e , W arszaw a 1953. 7. Z a g a d n ie n i a k o n s e r w a c j i d r e w n a , B ib liotek a M u z e a ln ic tw a i O chrony Z ab ytk ów , S eria B, Tom III, W arszaw a 1961.
MTCROGRAPHIC INVESTIGATIONS OF WOOD MATERIAL IN MONUMENTS OF POLISH PAINTING AND SCULPTURE FROM THE 13th — 16th CENTURIES
R esu lts of in v estig a tio n s on w ood m a teria l in 80 scu lp tu res and 14 p ain tin gs com in g from n in e P olish m u seu m s h ave been reported. T he in v estig a tio n s in q u estio n w e r e carried out fo r th e sak e of th e ICOM L aboratory S ection and aim ed at d efin in g th e sp ecies from w h ic h w a s com ing th e w ood m a teria l used in P o lish p ain tin gs and scu lp tu res d ating from th e 13th to 16th century.
T he m icroscopic m eth od w a s applied in in v estig a tio n s tak in g into account th e stru ctu ra l pattern and size of h ea rt-w o o d v e ss e ls and m ed u lla ry rays. It is w e ll- k n ow n fact th a t th e ab ove fe a tu r e s m ay b e su b ject to alteration s w ith th e w ood m aterial a g e in g and
depend m uch on p reserv a tin g p rocesses that m ight h a v e b een applied in th e past.
It has b een found th a t from am ong w ood m aterials a v a ila b le th e m ost broadly used w a s th e sp ecies lim e (Til'ia sp.). In addition to lim e in th e northern terri tories of P oland freq u en tly enough th e oak w ood (Q uercus robur) w a s used (1:5 oak w ood to 25 lim e w o o d ob jects) w h erea s th e latter w as rarely in use in cen tral and southern region s of the country (3 oak w ood to 50 lim e w ood objects). Q uite ex cep tio n a lly w e r e used other kinds of w ood (from am ong a total num ber of 94 p ieces in v estig a ted only one has been found m ad e of adlèr w ood — A inus op.).
