Odkrycie oraz restauracja dwu nisz we wschodnim pomieszczeniu głównego sanktuarium świątyni królowej Hatszepsut w Deir el Bahari

Zygmunt Wysocki

Odkrycie oraz restauracja dwu nisz

we wschodnim pomieszczeniu

głównego sanktuarium świątyni

królowej Hatszepsut w Deir el Bahari

Ochrona Zabytków 42/3-4 (166-167), 251-259

Z Y G M U N T W YSOCKI

O D K R Y C IE O RAZ R E S T A U R A C JA D W U N IS Z

W E W S C H O D N IM P O M IE S Z C Z E N IU G ŁÓ W N E G O S A N K T U A R IU M

Ś W IĄ T Y N I K R Ó LO W E J H A T S Z E P S U T W D E IR EL BA HAR I

W schodnie pomieszczenie g łó w n e g o sanktuarium A m o- na( zlokalizow ane na osi św iątyni, w kute w zachodni stok skalny na terenie górnego tarasu, nosi ew identne ślady kolejnych przebudów i napraw, realizowanych w różnym czasie (rys. 1).

Trzeba tu nadmienić, że kamienny, reliefow y w ystrój tego wnętrza w prow a dzo ny został przez królow ą Hat- szepsut do juz rozpoczętej i będącej w tym czasie w stanie surow ym b u d o w li, zapoczątkowanej p ra w d o p o ­ dobnie przez Totmesa II na terenie górnego tarasu ś w ią ty n i1. W idoczne to jest w stykach ścian północnej i p ołud nio w ej tego pomieszczenia ze ścianą w schodnią, gdzie poszczególne w arstw y b lo k ó w ściennych nie k o ­ respondują ze sobą i w ystępują resztki daw nych wiązań kamieniarskich.

Na ścianach w zdłużnych zachow ały się ślady późn ie j­ szych przebudów i zam urowań. Reliefowe bloki Hat- szepsut częściow o zastąpiono blokam i bez reliefu lub w tó rn ie użytymi pochodzącym i z innych partii obiektu. Z w ró c ił na to uwagę Somers Clarke, opisując stan poszczególnych elem entów św iątyni w czasie prac misji N a v ille 'a 2.

Stan zachowania tego wnętrza oraz drugiego pom ie ­ szczenia sanktuarium Naville tłum aczył skutkam i dzia­ łalności K optów w czasie użytkow ania ruin św iątyn i jako klasztoru 3. Podkreśla on rów nież p od ob ie ń stw o planu nisz sanktuarium do w ystępujących w zachodniej ścianie górnego dziedzińca oraz stwierdza zły stan ich zacho­ wania, nie podaje jednak liczby nisz w ido cznych w ó w ­ czas w tym pom ieszczeniu4.

Na planie sanktuarium rysuje po dwie, symetrycznie ustaw ione na przeciw ległych ścianach — północnej i p o łud nio w ej, z tym że pierwsza od wejścia nisza ściany północnej (rys. 1 J ) pokazana jest rów nocześnie na przekroju p io no w ym tego wnętrza jako zam urow ana5. Można w ięc przypuszczać, że w czasie prac Naville'a w idoczne były jedynie trzy nisze: d w ie na ścianie p o ­ łu d n io w e j (rys. 1 H, F) i jedna na ścianie północnej (rys. 1 G), a ustalenie drugiej na tejże ścianie w y ­ rysowanej na rzucie poziom ym sanktuarium (rys. 1 J) m ogło być oparte na obserwacjach szczegółów bądź też na w łaściw ym rozum ieniu zasady sym etrii w kom pozycji tego wnętrza.

N ajpraw dopodobniej tę w łaśnie niszę odsłania i restau­ ruje później W inlock, o czym w spom ina w sw ym ra­ porcie z prac prow adzonych w sezonie 1 93 0 -1 9 3 1 , przypisując jednocześnie przebudow ę ścian i zam uro­ w anie nisz juz nie Koptom, lecz Ptolom euszom 6. Wreszcie następne zm iany w tym pomieszczeniu p o ­ chodzą z okresu prac zabezpieczających i rekonstruk­ cyjnych Naville'a i W inlocka, które zresztą ła tw o można zaobserwować, poniew aż w yróżnia je nie ty lk o brak reliefu, lecz i kolor oraz faktura lica b lo kó w użytych do uzupełnień.

Kiedy rozpoczynaliśm y nasze prace w św iątyni, w szy­ stkie cztery nisze sanktuarium były juz odsłonięte i za­ bezpieczone, a przy drugiej od wejścia na ścianie p ó ł­ nocnej Naville pozostaw ił część zasłaniającego ją, póź­ niejszego blokażu, pragnąc p ra w dopodobnie podkreślić fakt ich zam urowania (rys. 1, G ) 7.

Sanktuarium , będące elementem św iątyni nie mającym w p ły w u na jej ogólną sylwetę architektoniczną, której odtw orzenie stało się zasadniczym celem, nie zostało w łączone do programu prac, jaki w ytyczo ny został na początku działalności naszej ekipy. Dlatego tez przez w iele sezonów nie prow adziliśm y badań ani też prac konserw atorskich. Nie znaczy to jednak, ze e giptolodzy i architekci nie penetrowali tych pomieszczeń przy okazji poszukiw ań bloków , stu d ió w nad koneksjam i oraz re­ liefem i inskrypcją, nie m ów iąc już o w ie lo kro tn ych okazjach związanych z oprowadzaniem gości po w n ę ­ trzach sanktuarium . Przez w iele lat nie dostrzegano jednak niczego interesującego w jego konstrukcji i fo r­ mie architektonicznej.

Praw dopodobnie czujność badaczy została uśpiona fa k ­ tem, że prow adzili tu w ielole tnie prace Naville i W inlock, po których trud no spodziewać się jeszcze d od atko w ych rewelacji.

Jakże złudne jest tego rodzaju mniemanie, szczególnie w Egipcie, gdzie w każdym prawie miejscu, które się ty lk o ruszy, ukazują się now e znaleziska. M oże o tym św iadczyć przygoda, jaką sam przeżyłem.

W trakcie prowadzenia badań nad rozw ojem architektury

1 Na podstawie prowadzonych przeze mnie prac badawczych nad rozwojem architektury świątyni ustaliłem występowanie dwóch etapów w jej realizacji. W czasie pierwszego etapu świątynia wznoszona była w duzo skromniejszym zakresie, na odmiennym planie. Ograniczono się zasadniczo do terenu dzisiejszego górnego dziedzińca na górnym tarasie obiektu. Kiedy znajdowała się w stanie surowym, nagle zmieniono koncepcję architektoniczną. Od tego momentu rozpoczyna się realizacja drugiego etapu, w którym najpierw rozbudowano górny taras, dostosowując obiekt do nowego planu, a na­ stępnie zbudowano środkowy taras, a więc rozbudowano świątynię ku wschodowi. Zachowało się wiele śladów, na których można opierać te wnioski. Pierwsze moje spostrzeżenia na ten temat ująłem w dwóch artykułach, które ukazały się drukiem w M D Al К Band 42 z 1986 r.: The tem ple o f Queen H atshepsut et Deir el B ahari — Its o rig in a l form, oraz M D A IK Band 43 z 1987 r.: The tem ple o f Queen H atshepsut at Deir el Bahari — The results o f arch ite ctu ra l research over the N o rth Part o f the U pper Terrace. Sądzę, ze istnieją dostateczne przesłanki, aby w nios­ kować, iż pierwszy etap budowy świątyni należałoby przypisać Totmesowi II. Wskazują na to przekucia imion królowej Hat- szepsut na terenie górnego dziedzińca, dokonane przez Totmesa III, w miejsce których wprowadza on imiona swego ojca, jakby dążąc do przywrócenia mu tej części świątyni, której był inicjatorem.

Zasadnicza rozbudowa świątyni ku wschodowi zaznaczona jest depozytami fundacyjnymi królowej Hatszepsut, odkrytymi przez Naville'a i Winlocka, które występują tylko na terenie dolnego dziedzińca, przy czym ich treść sugeruje rozpoczęcie budowy przez królową.

2 E. N a v i l l e , The Temple o f D eir el Bahari. Part V III, Lon­ don 1908. A rc h ite c tu ra l desription by Somers Clark, s. 25. 3 E. N a v i l l e , The Temple o f Deir el Bahari, Part V, Lon­ don 1 906, The O ld Sanctuary, s. 9.

4 Tamze, s. 11.

5 E. N a v i l l e , The Temple o f D eir el Bahari, part V, London 1906, PL CXIX.

6 H. W i n l o c k , The Egyptian E xpedition 1930-31. S ection II o f the B u lle tin o f the M e tro p o lita n M useum o f Art. New York March M C M X X X II, s. 16.

7 Polsko-Egipska Misja Archeologiczno-Konserwatorska Deir el Bahari rozpoczęła pod moim kierownictwem prace w świątyni Hatszepsut w styczniu 1968 r.

-J

ф

1

1

1

ф

1. Rzut p o zio m y pierw szego p o m ie ­ szczenia głów nego sanktuarium A m o- na Stan przed rozpoczęciem prac badaw czych w sezonie 19 80 /1 98 1 A — b lo k i kam ienne z czasów Hat- szepsut ,.in s itu "; В — b lo k i kam ien­ ne w tórn ie użyte przez Ptolom euszy; С — b lo k i kam ienne z czasów p to lo mejskich. użyte do zam urow ania no w o od krytych nisz J i К; D - u z u ­ pełnienia zaprawą z XX w.; G uzupełnienia blo ka m i kam ien nym i z XX w

1. H o rizo n ta l p ro je c tio n o f firs t m ain room o f the main sanctuary o f A m on

The state p rio r to research studies during the 19 80 /1 98 1 season: A stone blocks from the tim es o f Hat shepsut ..in s itu "; В — stone blocks secondarily used by the Ptolem y kings; С — stone blocks from P to ­ lem aic times used fo r b lo c k in g o ff n e w ly discovered niches J an d K; D — supplem ent w ith 2 0 th cent, m o r­ tar; G — supplem ent w ith 2 0 th cent, stone blocks

2. Rzut p o zio m y pierw szego pom ie szczenią głów nego sanktuarium A m o- na. Stan p o zakończeniu prac b a d a w ­ czych i rekonstrukcyjnych no w o od krytych nisz w sezonie 1981 / 1982 A — b lo k i kam ienne z czasów H at- szepsut ,.in s itu "; В — b lo k i k a m ie n ­ ne w tórn ie użyte przez Ptolom euszy; С — b lo k i kam ienne z czasów p to - lom ejskich, użyte do zam urow ania n o w o od krytych nisz J i K; D — uzupełnienia zaprawą z XX w.. E — b lo k i kam ienne n o w o p ro je kto w an e; F — b lo k i kam ienne z czasu H at szepsut odnalezione w zam urow anej niszy, umieszczone na p ie rw o tn y m m iejscu; G uzupełnienia bloka m i kam ien nym i z XX w

2 H o riz o n ta l p ro je c tio n o f the first m ain room o f the m ain sanctuary o f A m on. The state on c om p le tion o f research and reco nstructio n w ork o f ne w ly discovered niches du rin g the 19 81 /1 98 2 season; A — stone blocks from the times o f Hatshepsut ..in s itu "; В — stone blocks secondarily used by the P tolem y kings; С -­ stone blocks from Ptolem aic times, used fo r b lo c k in g o ff n e w ly d is c o v e ­ red niches J an d K; D — supplem ent w ith 2 0 th cent, m ortar; E — ne w ly designed stone blocks; F — stone blocks from the tim es o f H atshepsut discovered in blocked o ff niche, placed in their origin al po sitio n; G — s up ple­ m ent w ith 2 0 th cent, stone blocks 3. Ściana p ó łn o c n a pierw szego p o ­ mieszczenia g łó w n e g o sanktuarium A m ona. Stan p rz e d rozpoczęciem prac badaw czych w sezonie 19 80 / / 1 9 8 1 : A — b lo k i k a m ie n n e z czasów H atszepsut ,.in s itu "; В — b lo k i kam ienne w tórn ie użyte przez P tolom euszy; С — b lo k i kam ienne z czasów ptolom ejskich. użyte do zam urow ania n o w o od krytych nisz J i К; D — uzupełnienie zaprawą z XX w.

3. N orthern w a ll o f the first room o f the m ain sanctuary o f A m on. The state p rio r to com m encem ent o f re ­ search w ork du rin g the 19 80 /1 98 1

season: A — stone blocks from the times o f Hatshepsut ..in situ", В - stone blocks secondarily used by the P tolem y kings; С — stone blocks from P tolem aic times used to block o ff n e w ly discovered niches J a n d K; D — supplem ent w ith 2 0 th cent,

4. Ściana p o łu d n io w a pierw szego pomieszczenia głów n eg o sanktuarium A mona. Stan przed rozpoczęciem prac badaw czych w sezonie 19 8 0 / 1981 : A — b ło k i kam ienne z czasów H at- szepsut ,.in s itu "; В — b ło k i kam ien­ ne w tó rn ie użyte przez Pto/om euszy; С — b lo k i kam ienne z czasów p to - lom ejskich, użyte do zam urowania n o w o o d kryte j niszy J ; D — u z u ­ pełnienia zaprawą z XX w;

4. S outhern w a ll o f the first room o f the m ain sanctuary o f A m on. The state p rio r to com m encem ent o f re ­ search w ork du rin g the 19 80/1981 season: A — stone blocks from the times o f H atshepsut „ in s itu "; В — stone blocks secondarily used by the P tolem y kings; С — stone blocks from Ptolem aic tim es used fo r b lo ­ cking o ff n e w ly discovered niche J ; D — supplem ent w ith 2 0 th cent, mortar.

5. Ściana p ó łn o c n a pierw szego p o ­ mieszczenia g łó w n e g o sanktuarium Ąmona. Stan p o zakończeniu prac badaw czych i rekonstrukcyjnych n o ­ wo odkrytej niszy w sezonie 1981 / 1982: A — b lo k i kam ienne z czasów H atszepsut „ in s itu "; В — b lo k i k a ­ m ienne z czasów Hatszepsut. С — u io k i kam ienne 'z czasów p to lo m ie j- skich; D — uzupełnienia zaprawą z XX w.; E — b lo k i kam ienne n o w o pro je kto w an e

5. N o rth ern w a ll o f the first room o f the m ain sanctuary o f A m on. The state fo llo w in g research and re c o n ­ struction w ork o f the n e w ly d is c o ­ vered niche du rin g the 1981 / 1982 season: A — stone blocks from the times o f H atshepsut „ in s itu "; В — stone blocks from the times o f H a t­ shepsut; С — stone blocks from P tolem aic times; D — supplem ent w ith 2 0 th cent, m ortar; E — ne w ly designed stone blocks

6. Ściana p o łu d n io w a pierw szego pomieszczenia głów n eg o sanktuarium Am ona. Stan p o zakończeniu prac badaw czych i reko nstrukcyjnych n o ­ w o odkrytej niszy w sezonie 1981 / /1 9 8 2 : A — b lo k i kamienne z czasów Hatszepsut „ in s itu "; С — b lo k i k a ­ mienne z czasów ptolom ejskich. uży­ te do zam urowania n o w o odkrytej n i­ szy J ; D — uzupełnienia zaprawą z XX w.; E — b lo k i kam ienne n o w ó pro je kto w an e; F — b lo k i kam ienne z czasu H atszepsut odnalezione w zam urow anej niszy, umieszczone na pie rw o tn y m m iejscu

6. S outhern w a ll o f the firs t room o f the m ain sanctuary o f A m on. The state fo llo w in g the c om p le tion o f research and reco nstructio n w ork o f the n e w ly discovered niche during the 1981 / 1 982 season: A — stone blocks from the tim es o f H atshepsut „ in s itu "; С — stone blocks from P tolem aic times, used fo r b lo ckin g o f n e w ly discovered niche J ; D — supplem ent w ith 2 0 th cent, m ortar; E — n e w ly designed stone blocks; F — stone blocks from the times o f H atshepsut uncovered in th blocke d o f niche, p la c e d in the ir o rig in a l p o s itio n

7 W idok fragm entu p o łu d n io w e j ściany pierw szego pom ie szczenią g łó w n e g o sanktuarium A mona z wyjętym blokiem nr 1/81. za którym odkryliśm y nie znaną dotąd niszę

7. View o f fragm e nt o f southern w a ll o f the first room o f the m ain sanctuary o f A m o n w ith block no. 1/81 removed, be hind w h ic h we discovered a h ith e rto u n k n o w n niche

św iątyn i oraz kolejnością pow staw ania poszczególnych jej partii studiow ałem w dniu 3 stycznia 1981 r. układ b lo k ó w i w iązań kamieniarskich w styku p ołud nio w ej i w scho dn iej ściany pierwszego pomieszczenia g łó w ­ nego sanktuarium . O bserw ując rysunek spoin p o łu d ­ n io w ej ściany, zatrzymałem w zrok na oryginalnym bloku Hatszepsut, w c o k o ło w e j w arstw ie mniej w ięcej na osi pom iędzy dw iem a istniejącym i niszami (rys. 4, M ). Blok ten, reliefow any i p olichrom ow a ny, z pasem dada oraz rzędem drzew o g ro d o w ych , miał górną swą płaszczyznę w idoczną w spoinie m iędzy w arstw am i. Spostrzegłem, iz płaszczyzna ta pokryta jest czarną farbą, taką jaką m a­ low ane były parapety w szystkich nisz tego wnętrza. Jeśli ten blok znajdow ał się w swym pierw otnym miejscu, a nie tra fił tu w czasie przebudow y ściany, to fakt pokrycia farbą jeg o górnej płaszczyzny m ógł oznaczać ty lk o jedno, że w m iejscu tym musiała znajdow ać się następna nisza, identyczna jak dotąd znane, ukryta za późniejszym blokażem. Sprawdzenie spoin w w arstw ach przebiegających na poziom ie nadprozy sąsiednich nisz p o tw ie rd ziło d o d a tk o w o ten wniosek. A w ięc za póź­ niejszym murem, przypisyw anym przez Naville'a Kop- tom , a przez W in locka Ptolomeuszom, istnieje jeszcze jedna nisza na ścianie p ołu d n io w e j, a skoro tak, to jej o d p o w ie d n ik musi znajdow ać się rów nież na ścianie północnej.

A by przekonać się ostatecznie o słuszności w niosku, następnego dnia w y ję to jeden kamień ze ściany p o ­ łu d n io w e j (rys. 4 -1 , 81), tuz nad w spom nianym o ry ­ ginałem zdobionym dadem, odsłaniając tym samym górną jego pow ierzchnię.

W o tw orze można było dostrzec część bocznej ściany niszy, rozpoznać lew e jej ościeże i parapet, a w c e n ­ tralnym miejscu w id o czn y był bęben poligonalnej k o ­ lum ny, użyty tu jako w ypełnienie i być może podpora stropu niszy.

Teraz w ięc nie m og ło juz być żadnych w ą tp liw o ści, ze na ścianie północnej musiała być również ukryta nisza, co w y n ik a ło z zasad symetrii, rządzącej kompozycją ś w ią ­ tyni. Poszerzyliśmy otw arcie niszy, w yjm ując kilka d a l­ szych b lo k ó w lub frag m en tów z lica ściany oraz w y ­ d ob yw a jąc z wnętrza prócz gruzu, zaprawy i śmiecia, częściow o zniszczony, lecz dekorow any fragm ent, n a ­ leżący do lew ego jej ościeza8.

8 Prace przy odsłanianiu niszy w ścianie p o łu d n io w e j ro z ­ poczęto 3 stycznia 1981 r., tuz po dokonaniu odkrycia K on­ ty n u o w a n o je 4 -6 stycznia. Z arów no bloki z lica ściany, jak i w y d o b y te z wnętrza niszy w czasie jej odsłaniania, zostały pom ierzone, s fotog rafow a ne i ponum erow ane. W yjęto w ó w ­ czas bloki oznaczone numerami 1 /8 1, 2 4 /8 1 , 2 7 /8 1 , 28/81 (rys. 4) oraz fragm ent ościeza mszy z jej wnętrza nr 75/81

8. W idok n o w o odkrytej niszy w ścianie pó łn ocne y pierw szego pom ieszczenia g łó w n e g o sanktuarium A m ona po rozebraniu pto lo m e jskie g o blokazu

8. View o f n e w ly uncovered niche in northern w a ll o f firs t room o f the m ain sanctuary o f A m o n fo llo w in g rem oval o f P tolem aic b lo c k in g

9. W idok n o w o odkrytej niszy ściany p ó łn o c n e j pierw szego pom ieszczenia g łó w n e g o sanktuarium Am ona. p o p rz e p ro w a ­ dzeniu prac kon serw atorsko-re kon stru kcyjnych

9. View o f n e w ly discovered niche o f the northern w a ll o f the first room o f the m ain sanctuary o f A m o n fo llo w in g c o n ­ servation and reconstruction w ork

Ponieważ interesował mnie stan zachowania obu nisz, co m ogło mieć znaczenie przy podejm ow aniu decyzji związanej z kolejnością odsłaniania i zabezpieczania, wstrzymaliśmy prace przy południow ej ścianie, rozpoczy­ nając w yjm o w a n ie b lo k ó w ze ściany północnej (rys.3). Z godnie z oczekiwaniam i i tu w y ło n iła się now a nisza. Jej prawe ościeże było dość dobrze zachowane, a na ścianie dekorow anej reliefem w idoczna była resztka polichrom ii. Jednak na skutek zastosowania w w y p e ł­ nieniu zaprawy g lin o w o -w a p ie n n e j, większa jej część została zniszczona9.

Ponieważ nisza w ścianie p ołu d n io w e j mogła mieć uszkodzone sklepienie, na co w skazyw ało jego przy­ puszczalne podparcie bębnem protodoryckiej kolum ny, przeto — mając na uwadze to, ze pozostało niew iele czasu do końca sezonu, jak też konieczność zakończenia jeszcze w czasie jego trw ania prac zabezpieczających przy tej, którą zdecydujem y się ca łko w icie odsłonić — postanow iłem rozpocząć je w niszy na ścianie północnej z uwagi na lepszy stan zachowania.

Pow róciliśm y w ięc do w yjm o w a n ia b lo k ó w lica ściany, stwierdzając przy tym , że cztery z nich były w tó rn ie użyte i pochodziły z innych partii b u d o w li (z częściow o

zachowaną reliefow ą dekoracją), a cztery inne m iały na licu w ykonane czerwoną farbą greckie n a p is y 10.

Po uzyskaniu o dp ow ied nie go dostępu do niszy oraz po podstem plow aniu nadwieszonych b lo k ó w lica ściany, przystąpiono do usuwania jej w ypełnienia. Było ono, w przeciw ieństw ie do zaobserw ow anego w p o łu d n io ­ w ej niszy, bardziej ścisłe i szczelne. Składało się z dużej liczby b lo kó w oraz ich fragm entów (fot. 8), spośród których znaczna część była w tó rn ie użyta i pochodziła z innych partii b ud ow li oraz z zapraw y i g ru z u 11.

Prace związane z odkrywaniem i opróżnianiem niszy.

9 W pierwszej fazie odsłaniania niszy w ścianie północnej, 7 -8 stycznia 1981 r., w y ję to z lica bloki oznaczone nr 3 0 /8 1 , 3 4 /8 1 , 31/81 (rys. 3).

10 Druga faza odsłaniania niszy pó łnocnej miała miejsce 10-11 stycznia 1981 r. W yjęto w ów czas z lica ściany bloki oznaczone nr 3 2 /8 1 , 3 3 /8 1 , 4 7 /8 1 , 4 8 /8 1 , 4 9 /8 1 , 5 0 /8 1 , 5 1 /8 1 , 54/81 (rys. 3). W tym bloki reliefowane, w tó rn ie użyte nr 3 2 /8 1 , 33 /8 1 , 4 7 /8 1 , 51/81 oraz z greckim i inskrypcjam i, niede- korowane, ptolom ejskie nr 4 8 /8 1 , 4 9 /8 1 , 5 4 /8 1 , 5 5 /8 1 . 11 1 2 -1 3 stycznia 1981 r. usuw ano w yp e łn ie n ie niszy w ścianie północnej, skąd w y d o b y to bloki lub ich fragm enty oznaczone nr 6 3 /8 1 , 6 4 /8 1 , 6 5 /8 1 , 6 6 /8 1 , 6 7 /8 1 , 6 8 /8 1 , 6 9 /8 1 , 7 0 /8 1 , 7 1 /8 1 , 7 2 /8 1 , 7 3 /8 1 , 7 4 /8 1 , 7 5 /8 1 , 7 6 /8 1 , 7 7 /8 1 , 7 9 /8 1 , 8 0 /8 1 , 8 1 /8 1 , 8 2 /8 1 , 8 3 /8 1 .

Z w yjątkiem fragm entów nr 82/81 i 83/81 w szystkie pozostałe mają w większym lub mniejszym stop niu zachow any relief, a w ięc są częściami b lo k ó w Hatszepsut.

10. Ostrakon z dem otyczną inskrypcją znaleziony w niszy odkrytej na p o łu d n io w e j ścianie pierw szego pom ieszczenia g łó w n e g o sanktuarium A m ona — rewers

10. Ostracon w ith dem otic in s c rip tio n fo u n d in niche in cove red on the southern w a ll o f the firs t room o f the m ain sanctuary o f A m o n — reverse side

11. Bęben p ro to d o ry c k ie j szesnastobocznej kolum ny, użyty przez Ptolom euszy ja k o uzupełnienie n o w o odkrytej niszy z p o łu d n io w e j ściany pierw szego pom ieszczenia g łó w n e g o sanktuarium A m ona

11. Drum o f proto-Doric sixteen-side column, used by the Ptolemy kings as a supplement in the newly uncovered niche in the southern wall of the first room in the main sanctuary of

A m on

prow adzone pod m oim nadzorem, realizowane były przez architekta misji, Adam a Stefanowicza, który o pra­ co w a ł pełną dokum entację rysunkow ą i fotograficzną, związaną z całą tą operacją.

Egiptolodzy, pod kierunkiem dr. Janusza Karkowskiego, przeprow adzili od 15 do 30 stycznia 1981 r. badania w y d o b yte g o gruzu i zaprawy, znajdując paciorki i drobne detale oraz m onetę z okresu ptolom ejskiego, a na ścia­ nach odsłoniętej niszy greckie inskrypcje. W yniki ich badań będą zapewne tematem odrębnej publikacji. W tym czasie architekt w y k o n a ł pom iary północnej niszy, jak też zdjęcia fotograficzne poszczególnych b lo k ó w i fragm entów , w y d o b y ty c h zarów no z lica ściany, jak i z w ypełnienia, oraz odrysy reliefu i inskrypcji w y ­ stępującej na czterech blokach w yjętych z północnej ściany sanktuarium o numerach 4 8 /8 1 , 4 9 /8 1 , 54/81 i 55/81 (rys. 3)

W lutym przystąpiliśm y do opracow ania projektu za­ bezpieczenia i częściow ej rekonstrukcji ściany północnej oraz odkrytej w niej niszy. Zdecydow ałem , ze celow e będzie u w id oczn ie n ie w nim faktu jej zam urow ania w okresie ptolom ejskim , jako że teraz nie m ieliśm y już w ą tp liw o ś c i, że to W in lo c k miał rację, a nie Naville.

72 N o w o odkryta nisza ściany p o łu d n io w e j pierw szego pó mieszczenia g łó w n e g o sanktuarium Am ona, po usunięciu z niej w ypełnienia

12. New ly uncovered niche in the southern wall of the first room in the main sanctuary of Amon. following remowal of

fillin g

Potwierdzała to zarów no znaleziona w niszy moneta, jak i inne spostrzeżenia e gip to lo g ó w .

P raw dopodobnie m ogło to mieć miejsce, kiedy Pto- lomeusze rozb u d o w yw a li g łó w n e sanktuarium, dodając ostatnie, trzecie, zachodnie pomieszczenie. Na to ró w ­ nież wskazują badania egiptologiczne ' 2. Trudno byłoby stw ierdzić, czy pow odem był stan ścian w tym czasie, czy tez ówczesne w ym o gi użytkow e tego wnętrza. Tak czy inaczej uważałem, ze fakt ten nie może być pom inięty. Nie traktow ałem i nie traktuję mego projektu jako ostatecznego, poniew aż w ptolom ejskim przemu- row aniu lica obu ścian tk w ią nadal w tórnie użyte bloki Hatszepsut, z często w idocznym reliefem, pochodzące z innych miejsc obiektu. Można tez przypuszczać, ze część bloków , na których licu nie ma reliefu, może go mieć na płaszczyznach ukrytych obecnie w ścianie. Tak w ięc problem uporządkow ania wnętrza pierwszego pomieszczenia sanktuarium pozostanie nadal o tw arty

12 J. К а г к o w s к i, J.K. W i n n i c k i , A m enhotep. Son o f H apu and Im hop ed at D e il el B ahari some reconsiderations M D A IK 1983 Band 39, s. 96.

i będzie w przyszłości niełatw ym tematem do rozw ią ­ zania. W ów czas też może nastąpić zmiana zrealizow a­ nego przez nas projektu, w zależności od ilości i jakości oryginalnego m ateriału, jaki uzyskany zostanie w p o ­ przedzających prace badaniach i w czasie rozbiórki ptolom ejskiego blokażu.

Naszym celem stało się w ięc w yeksponow anie odkrytej niszy, w b u d o w a n ie do niej fragm entów znalezionych podczas jej odsłaniania oraz częściowe uzupełnienie u b y tk ó w w celu zachowania czytelności form y a rch i­ tektonicznej, przy jednoczesnym utrzym aniu śladu p to ­ lom ejskiego zam urowania.

O pracow any na tej zasadzie projekt zrealizowaliśm y do końca sezonu 1980-1981 (fot. 9), a w trakcie w y ­ konyw ania ujętych w nim prac konserw atorskich m u ­ sieliśm y w zm o cnić pęknięte płyty stropu niszy za p o ­ mocą stalow ych ko tew (rys. 5, K).

Do otw ierania niszy na ścianie p o łud nio w ej pierwszego pomieszczenia sanktuarium przystąpiliśm y w następnym sezonie prac misji, w latach 1 9 8 1 /1 9 8 2 . W dniach od 8 do 9 grudnia 1981 r. rozpoczęliśm y w yjm o w a n ie b lo k ó w z ptolom ejskiego blokażu, bezpośrednio zasła­ niających niszę, oraz na praw o od niej (rys. 4 ) 13. Po odsłonięciu obrysu niszy 9 grudnia przystąpiono do w yjm o w a n ia jej w ypełnienia. Jako pierwszy w y ję to duży ostrakon, o w ym iarach 2 8 ,5 * 1 4 cm, z doskonale za­ chow aną, dem otyczną inskrypcją, pokrywającą obie jego strony, ustaw iony na górnej powierzchni bębna protodo- ryckiej kolum ny przy tylnej ścianie mszy, który w y ­ pełniał centralną przestrzeń jej wnętrza (fot. 10). Na­ stępnie zaś usunięto gruz, w którym znaleziono w iele frag m en tów dekorow anych re lie fe m 14.

Prace przy w y jm o w a n iu w ypełnienia trw a ły do 16 g ru d ­ nia. D otychczasow y materiał pow iększył się o dalsze dekorow ane detale. W tym tez dniu usunięto bęben p oligonalnej k o lu m n y 15.

Po o tw arciu niszy okazało się, ze nie służył on do

podparcia uszkodzonego stropu, jak to poprzednio d om ­ niemywałem , gdyz nie sięgał tak w ysoko, lecz po prostu stanow ił jej w ypełnienie (fot. 11). Zresztą strop za­ chow any był w dobrym stanie.

Prócz reliefowych fragm entów b lo kó w znaleziono w g ru ­ zie w ypełnienia, dość duzo frag m en tów przedm iotów ceramicznych, drew nianych, z kości, a naw et fragm enty biżuterii z fajansu oraz szkła. Zajęli się nim i egiptolodzy,

13 W dniu 8 grudnia 1981 r. w y ję to ze ściany p o łu d n io w e j bloki ptolom ejskie, niedekorow ane oznaczone num eram i 2 /8 1 , 4 /8 1 , 11 /8 1 , 1 3 /8 1 . Następnego dnia dalsze nr: 1 0 /8 1 , 12 /8 1 , 2 9 A /8 1 , 3 x /8 1 , 3 /8 1 , 2 9 B /8 1 , 1 9 /8 1 , 1 8 /8 1 , 20/81 (rys.4). 14 9 grudnia w yję to z niszy p o łu d n io w e j fragm enty po n o w n ie użyte, dekorow ane reliefem oznaczone num eram i 8 4 /8 1 , 8 8 /8 1 , 94 /8 1 , 1 0 2 /8 1 , 1 0 3 /8 1 , 10 4 /8 1 , 9 5 /8 1 , 9 6 /8 1 , 9 7 /8 1 , 9 8 /81, 99 /8 1 , 1 0 0 /8 1 , 1 0 1 /8 1 . Jako pierwszy w y ję ty został ostrakon inskrybow any ob ustronnie pismem dem otycznym , który nie został opatrzony żadnym numerem.

15 W następnych dniach w czasie prac oczyszczających w y ­ d o byto z wnętrza po łu d n io w e j niszy fragm enty b lo k ó w d e ­ korow anych reliefem oznaczone numerami:

10 grudnia — 8 6 /8 1 , 8 7 /8 1 , 8 9 /8 1 , 9 0 /8 1 , 9 1 /8 1 , 9 2 /8 1 , 9 3 /8 1 , 1 0 3 /8 1 , 1 0 4 /8 1 , 1 0 5 /8 1 , 1 0 6 /8 1 , 1 0 7 /8 1 , 1 0 8/81 ; 12 grudnia — 1 0 9 /8 1 , 1 1 0 /8 1 , 1 1 1 /8 1 , 1 1 2 /8 1 , 1 1 3/81 , 1 1 4/81 , 1 1 5 /8 1 , 1 1 6 /8 1 , 1 1 7 /8 1 , 1 1 8 /8 1 , 1 1 9 /8 1 , 1 2 0/81 , 12 1/81 , 1 2 2 /8 1 , 1 2 3 /8 1 , 1 2 4 /8 1 , 1 2 5 /8 1 , 1 2 6 /8 1 , 1 2 7/81 ; 13 grudnia — 1 2 8 /8 1 , 1 3 9 /8 1 , 1 3 0 /8 1 , 1 3 1 /8 1 , 1 3 2/81 , 13 3/81 , 147/81 oraz bardzo drobne fragm enty b lo k ó w noszące ślady reliefu numerami 1 3 4 /8 1 , 1 3 5 /8 1 , 1 3 6 /8 1 , 137/81 , 13 8/81 , 1 3 9 /8 1 , 1 4 0 /8 1 , 1 4 2 /8 1 , 1 4 3 /8 1 , 1 4 4 /8 1 , 1 4 5/81 , 14 6 /8 1 ; 14 grudnia w y d o b y to ty lk o dw a fragm enty nieco większe nr 1 4 9 /8 1 , 1 5 1 /8 1 , oraz w iele bardzo d ro bn ych fra g ­ m entów noszących ślady reliefu oznaczonych numerami 148/81, 15 0/81 , 1 5 2 /8 1 , 1 5 3 /8 1 , 1 5 4 /8 1 , 1 5 6 /8 1 , 1 5 7 /8 1 , 158/81 , 15 9/81 , 1 6 0 /8 1 ; 15 grudnia fragm enty nr 1 6 1 /8 1 , 1 6 2/81 , 16 3 /8 1 , 1 6 4 /8 1 , 1 6 5 /8 1 , 1 6 6 /8 1 , 1 6 7 /8 1 , 1 6 8 /8 1 , 1 6 9/81 , 17 0 /8 1 ; 16 grudnia w y d o b y to niedekorow any bęben 16 -b o - cznej kolum ny protodoryckiej nr 85/81 oraz fragm enty de koro­ wane oznaczone numerami 174/81 , 1 7 5/81 , 1 7 6 /8 1 , 177/81, 178/81. W yd o b yto rów nież w iele drobnych fragm e ntów , n o ­ szących ślady reliefu oznaczonych num eram i 1 7 1 /8 1 , 1 7 2/81 , 17 3/81 , 1 7 9 /8 1 .

13. Fragm enty sceny ofiar ptaków , osadzone w p o łu d n io w e j ścianie pierw szego pom ieszczenia g łó w n e ­ go sanktuarium Am ona, przy lew ym ościezu no w o o d kryte j niszy

13. Fragments from scene o f the sacrifice o f birds, set in the southern w a ll o f the first room in the sanctuary o f Am on, at the le ft ja m b o f the ne w ly uncovered niche

( wszystkie rysunki i zdjęcia — Z. W y­ socki)

którzy sprecyzują, w którym okresie nastąpiły przemu- rówania ścian tego w n ę trz a 16.

Następnie przystąpiono do opracow ania projektu re­ integracji niszy na zasadach, jakie przyjęliśm y przy ścia­ nie północnej tego pomieszczenia, przew idując o d tw o ­ rzenie fragm entów ościeży z jednoczesnym za cho w a ­ niem czytelności faktu zam urow ania w okresie p to lo ­ mejskim. Wszystkie oryginalne elem enty, pochodzące z architektonicznych detali niszy, zostały przewidziane w projekcie do w b u d o w a n ia , w trakcie prac konser­ w atorskich. Prace realizacyjne rozpoczęły się 16 stycznia 1982 r. i trw a ły do końca sezonu, tj. do lutego tegoż roku. W ich trakcie w y ję to ze ściany dalsze niede- korow ane bloki licow e w celu stw orzenia m ożliw ości osadzenia oryginalnych fra g m e n tó w w y d o b y ty c h w cza­ sie prac o d kryw ko w ych , a później w y ję to jeszcze trzy bloki dekorow ane reliefem w tó rn ie użyte przez Ptolo- meuszy przy przebudow ie w n ę trz a 17.

Ponieważ czołow a płyta stropu niszy osiadła ok. 1 cm pod w p ływ e m nacisku gruzu i ru c h ó w tektonicznych, gniotąc przy tym bloki bocznych jej ścian i p ow od ują c odspojenia frag m en tów lica, podjęliśm y próbę jej p o d ­ niesienia. Jednak m im o użycia lew aru o udźw igu k ilk u ­ dziesięciu ton, nie udało się ruszyć p łyty z miejsca, a nie chcąc d oprow adzić do jej pęknięcia, zmuszeni byliśm y do zaniechania tego zamiaru (fot. 6).

U bytki w substancji ścian niszy, po osadzeniu o ry g i­ nalnych, nieregularnych w kształcie frag m en tów , uzu­ pełnione zostały przy użyciu zapraw y stosow anej do produkcji sztucznego kamienia, tj. w ap ien ne go kruszywa i białego cementu.

W miejsce w yjętych uprzednio z lica ściany p tolom ej- skich blo ków , tam gdzie zdecydow aliśm y się na od- tw orznie form y ościeza, osadzono n o w o w y k u te i w y ­ p rofilow ane bloki w apienne, o ostrej w y p ra w ie lica. Natom iast chcąc zachow ać czytelność faktu zam uro­ wania niszy przez Pto*omeuszy, osadziliśm y kilka w y ­ jętych uprzednio b lo kó w , częściow o ją przesłaniających w ich pie rw o tn ym m ie js c u 18 (rys. 6).

Należałoby tu podkreślić celow ość takiego postę po ­ wania w pracach konserw atorskich. Ustalenie bow iem , czy w szystkie nisze były zam urow ane przez Ptolom e- uszy, czy tez tylko niektóre z nich, jest dziś trudne.

Wiemy, ze trzy nisze ściany p ółnocnej były zamurowane, kiedy Naville p o d ejm ow ał tu sw e prace. Pierwsza od wejścia nisza pokazana została przez niego na p io ­ now ym przekroju sanktuarium jako zam urow ana, a W in- lock w spom ina następnie o jej odsłanianiu (rys. 5, T). Drugą odkryłem sam za p tolom ejskim zam urow aniem (rys. 5, K).

Trzecia natom iast ma do dziś pozostaw ione przez Na- ville'a straby daw nego blokażu (rys. 5, G).

Gorzej juz jednak przedstawia się problem ściany p o ­ łu d n io w e j. M ożna tu sądzić, że trzecia od w ejścia nisza była rów nież sw ego czasu zam urow ana, gdyż jej za­ chodnie ościeże złozone jest z ptolo m e jskich b lo kó w oraz X X -w iecznych napraw, które na to by w skazyw ały (rys. 6, F).

Drugą od w ejścia niszę odsłoniłem spoza blokazu w cza­ sie opisanych tu prac (rys. 6, J ). W pierwszej na­ tomiast, zachowanej w całości w układzie b lo k ó w H at­ szepsut, nie w ida ć śla d ó w ptolo m e jskie go zam urow ania

(rys. 6,H ).

Tak w ięc można stw ierdzić, ze na tej ścianie d w ie nisze były na pew no zasłonięte blokażem, a co do trzeciej, to pozostaje już ty lk o przypuszczenie, że i ona musiała być

objęta tą operacją, lecz jedynie zamurowane zostało jej ś w ia tło bez naruszenia architektury.

W tej sytuacji ważny staje się sposób przeprowadzenia reintegracji, jaki przy odtw orzeniu niszy pozostawi w i­ doczne ślady poprzedniego jej zamurowania.

Ponieważ w czasie oczyszczania odkrytej przez nas niszy w ścianie p o łu d n io w e j znaleźliśmy w iele fragm entów , które pochodziły z partii ściany pomiędzy pierwszą od wejścia, a obecnie odkrytą niszą, zdobionych reliefem ze scenami ofiar ptaków , zdecydowałem się, m im o iz nie należały one do nisz, a tylko ściany, na ich w mej opraw ienie (rys. 6 -8 0 -1 1 9 /8 1 ).

W związku z tym zamiast ptoiom ejskich b lo k ó w osa­ dziliśm y w tym miejscu duzy, now y blok o wymiarach istniejącego tu niegdyś przed przebudową, w m o nto- w ują c doń fragm enty sceny ofiar (fot. 1 3 ) 19.

W ten sposób w czasie d w ó ch kolejnych sezonów obie n o w o odkryte nisze zostały zabezpieczone, częściowo reintegrow ane i eksponowane (rys. 6, J i 5,K).

Sądzę, ze przedstawione tu niespodziewane odkrycie d w u nisz może być sygnałem, ze m im o penetrowania przez tylu fa c h o w c ó w poszczególnych partii obiektu zawsze jeszcze można oczekiwać n o w ych rewelacji, coraz bardziej przybliżających nas do pierw otnej formy i historii tej św iątyni.

Fakt ten p ow in ie n m obilizow ać a rch itektó w i egipto- lo g ó w do dalszych, żm udnych często, ale ciekawych w efekcie poszukiwań.

W n io ski

1. Pierwsze pomieszczenie g łó w n e g o sanktuarium, lub tez w schodnie, ma na każdej z przeciw ległych ścian w zdłużnych, p ołu d n io w e j i północnej, po trzy nisze o identycznych gabarytach, a nie po dwie, jak dotąd sądzono, co u d o w o d n iło moje odkrycie (rys. 2).

2. Zam urow anie nisz i to praw d o po do bn ie wszystkich sześciu, m usiało mieć miejsce w okresie Ptolomeuszy, a nie było dziełem Koptów . Można przypuszczać, iz działo się to w czasie b u d o w y trzeciego lub zachod­ niego pomieszczenia g łó w ne go sanktuarium , za rządów Eurgetesa I I 20.

16 Wszystkie prace związane z odsłanianiem i oczyszczaniem niszy ściany południowej, prowadzone pod moim ogólnym nadzorem, realizowane były w zakresie architektonicznym przez architekta Adama Stefanowicza, a w zakresie archeologicznym początkowo przez mgr. Tomasza Giza Podgórskiego (od 8 do 24X111981 r.), następnie zaś przez mgr Zbigniewa Szafrań­ skiego (od 26 XII 1981 do 14 II 1982 r.). Prace konserwatorskie

prowadził majster Wincenty Surzyn.

17 17 stycznia 1982 r wydobyto z południowej ściany nie dekorowane bloki z ptolomejskiego zamurowania oznaczone numerami 5 /8 1 , 6 /8 1 , 7 /8 1 , 8 /8 1 . 9 /8 1 , 1 4 /8 1 , 17/81. 22/81 (rys. 4). 2 lutego 1982 r. wyjęto ze ściany bloki dekorowane reliefem, wtórnie użyte przez Ptolomeuszy oznaczone numerami 1 5 /8 1 , 1 6 /8 1 , 23/81 (rys. 4).

18 Bloki ptolomejskie osadzone w czasie prac konserwatorskich w ich pierwotne miejsce w celu zachowania czytelności faktu zamurowania niszy południowej oznaczone numerami 14 /81, 17 /8 1 , 2 0 /8 1 , 2 9 A /8 1 , 29B /81 (rys. 6).

19 Fragmenty sceny ofiar ptaków, osadzone w czasie prac konserwatorskich w południowej ścianie pomieszczenia sanktua- ryjnego oznaczone numerami 9 0 /8 1 , 9 1 /8 1 , 9 6 /8 1 , 9 8 /8 1 , 9 9 /8 1 , 1 0 0 /8 1 , 1 0 1 /8 1 , 10 2 /8 1 , 1 1 0 /8 1 , 119/81 (rys. 6). 20 J. L i p i ń s k a , Historia architektury Starożytnego Egiptu Warszawa 1977, s. 164: ,,Ptolem eusz VIII. Euergetes II nakazał usunięcie zru jn o w a n y c h k olum n ad w ew nętrznego dziedzińca, w z n ió s ł p o rty k prze d wejściem do sanktuarium, a samo san ktuarium pow iększy!, dodając jeszcze je d n o w ykute w skale pom ieszczenie za daw nym sanktuarium A m o n a "

3. Przyczynami, które d oprow adziły do zam urowania nisz, m ogły być w zględy użytkow e czy liturgiczne, z w ią ­ zane z w ykorzystyw aniem sanktuarium w okresie pa­ now ania Ptolom euszy lub też, co jest bardziej p ra w d o ­ podobne, zły stan techniczny zarów no nisz, jak i partii ścian między nimi, m ogący w ów czas grozić awarią. G dyby bow iem chodziło o w zględy użytkow e, to w y ­ starczyłoby jedynie w yp e łn ić nisze i zam urować ich św iatło, lub wręcz tylko je zamurować, naw et bez w ypełniania wnętrza. Z analizy lica ścian w ynika jednak, ze w ym iana b lo kó w nastąpiła rów nież na niektórych odcinkach ścian pom iędzy niszami, ale też nie na całym pasie ściennym . Przy tym różny jest zakres tej interw encji na poszczególnych ścianach sanktuarium . Znacznie szer­ szy na ścianie północnej, a znów mniejszy na p o ­ łud nio w e j, gdzie pierwsza od wejścia nisza zachowana jest w całości z okresu Hatszepsut (rys. 3 i 4). W ska­

zyw ałoby to raczej, ze przy operacji w ypełniania i zamu- row yw ania niszy w y m ie n io n o i przem urow ano również te partie lica ścian, które w ykazyw ały zniszczenia m o ­ gące grozić awarią.

D odatkow ym na to d ow odem może być zły stan za­ chow ania n o w o odkrytych nisz, uszkodzone bloki ich ścian, jak i stropów .

Nie znaczy to jednak, ze ty lk o ta przyczyna-doprowadziła do ich zam urow ania, gdyż rów nie dobrze obie wyżej w ym ienione m ogły o tym z d e c y d o w a ć 21.

21 J. K a r k o w s k i , J.K. W i n n i c k i , op. cit.

inż. arch. Z y g m u n t W ysocki PP PKZ — O ddziai w Gdańsku

T HE D IS C O V E R Y A N D R E S T O R A T IO N OF T W O N IC H E S IN TH E EASTERN PART OF TH E M A IN S A N C T U A R Y

OF T H E T E M P L E OF Q U E EN H A T S H E P S U T IN D E IR EL B A H A R I

The author o f the article, w h o on behalf o f the State Enter­ prise — the A teliers for Conservation o f C ultural Property — has for 20 years directed the activity o f the Polish-E gyptian A rc h a ­ eo logical-C onservation M ission of Deir el Bahari, describes the state o f preservation o f the interior, discussing the research observations and the w o rk done here by his predecessors E. Naville and C. W inlock.

F o llo w in g this, he describes the unexpected discovery o f tw o hitherto u n k n o w n niches in the tem ple's sanctuary. He presents

the subsequent undertakings connected w ith their exposure, analyzing the reasons th a t led to their concealm ent during the rule o f Eurgetes II.

He also presents the m anner of c o n d u c tin g the restoration undertaken by the m ission, w hose purpose is to expose the new ly discovered niches, w ith a sim ultaneous preservation of the le g ib ility o f th e ir later concealm ent by Ptolem aic or secon­ darily used blocks.