Wiesław Mitka
Przenośny, miniaturowy aparat
niskociśnieniowy do konserwacji
malowideł
Ochrona Zabytków 42/1 (164), 69-72
G ra fik i ko n serw o w an e sq n ajczęściej wprost na sp e c ja ln e j płycie po lietylenow ej o płaskiej przepuszcza ją c e j powietrze i w ilg o ć powierzchni. Płytę tę u k ła da się na perfo ro w an ej płycie m etalow ej wew nątrz a p a ra tu . Z a m ia st płyty polietylenow ej można używać innych p o d k ład e k ja k bibuły, bibuły japońskiej, a t a kże innych ro dzajó w przepuszczalnego papieru. Podo bn ie ja k przy m alow id łach, również przy konser w a c ji grafiki, istnieje możliwość zm iany podłoża. Przy d z ia ła n ia c h z niew ielkim i ilościam i w ilg oci, bardzo n i skiego c iś n ie n ia oraz słabego po dgrzew ania (30 mb, 30°C), w p rz ew aż ającej części w ypad ków można w y prostować znaczne defo rm acje pap ieru i w arstw y m a larskiej, a przeprow adzone zabiegi konserwatorskie okazały się, ja k do tej pory, trw ałe. W ilg o c ią można d z iałać p o d o b n ie ja k przy konserw acji m alow ideł, za pom ocą przyrządu n a w ilż ająceg o , przez zw ilżanie parą lub przez n a w ilż an ie powierzchni płyty polietylenow ej w o d ą destylow an ą, która pod w pływem cie p ła w nika do struktury pap ieru.
Stwierdzono do św iadczalnie, że takie d ziałan ia d a ją dobre rezultaty. N a ogół p ap ie r odzyskuje swą n a tu raln ą elastyczność, a farb y w większości w ypadków swój n atu ra ln y połysk.
P r z e k l e j a n i e
Podczas p rzeklejan ia grafiki spoiw am i wodnym i a p a ra t sp ełn ia rolę prasy, a także ułatw ia szybkie i równo m ierne osuszenie. W a p a ra c ie niskociśnieniowym mo żna również prow adzić przeklejanie spoiw am i term o plastycznymi, z tym że wcześniej należy w ykonać pla- n irow anie.
W iększo ść plam, zacieków w odnych itp. d a je się łatw o usunąć w a p a ra c ie niskociśnieniowym . Tego rodzaju ciśn ien ie przeprowadza się bez przykrywania obiektu. M ożna też w yb ran e fragm enty obiektu przykryć, a po zostałe płukać w odą destylow an ą lub rozpuszczalnika mi. W takim w ypadku konieczna jest po dkładka w c h ła n ia ją c a , silny strumień przep ływ ającego powietrza oraz pewność, że użyte rozpuszczalniki nie z a a ta k u ją farby. Rezultaty takich działań konserwatorskich są z a d o w a la ją ce . Ponadto pew ne zabiegi konserwatorskie w a p a racie niskociśnieniowym prow adzone są ła g o d n ie j niż przy zastosow aniu metod tradycyjnych.
O p is a n e wyżej prace nie w yczerpują w pełni możliwo ści apartu niskociśnieniow ego w zakresie konserw acji papieru. M ożliwości zasto sow ania a p a ra tu do konser w acji papieru są bez w ą tp ie n ia większe, a le do piero
niedaw n o zaczęto je bad ać.
K o n se rw a c ja tk an in
A u to r artykułu m iał sposobność przeprow adzenia kon serw acji tkanin z wykorzystaniem ap a ra tu niskociśnie niowego, a wyniki tych prac były z a d o w a la jące . Inni konserwatorzy w ten sposób konserw ow ali nie tylko tkaniny, lecz również chińskie m alow idła na jed w a b iu . W ostatnich latach a p a ra t niskociśnieniow y wzbudził duże zain tereso w an ie w ielu konserw atorów w w ielu krajach. W ia d o m o , że in stalo w an e są też in n e w ersje konstrukcyjne tego a p a ra tu i próbuje się też nowych możliwości zasto sow ania w konserwacji.
Bent H a ck e Aarhus Kunstmuseum Conservation Departam ent D a n ia Z języka niem ieckiego
przełożył Jerzy Kehl
C z y s z c z e n i e
W IESŁA W MITKA
PRZENOŚNY, MINIATUROWY APARAT NISKOCIŚNIENIOWY DO KONSERWACJI MALOWIDEŁ
Do w spółczesnych o sią g n ię ć w konserw acji m alow ideł należy w pro w adzenie dużych stołów niskociśnieniowych, których stosow anie w ym aga usuw ania z krosien konser w ow anych m alow ideł. O p ra c o w a n y został również a p a rat, który nie w ym aga u su w an ia m alow id ła z krosien. D a je on możliwość d z ia ła n ia m iejscow ego, co pozwala unilknąć zbędnego stosow ania tem peratury i ciśn ien ia na nieuszkodzone fragm enty m alow idła. W wypadku, gdy uszkodzona pow ierzchnia m alow idła jest większa od powierzchni płyty roboczej ap a ra tu , p race konser w atorskie można przeprow adzać etapow o.
Przenośność zm iniaturyzow anego a p a ra tu zwiększa mo żliwości jeg o zasto sow ania.
Budowa, zasada działania i zastosowanie aparatu
Robocza część a p a ra tu skład a się z płaskiej, perforo w a n e j płyty alu m in io w ej o grubości 1 mm. Ś re d n icaotworów wynosi 1 mm, a otwory m ają różne formy. Sko nstruow ano dw a rodzaje płyt perfo ro w an ych : po d staw ow ą płytę o w ym iarach 1 5 X 1 5 cm (fot. 1) i do datkow ą, większą o w ym iarach 3 3 X 3 3 cm (fot. 2). Płaskie boki płyty um ożliw iają, w razie konieczności, w sta w ien ie jej między płótno a poprzeczki krosna. S p o rządzono też większą płytę przystosowaną do konser w acji m alow ideł o kształcie owalnym .
System n a w ilż a ją cy skład a się z mosiężnego zbiornika na w o d ę i elem entu grzewczego, kontrolow an ego czuj nikiem (tem p eratu ra m aksym alna ok. 120°C). Zbio rnik ten można o d d a la ć od płyty perforow anej do 2 cm. Z a le c a się „n ie p rz e k ra c z a n ie ” tem peratury elem entu
* Artykuł ten pt. Portable M in i Low-Pressure A pparatus łor
the Treatment of Paintings ukazał się w „Studies in Conser vation” 1985, nr 4, vol. 30.
1. Mini urządzenie niskociśnieniowe z zamontowaną nakładaną płytą podstawową. Na zdjęciu widać rów nież większą płytę.
1. The mini low-pressur apparatus with the basic inset plate in place. The alternative larger plate is also shown.
2. Urządzenie z zamontowaną dużą płytą
2. The apparatus with the large flat plate in place.
grzewczego powyżej 100°C, a tem peratury płyty per forow an ej — 80° C.
C iśn ien ie do prow adzan e jest do a p a ra tu za pomocq odkurzacza przemysłowego lub w en tylato ra. W ielko ść żądan ego ciśn ien ia (maksimum 150 m bar) uzyskuje się przez reg u la cję obrotów silnika odkurzacza.
Istotną częścią składow ą a p a ra tu niskociśnieniow ego jest pom ocniczy stół do pracy w pozycji poziomej (fot. 3). W ym ia ry jeg o wynoszą 5 0 X 1 2 0 X 7 5 cm. Może on być też do łączony do stołu w iększego przy konserwacji większych m alow ideł.
Innym dodatkowym elem entem ap a ra tu jest system przedłużonych ramion, um ożliw iających w ykonyw anie prac w pozycji pionow ej (fot. 6). Przy p ra ca ch w po zycji poziomej a p a ra t może być używany zarówno na tym samym poziomie, co blat stołu pom ocniczego, lub też może być po dniesiony powyżej stołu pom ocniczego do w ym ag an eg o poziomu (w zależności od grubości
krosien) przy użyciu dźwigni nożycowej, przym ocowanej do płyty spodniej.
W n io sk i i o c e n a
Za pom ocą przenośnego, m iniaturow ego a p a ra tu nisko ciśnieniow ego można w ykonyw ać n a stę p u ją ce p ra ce : — im pregnacje,
— konso lidacje strukturalnych w arstw m alow idła, — spłaszczanie,
— łączen ie przecięć i rozdarć,
— w sta w ia n ie brakujących fragm entów m alow idła. W ym ien io n e czynności mogą być w yko n an e w e w stę p nej fazie konserw acji m alow idła, które w następnym e ta p ie będzie w ym agało zabieg ów konserwatorskich na ca łe j jeg o powierzchni. Przykładem może być tu w stępne łączen ie przecięć i m iejscowe w yrów nanie
po-3. Budowa urządzenia: 1 — płyta perforowana, 2 — czujnik temperatury, 3 — kanały powietrza, 4 — mosiężna płyta na wilżająca, 5 — element grzejny, 6 — połączenie z próżniomie- rzem, 7 - połączenie z elementem grzejnym, 8 — połączenie ze stołem pomocniczym, 9 — połączenie z pompą próżniową, 10 - wyciąg nożycowy, 11 - materiał uszczelniający 3. The construction of the apparatus: 1 — perforated plate, 2 — heat sensor, 3 — air ducts, 4 — brass moisturizing plate, 5 - heating element, 6 - connection to vacuum gauge, 7 - connection to heating element, 8 — connection to auxiliary table, 9 — connection to vacuum pump, 10 — scissor lift, 11 - silicon sealant
5. Diagram przedstawiający funkcję aparatu niskociśnienio wego
5. Diagram depicting the function of a low-pressure appa ratus
4. Stół pomocniczy z urządzeniem w ustawieniu poziomym 4, The auxiliary table with the apparatus mounted in a ho rizontal position
6. Urządzenie zainstalowane w pozycji pionowej 6. The apparatus mounted in a vertical position
wierzchni obrazu wokół przecięć, wykonane przed koń cowym dublowaniem obrazu. Opisany aparat stosowa ny był z powodzeniem do konserwacji tkanin i p a pieru.
Jego zastosowanie do przenoszenia malowideł ścien nych omawia Aleksander Mitka w zamieszczonym niżej artykule pod tytułem Zastosow anie przenośnej a p a r a
tury niskociśnieniowej do tran sferow an ia m alow ideł ściennych.
W iesław Mitka Królewska A kadem ia Sztuk Pięknych Szkoła Konserwacji Kopenh aga Tłumaczenie autora
ALEKSANDER MITKA
1 - ZASTOSOWANIE PRZENOŚNEJ APARATUR/ NISKOCIŚNIENIOWEJ DO TRANSFEROWANIA
MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH. 2 - NADSTAWKA NISKOCIŚNIENIOWA DO STOŁU PRÓŻNIOWE
GO. 3 - ZASTOSOWANIE RAMY SIATKOWEJ DO PRAC Z MINIATUROWYM APARATEM NI
SKOCIŚNIENIOWYM
1. Sko n stru o w an ie przenośnej apartu ry nisko ciśn ien io w ej z ain spiro w ało autora artykułu do przeprow adzenia prób nad m ożliwością jej zasto sow ania przy tran sfe ro w an iu m alow id eł ściennych. S iła przyssania a p a ra tu do p łata tynku okazała się w ystarczająca do przepro w ad z e n ia zabiegu tran sfero w an ia. Zasto so w an o w iele różnych m ateriałó w przepuszczających powietrze, t a kich ja k tkaniny n aturalne, syntetyczne, g ąbki itp., które sp e łn ia ją rolę warstwy pośredniej między m etalo wym, perforow anym blatem a p a ra tu (przyssawka), a szorstkimi, pofalow anym i tynkami. Istotną zaletą o m a w ia n e j m etody jest możliwość zm niejszenia liczby w arstw licu jących m alowidło, zdejm ow ane m etodą stac- co, a także w ygo dne op ero w anie zdjętym już płatem tynku, przyssanym do blatu a p a ra tu . B la t a p a ra tu może sp e łn ia ć także funkcję stołu roboczego, przytrzy m u jąceg o płat w trakcie o p raco w yw an ia, zarów no od strony lica, jak i odw rocia m alow idła.
W zbudow anym przenośnym a p a ra c ie niskociśnienio wym (p o d ciśn ien ie w ytw arzane jest przez odkurzacz przem ysłowy) zasadniczym elem entem jest przyssawka (fot. 1). D la większych przyssawek przew iduje się z a sto so w an ie po dpó r u łatw iających p racę a p a ra tu na ścian ie oraz zwiększenie liczby odkurzaczy.
W razie konieczności natychm iastow ej interw encji a p a rat można użyć naw et bez w arstw y licu jącej.
Próby tra n sfe ro w a n ia tą metodą przeprow adzono na m akietach m alo w id eł ściennych. Do lico w a n ia uprzed nio utrw alo n eg o m alow idła zastosow ano je d n ą w a r stwę gazy b a w ełn ia n e j.
W celu zwiększenia siły przyssania między p erfo ro w a nym blatem a p a ra tu a licem m alow idła umieszczono w kładki z płótna ln ian eg o i cienkiej gąbki, które o k a zały się n ajlepsze dla tynków szorstkich i p o fa lo w a nych.
Dokumentacja fotograficzna ilustruje proces transfero w ania malowidła ściennego (fot. 2).
Przy zdejm ow aniu dużych m alow ideł istnieje koniecz ność c ię c ia p łata na mniejsze fragm enty.
O p is a n a tu m etoda została zaprezentow an a na w ysta w ie tow arzyszącej (Poster Session) podczas Kongresu IC O M w K openhadze w 1984 r. Poniew aż urządzenie to ma w ie le zalet, kontynuowane są b a d a n ia nad jeg o uspraw nieniem . Przeprowadza się próby z zastosow a niem elastycznego blatu przyssawki w celu z ach o w an ia
nieregularności powierzchni m alow ideł ściennych, a tak że do prac transferowych wykonywanych techniką
strappo.
2. Sto so w an ie techniki niskociśnieniow ej w pracach konserwatorskich przy obrazach na podobraziu płó ciennym stało się już powszechne. W ielo p u n k to w e przyssanie obrazu do płyty perforow anej zapob iega niepożądanym skurczom płótna w w ypadku naw ilżan ia. Liczne b a d a n ia i prace projektowe nad u d o sko n ale niem urządzeń niskociśnieniowych, zwanych ta k ie sto łam i niskociśnieniowym i (w odróżnieniu od tradycyjnych stołów próżniowych), z n ajdu ją swoją do kum entację w światowym piśm iennictw ie konserwatorskim.
Id ea wykorzystania tradycyjnych stołów próżniowych przy budowie n adstaw ek niskociśnieniowych, zapropo n ow an a przez Puccio Speroni (M uzeum N a ro d o w e w Kopenhadze, o ddział w Brede, 1980) jest n a pewno słuszna, głów nie z powodu wykorzystania systemu grzewczego stołu próżniowego, a w związku z tym niższych kosztów. W zbud ow an ej na W y d z ia le Kon serw acji Dzieł Sztuki, A S P Kraków n adstaw ce, o po w ierzchni o w ym iarach 9 3 X 1 2 0 cm, wykorzystano udo sko n alen ia zapro po n o w an e przez W ie s ła w a M itkę (D a nia), p o le g a ją c e na zastosow aniu a lu m in io w eg o rusz tu, ustaw ionego na płycie grzewczej stołu próżniowego, przez który ciepło transm ito w ane jest do góry, do per forowanych płyt nadstaw ki (fot. 3, 4). Taki sposób o grzew ania płyt nadstaw ki jest bardziej efektywny, gdyż przepływ ające przez obraz do środka nadstaw ki po wietrze znacznie obniża prom ieniow anie cie p ln e z pły ty stołu próżniowego. Różnica tem peratur między per forowanym blatem nadstawki a w skazaniam i termostatu stołu próżniowego wynosi ok. 20°C.
N a płycie grzewczej stołu próżniowego firmy N ey usta w iono d rew n ia n ą ram ę z wewnętrznym kanałem , odpro w ad zającym powietrze z nadstawki do odkurzacza. W w ewnętrznych bocznych ścian kach ramy, na je j obwodzie, w odstępach pięciocentym etrowych, znajdu ją się otwory o średnicy 0,5 cm. Ram a ma dw a otwory głów ne, usytuow ane przeciwległe. W jednym zam oco w a n a jest rura odkurzacza przemysłowego z wodno-su- chym zasysaniem , w drugim zn ajdu je się zawór, przez który przedostaje się powietrze spoza nadstawki, co
