Janusz Jerzy
Konserwacja żelaznej, rokokowej
balustrady z klatki schodowej
pawilonu Neue Kammern w zespole
pałacowym Sanssouci w Poczdamie
Ochrona Zabytków 40/3, 210-212
JANUSZ JERZY
KONSERWACJA ŻELAZNEJ, ROKOKOWEJ BALUSTRADY Z KLATKI SCHODOWEJ PAWILONU
NEUE KAMMERN W ZESPOLE PAŁACOWYM SANSSOUCI W POCZDAMIE
Pierwszą p racą konserw atorską prow a d zo n ą w okresie od w rześnia 1985 r. do lu te g o 1986 r. przez P racow nię Konserw acji Z a b ytkó w M e ta lo w ych O d d z ia łu B adań i K onserw acji PKZ w N ie m ie c k ie j R epublice D e m o kra tycznej była ko n se rw a cja osie m n a sto w ie czn e j ro k o k o w ej, żelaznej b a lu s tra d y i poręczy z kla tki schodow ej p a w ilo n u N eue Kam m ern w zespole pałacow ym Sans souci w Poczdam ie.
B a lu stra d a kla tk i schodow ej p a w ilo n u N eue Kammern w ykonana je s t w całości te ch n iką kow alską w m iękkim żelazie. K o n stru kcja b a lu s tra d y skła d a się z sześciu niesym etrycznych przęseł, połączonych ze sobą żelaz nymi n ita m i. C a ło ść osadzona je s t w piaskow cow ej ła w ie, zam ocow ana przy zastosow aniu o ło w iu ja k o czyn nika z a p e w n ia ją c e g o trw a łe i mocne osadzenie kon stru kcji w ka m ie n iu . Pochwyt o prze kro ju lite ry Q, w y konany z g ła d k ie j b la ch y m osiężnej, przym ocow any je s t do g rzb ie tu b a lu s tra d y mosiężnymi n ita m i. W nętrze pochw ytu w y p e łn io n e zostało gipsem . Z a ko ń cze n ie po- chw ytu od d o łu stanow i ozdobny o d le w z motywam i liścia a ka n tu , przym ocow any do b la ch y pochw ytu n i
ta m i. ‘
Elementy k o n stru kcyjn e b a lu stra d y, w ykonane z k w a d ra tow ych p rętów o różnych g ru b o ścia ch , tw orzą p ola, w których um ieszczono różne o zd o b n e form y przestrzenne 0 motywach g łó w n ie roślinnych. Podobne motywy oz d o b n e w ykonane te c h n ik ą kucia w gru b ych prę ta ch żelaznych w ystę p u ją rów nież na zakończeniach e le m entów konstrukcyjnych. Elementy o zdobne — g a łą zki kw iatów , w yko n a ne te c h n ik ą kucia w blasze żelaznej 1 p rętach o p rze kro ju kołowym - przepuszczono przez pręty ko n stru kcyjn e po w yko n a niu c a łe j g a łą zki z kw ia ta m i i liśćm i. Liście i kw iaty m ocow ano do g a łą zki za k u w a ją c poszczególne elem enty na g orąco. G a łą zki przepuszczano przez elem enty konstrukcyjne o prze kroju kw adratow ym w y p iło w u ją c o tw ó r w pręcie, n a stępnie zaś z a k u w a ją c g a łą zki na g o rą co i w yró w n u ją c po w ie rzch n ię prę ta .
O z d o b n e e le m e n ty blaszane, w ykonane te c h n ik ą try b o w a n ia (k o g u c ie g rze b ie n ie , liście itp.), m ocow ano n ita m i poprzez e le m e n ty ko nstrukcyjne do b a lu stra d y, w nętrze ich w y p e łn ia ją c szpachlów ką o le jn ą . S k ła d a ją się one z dw óch e le m e n tó w symetrycznych w zg lę dem płaszczyzny p o d zia łu połączonych w je d n ą c a łość dystansow ym i n ita m i i p rze kła d ka m i.
Poszczególne przęsła, połą czo n e między sobą n ita m i, s ta n o w ią plastyczną i sztywną ko n stru kcyjn ie całość. Kolejność n ito w a n ia u w a ru n ko w a n a była dostępem do poszczególnych p u n k tó w m o n to w a n e j k o n s tru k c ji i nie zawsze p o le g a ła na łą cze n iu gotow ych przęseł. Pochwyt b a lu s tra d y składa się z sześciu części p o łą czonych za pom ocą lu to w a n ia lutem m iękkim . Ż elazna część b a lu s tra d y została p o m a lo w a n a fa rb ą o spoiw ie ole jn ym , p ie rw o tn ie w kolorze białym bez stosow ania znanych w tym czasie sposobów och ro n y a n tyko ro zyj n e j (z a g ru n to w a n ie m in ią na spoiw ie olejnym ). Pochwyt mosiężny, okresow o czyszczony i polerow any, zachow yw ał w yg lą d m e ta liczn e g o m osiądzu bez stoso w a n ia ja k ic h k o lw ie k środków antykorozyjnych.
Stan b a lu stra d y w m om encie przystą p ie n ia do prac konserw atorskich był n a s tę p u ją c y :
— po w ło ki m a la rskie — u le g ły d a le ko idącym zm ianom starzeniow ym , spękaniom i rozw arstw ieniom , sp o tę g o wanym podp o w ie rzch n io w ym i zm ianam i korozyjnymi, — pochw yt mosiężny - pokryty został w arstw am i tłu - szczowo-pylastymi oraz dosyć g ru b ą i ściśle p rz y le g a ją cą do pow ierzchni m etalu w arstw ą p ro d u k tó w korozji m iedzi i cynku z w y s tę p u ją c ą m iejscam i n a p rężeniow ą korozją m iędzyziarnow ą,
— ele m e n ty żelazne b a lu stra d y - pokryte zostały n ie zbyt g ru b ą w arstw ą korozyjnych n a lo tó w tle n ko w ych ; korozja szczelinowa w y stą p iła je d y n ie na no g a ch b a lu strady w puszczonych .w ła w ę kam ienną, poniew aż w tych m iejscach w ystą p iło stężeniow e o g n iw o tle n o w e i zw iązana z tym siln a korozja o ch a ra kte rze e le k tro chem icznym .
Przy dużej w ilg o tn o ś c i k a m ie n ia korozja po stę p o w a ła b ard zo szybko. Korozja e le ktro ch e m iczn a w ystą p iła rów nież w o tw o ra ch g rz b ie tu b a lu stra d y, w których u m ie szczone były mosiężne nity m o cu ją ce pochw yt — korozja stykowa. Jednak zakres zniszczeń był stosunkow o n ie w ie lki. Świadczy to o sporadycznych je d y n ie w y p a d kach p rzechodzenia te m p e ra tu ry pow ietrza w pom iesz czeniu, w którym z n a jd o w a ła się b a lu s tra d a , przez p u n k t rosy.
Przedstaw ione wyżej d a n e te c h n o lo g ic z n e oraz ocena przyczyn i sto p n ia zniszczeń korozyjnych pozw oliły na u s ta le n ie p ro g ra m u p ra c konserw atorskich.
Pierwszym e tapem p ra c był d e m o n ta ż wszystkich b la szanych e le m e n tó w tryb o w a n ych oraz g a łą ze k k w ia to wych. N a s tę p n ie b a lu s tra d ę p o d zie lo n o na dw ie czę ści i p rzystąpiono do u su w a nia p o w ło k b ło n o tw ó r- czych.
Do o b ró b ki ręcznej pierw szej części b a lu s tra d y (d o l n e j) zastosow ano p re p a ra t do u su w a nia zbędnych p o w ło k m alarskich o nazw ie h a n d lo w e j Remosol. D ru g ą część n a to m ia s t czyszczono e ksp e rym e nta ln ie silnym stru m ie n ie m w ody o ciś n ie n iu rzędu 20 MPa w ytw a rza nym przez pom pę p rze p o n o w ą firm y W a g n e r po u p rze dnim zm ydleniu sp o iw a o le jn e g o za pom ocą 20% roz tw o ru N a O H . W yn ik i uzyskane w tym eksperym encie w skazują na m ożliw ość w ykorzystania siln e g o s tru m ie nia w ody ja k o czynnika w ysta rcza ją co skutecznie p e n e tru ją c e g o w szelkie tru d n o d o stę p n e fra g m e n ty o b ra bianych o b ie któ w i u su w a ją ce g o zmiękczone n a w a rst w ie n ia b ło n otw ó rcze i korozyjne bez potrzeby u c ie k a nia się do m etod o b ró b k i stru m ie n io w o -ście rn e j. N a s tę p n ie p o w ie rzch n ię p o d d a n o d z ia ła n iu p re p a ra tu ta n in o w e g o s ta b iliz u ją c e g o procesy korozyjne. Po usu nię ciu n a d m ia ru ta n in y całość pokryto m inią o le jn ą , którą po w yschnięciu pow leczono fta lo w ą fa rb ą n a w ierzch n io w ą .
Pochwyt po z d e m o n to w a n iu rozłączono na elem enty i d o p ro w a d zo n o do w ła ściw e g o kształtu oraz w y m ie n io no zniszczone korozyjnie p a rtie m a te ria łu . Ponownie złączono je w ca ło ść i po n a p e łn ie n iu gipsem przym o cow ano do b a lu s tra d y . C ałość p ow ierzchni pochw ytu spo le ro w a n o . Z m o n to w a n ą b a lu s tra d ę p o sa d o w io n o w now ej ła w ie ka m ie n n e j, a do je j za m ocow ania zasto sow ano ołów . C a łą b a lu s tra d ę pokryto woskowym p re p a ra te m o ch ro n y czasow ej typu ML.
Spośród w ie lu z a g a d n ie ń w ystępujących w procesie
210
1. Górne przęsło (wąskie) rokokow ej balustrady z kla tki scho dow ej paw ilonu Neue Kammern w Sanssouci w Poczdamie: A — stan przed konserwacją (fot. A. M aćko w ia k); В — stan po konserwacji (fot. H. Nowakowska).
1. An upper (narrow) span of a rococo balustrade in a s ta ir case in Neue Kammern's pa villio n in Potsdam (Sanssouci palace com plex): A — condition before conservation ; В —
condition after conservation
В
ko n se rw a cji b a lu s tra d y z p a w ilo n u N eue Kam m ern in te re s u ją c e w y d a ją się być dw a. Pierwsze to o ch ro n a a n tyko ro zyjn a o b ie ktu z zastosow aniem te c h n ik m a la r skich p o w le ka n ia pow ierzchni żelaza ja k o a lte rn a tyw a d o sposobu z zastosow aniem woskowych p re p a ra tó w antykorozyjnych. W yd a je się, że w pom ieszczeniach ogrzew anych, gdzie te m p e ra tu ra pow ietrza nig d y nie
spada poniżej p u nktu rosy, zastosow anie woskowych p re p a ra tó w antykorozyjnych ochrony czasow ej może być w ystarczająco skutecznym sposobem d łu g o trw a łe j o ch ro ny o b ie k tu przed korozją. P reparaty te zn ane są ja k o środki o ch ro n y czasow ej typu ML. N a n o si się je na przygotow ane podłoże, po uprzedniej s ta b iliz a c ji a k tywnych procesów korozyjnych p re p a ra ta m i ta n in o w y
-211
mi. Jednocześnie zostaje za ch o w an a n a tu ra ln a p o w ie rz c h n ia m etalu, ja k rów nież n a tu ra ln a je g o k o lo
rystyka.
D ru g im p roblem em te ch n o lo g iczn ym w ystępującym przy k o n se rw a cji b a lu s tra d w ew nętrznych, a ściślej ich e le m entów ozdobnych, je s t te c h n o lo g ia konserw acji wy s tę p u ją cych w dużej ilości symetrycznych e le m e n tó w trybow anych (liś c ie ,'k o g u c ie g rze b ie n ie itp.), p o s ia d a ją cych przestrzenie zam knięte. W tra k cie dem ontażu tych e le m e n tó w , ich konserw acji oraz m ontażu c ie n kie blasz ki m ogą ulec uszkodzeniu. A by te g o uniknąć, n a le ż a ło
by po otw orzeniu przestrzeni zam kniętej pokryć wnętrze p re p a ra te m sta b iliz u ją c ym aktyw ne procesy korozyjne bez u c ie k a n ia się do usuw ania p ro d u k tó w korozji me to d a m i m echanicznym i.
D o św ia d cze n ia zebrane przy konserw acji b a lu stra d y z kla tki schodow ej p a w ilo n u N eue Kam m ern p o tw ie r d z a ją p o sta w io n y wyżej wniosek.
inż. Janusz Jerzy O ddział Badań i Konserwacji PP PKZ - Warszawa
THE CONSERVATION O F AN IRON R O C O C O BALUSTRADE IN A STAIRCASE IN NEUE KAMMERN’S PAVILLION IN A PALACE COMPLEX OF SANSSO UCI IN POTSDAM
The author discusses the conservation of an iron balustrade in a staircase in the pavillion of Neue Kammern in a pa lace complex of Sanssouci in Potsdam. The article gives a description of an experimental technique of removing sof tened film-generating and corrosive layers from metal sur faces by means of a stream of water shooting out of a
nozzle under pressure of ca 20 MPa.
A new version of the conservation of smith’s iron decora tive elements has been proposed. It consists in coating a cleaned metal surface with a protective wax product without an anticorrosive protection by means of painting techni ques.
ALEKSANDER MITKA
1. UNIWERSALNE MINIATUROWE NAGRZEWNICE POWIETRZNE -BUDOWA, SPOSÓB
DZIAŁANIA I ZASTOSOWANIE W KONSERWACJI DZIEŁ SZTUKI.
2. NOWA WERSJA KAUTERA
1 , U rz ą d z e n ia w ytw a rza ją ce c ie p łe pow ietrze, ta k zw a ne n a g rze w n ice , są p ro d u k o w a n e i szeroko re k la m ow ane. B udow ą swą urządzenia te p rzyp o m in a ją su szarki do w łosów . P rod u ku je się je w różnych w ie lk o ściach. K a ta lo g i firm y Karl Leister K afisw il (S zw ajca ria ) lu b „B la c k and D ecker” (A n g lia ) o fe ru ją d o d a tk o w e w yp o sa żen ie w postaci pow ietrznych dysz i n a s a de k różnych kształtów, dzięki którym urządzenia te z n a jd u ją za stosow anie w p ra ca ch stolarskich, przy fo r m o w a n iu i kle je n iu tw orzyw sztucznych, zde jm o w a n iu p o w ło k lakie ro w ych , suszeniu, a także w konserw acji d zie ł sztuki.
A u to r z b u d o w a ł m in ia tu ro w ą na g rze w n icę (fot. 1), prze znaczoną do konserw acji dzieł sztuki, w ykorzystując do b u d o w y a p a ra t do w y p a la n ia w d re w n ie oraz p o m pkę p o w ie trzn ą do akw a rió w . W m iejsce ra d ia to ra o d p ro w a d z a ją c e g o n a d m ia r cie p ła , zam ocow ano w rącz ce w y p a la rk i m etalow ą o b u d o w ę z w ym iennym i dysza mi p o w ie trzn ym i i d o d a tk o w o łyżkę kauterow ą. Dysze i łyżka ka u te ro w a przym ocowane są do o b u d o w y g rz a ł ki za pom ocą g w in tu . Z tyłu rączki w p ro w a d zo n o prze w ó d p o w ie trzn y od p o m p k i a k w a ryjn e j z zaciskiem re g u lu ją c y m szybkość przepływu pow ietrza. T e m p e ra tu ra p o w ie trza opuszcza ją ce g o końców kę dyszy o śre d n icy 1 mm w ynosiła m aksim um 130°C. T e m peraturę m o żna re g u lo w a ć p o te n cjo m e tre m tra n s fo rm a to ra w y p a la rk i (g rz a łk ą ) i szybkością przepływu pow ietrza przez dysze. Ś re d n ica w ylotu n a jm n ie js ze j dyszy o k rą g łe j wy nosi 1 mm, najw iększej 3 mm. W ielko ść ogrze w a n e g o p o la i siłę d z ia ła n ia g o rą ce g o pow ietrza można p ró b n ie prześledzić na pow ierzchni masy w oskowo-żyw icz- nej (fo t. 2). Po uzyskaniu w praw y d o d a tko w o można re g u lo w a ć te m p e ra tu rę o g rze w a n e j p ow ierzchni przez
o d d a la n ie lu b p rzyb liża n ie do n ie j końców ek dysz. Za pom ocą nagrzew nicy p rzeprow adzono różn o ro dn e prace konserw atorskie. Przyrząd o ka za ł się bardzo skutecz ny przy z d e jm o w a n iu przem alow ań o le jn ych , te m p e ro wych, o d s ła n ia n iu przem alow anych złoceń p u lm e n to - wych, usuw aniu m etalow ych przezłoceń m ikstionow ych (fot. 3), p o d k le ja n iu masami w oskowo-żywicznym i u szkodzonych w arstw te ch n o lo g iczn ych o brazów i rzeźb, im p re g n a c ji d re w n a tym i m asam i. Może też być m in ia tu ro w ą suszarką. Rozm iękczanie usuw anych w arstw o lejnych gorącym pow ietrzem odbyw a się e tapow o, w
1. N agrzewnica z zestawem wymiennym dysz i łyżek kaute- rowych
1. A re-heater with a set of spare nozzles and cauter ladles
