T A D E U SZ L IT Y Ń SK I, K A ZIM IER Z M A ZU R
SKŁAD CHEMICZNY OBORNIKA I GNOJÓW KI Z W OJ. KRAKOW SKIEGO
K atedra C hem ii R olnej W SR w K rakow ie, k iero w n ik — prof. dr T. L ity ń sk i
O bornik i gnojów ka n ie m ają już dziś tej su prem acji n a d naw ozam i m ineralnym i, jak ą m iały do niedaw na, m im o że n ie p rzestały być po w ażnym źródłem składników pokarm ow ych i m ate rii organicznej do utrzy m an ia żyzności gleby. Jeszcze w ro k u 1980 ок. 1/з w szystkich skład ników pokarm ow ych, jak ie będzie m iało nasze rolnictw o do dyspozycji, znajdow ać się będzie pod postacią ob o rn ika i gnojów ki [13]. Dlatego w szelkie prace nad sta ra n n y m przechow yw aniem obornika i gnojówki są ciągle aktualne.
Wobec znaczenia, jak ie o bornik i gnojów ka m iały w latach ubie głych, zdaw ałoby się, że skład chem iczny obu ty ch naw ozów je st nam dokładnie znany i że dysponujem y dostatecznie duży m m ateriałem a n a litycznym , pozw alającym n a dokładne obliczenie ich udziału w bilansie naw ozow ym naszego k raju . Tym czasem okazu je się, że tak n ie je st i że p rzy dokonyw aniu tego rodzaju obliczeń opierać się m usim y ciągle na stosunkow o szczupłym m ate ria le dośw iadczalnym .
I ta k w śród fachow ej lite ra tu ry rolniczej m iędzyw ojennej m am y je dy n ie dw ie pu b likacje: K o s i ń s k i e g o [8], podającego w yniki analiz
10 oborników , oraz o p a rtą n a badaniach T r z c i ń s k i e g o [17, 18] i in nych publikację G ó r s k i e g o i C h m i e l e w s k i e g o [4] dotyczącą składu chem icznego 48 oborników pochodzących z m ajątk ó w zakładów dośw iadczalnych. W ynika z nich, że obornik zaw iera przeciętnie 0,48% N, 0,26% P 20 5, 0,60% K 20 .
W latach pow ojennych rozszerzono te b ad an ia n ie tylko n a oborniki produkow ane w zakładach dośw iadczalnych i gospodarstw ach p aństw o wych, ale i na pochodzące z gospodarstw indyw idualnych, z uw agi n a ogrom ną przew agę w naszym k ra ju m ałych gospodarstw . W ty m za k resie znaleźć m ożna w bibliografii naukow ej 3 p ublikacje: H a n n o
-84 T. L ityń sk i, К . M azur
w e г a i К w a s a [6], R o s z y k a i T r y b a ł y [15] oraz K o t e r a i I g n a t i u k a [9].
Z publikacji pierw szej opartej na analizach 200 oborników pocho dzących z całego k raju, w ykonanych w stacjach chem iczno-rolniczych IUNG, w y n ik a przeciętn y skład oborników z zakładów dośw iadczalnych: 0,61% N, 0,35% P 20 5 i 0,74% K 20 , a dla oborników z gospodarstw in d y w idualnych (39 próbek): 0,40% N, 0,23% P 20 5, 0,54% K 20 . J a k widać, pierw sze z nich są zasobniejsze od drugich, co w yn ika z lepszego k a r m ienia zw ierząt, staranniejszego przechow yw ania naw ozu itp.
P u b lik acja d ru g a [15] dotyczy 40 oborników z woj. wrocław skiego, pochodzących w większości z dużych gospodarstw rolnych (zakłady do świadczalne, PGR, spółdzielnie produkcyjne). Tylko 4 próbki pobrano z gospodarstw chłopskich. Skład chem iczny badanego ob ornika w ynosił przeciętnie: 0,47% N, 0,33% P 20 5 i 0,81% K 20 , przy znacznych w ah a niach w zaw artości tych składników . I w tych badaniach stw ierdzono gorszą jakość obornika z gospodarstw indyw idualnych.
P u b likacja trzecia [9] p odaje skład chem iczny oborników pochodzą cych z woj. białostockiego, pobran y ch głów nie z gospodarstw in d y w id u alnych (33 próbki), a w m ałej tylko części z gospodarstw państw ow ych (9 próbek). P rzeciętn y skład chem iczny ty ch oborników przy zaw artości 75% wody w ynosił: 0,42% N (0,10-0,93%), 0,29% P 20 5 (0,07-1,34%) i 0,90% K 20 (0,31-1,71%). J a k widać, b y ł on zibliżony do składu chem icznego obornika z woj. wrocław skiego.
We w szystkich ty ch pracach stw ierdzić m ożna szczególnie dużą am plitud ę w ahań w procentow ej zaw artości trzech podstaw ow ych skład ników pokarm ow ych. F ak t ten, podkreślany rów nież w litera tu rz e obcej
[7, 16], tłum aczyć m ożna w pływ em w ielu czynników, ja k pochodzenie obornika od określonych gatunków zw ierząt, sposób żyw ienia zw ierząt, wielkość gospodarstw a, technika przechow yw ania obornika, in ten sy w ność naw ożenia m ineralnego itp.
O kazuje się jednak, że w ah an ia te m ają m iejsce i w oborniku po chodzącym z tego samego gospodarstw a, jak to w ykazał K u s z e l e w - s k i [10, 11, 12] w swoich 5-letnich dośw iadczeniach prow adzonych w RZD Krobów. S tw ierdził on, że w ah an ia w zaw artości azotu w obor n iku przekroczyły 51% (0,35-0,53%), w zaw artości fosforu — 50% (0,20-0,30%) i w zaw artości potasu — 48% (0,46-0,68%).
J a k w ynika z podanego przeglądu prac zajm ujący ch się składem chem icznym obornika, dotychczasow y m ate ria ł dośw iadczalny jest r a czej fragm entaryczny . Szczególnie słabo zbadany był dotąd obornik z gospodarstw indyw idualnych, m im o że ogrom na większość tego n a wozu produkow ana jest w naszym k ra ju w łaśnie w ty m sektorze go
spodarki rolnej. Dlatego p rzyjm ow aną w naszej litera tu rz e podręczniko wej zaw artość 0,5% N, 0,25% P 20 5 i 0,6% K 20 w o borniku traktow ać należy jedynie jako przybliżoną i o rie n tac y jn ą do czasu przeprow adze nia system atycznych analiz w edług jednolitego schem atu dla całego k raju .
N iew iele jest rów nież w naszej lite ra tu rz e publikacji zajm ujących się składem chem icznym gnojówki. Poza analizam i 27 próbek gnojów ki z woj. w rocław skiego [15], k tó ra zaw ierała przeciętnie 0,13% N, i 0,54% K 20 , nieco wiadom ości o jej składzie chem icznym znaleźć m ożna w p ra cach B o g u s z e w s k i e g o i w spółpracow ników [1, 2. 3], k tó rzy pro w adzili badania n ad w artością tego naw ozu. Stosunkow o w ysoka zaw ar tość azotu i potasu w używ an y ch do dośw iadczeń gnojów kach (np. średnio z 27 prób ek — 0,37% N i 0,96% K 20 [2]) w y nik a stąd, że naw óz ten pochodził z zakładów dośw iadczalnych, gdzie — jak m ożna sądzić — był w łaściw ie przechow yw any.
Z obszernych badań M a ć k o w i a k a [14], op arty ch n a analizach 690 p ró bek gnojów ki z 230 gospodarstw (w ty m ze 172 gospodarstw indyw idualnych), w ynika, że skład chem iczny tego naw ozu zależy od w ielu czynników , takich ja k popraw ne przechow yw anie, rodzaj zw ie rząt, częstotliw ość opróżniania zbiorników itp.
P raca n in iejsza jest próbą w ypełnienia pew nej luki w badaniach nad składem chem icznym obornika i gnojówki. Dotyczy ona tere n u woj. k ra kowskiego. A nalizy zostały w y k onane przez pracow ników K ated ry C hem ii Rolnej W SR i S tacji Chem iczno-Rolniczej w K rakow ie. B adania te były jed ny m z fragm entó w prac prow adzonych przez Zespół Naw o zowy R ady N aukow o-Technicznej p rzy P rezyd ium W RN w K rakow ie n ad bilansem naw ozow ym woj. krakow skiego.
B A D A N IA W Ł A SN E
P ró bk i obornika i gnojów ki pobierano w yłącznie w gospodarstw ach indyw idualnych. Ogółem pobrano 301 pró b ek o bornika ze 166 gospo d a rstw i 116 p róbek gnojów ki z 74 gospodarstw 12 w yb ran y ch pow ia tów rep re z en ta ty w n y ch d la w ojew ództw a, jeśli chodzi o gospodarkę ty m i naw ozam i. P róbki o bornika pobierano z gnojow ni o przeciętnym sta n ie zagospodarow ania, a p róbki gnojów ki z tych gospodarstw , w któ ry ch pobierano obornik, brano, jeśli dysponow ały zbiornikam i n a gno jówkę. T echnika p ob ieran ia próbek obornika i gnojów ki zapew niała uzyskanie przeciętnego m ate ria łu z gnojow ni i zbiorników na gnojówkę.
8 6 T. L ityń sk i, К. M azur
O B O R N IK
O bornik pobierano z całego p ro filu stosu gnojow ni odcinając ścianę ok. 30 cm grubości. Poprzez pró b y pośrednie przygotow yw ano ok. 2-ki- logram ow ą próbkę przeznaczoną do analizy, k tó rą zw ilżano ściśle o k re śloną ilością 10-procentow ego kw asu winowego i um ieszczano w szczel nie zam kn iętym słoju, uprzednio w y tarow anym . A nalizy w ykonyw ano w m ateriale pow ietrznie suchym , drobno zm ielonym . U zyskane w yniki przeliczano na świeżą i suchą m asę (tab. 1). Azot oznaczano m etodą K jeldahla w m odyfikacji F orstera, d o dając w czasie sp alan ia Zn i Se. Fosfor oznaczano m etodą kolo ry m etryczn ą (niebieską), a potas — na fotom etrze płom ieniow ym po spaleniu obornika kw asem siarkow ym i perhydrolem .
T a b e l a 1 P r z e c ię tn a zaw artość składników pokarmowych w oborniku w gospodarstw ach c h ło p sk ic h
woj. krakow skiego /1 6 6 gospodarstw , 301 p ró b /
average co n te n t o f n u t r ie n t s in farmyard manure in ind yw idual farms /1 6 6 farm s, 301 sa m p les/ Obornik Farmyard manure Sucha masa Dry m atter N P2°5 к2о % waha n ia f lu c t u a t i o n s % waha n ia f lu c t u a t i o n s % waha n ia f lu c t u a t i o n s % waha n ia f l u c t u a t i o n s ów ieży Fresh 2 5 Д 7 1 3 ,5 - 3 8 ,8 0 ,3 7 0 ,0 8 - 0 ,8 2 0 ,2 3 0 ,0 7 - 0 ,5 8 0 ,5 1 0 ,1 0 - 1 ,1 4 W suchej masie Dry m attor - -1 ,4 8 0 ,3 6 - 3 ,3 6 0 ,9 2 0 ,4 0 - 1 ,9 2 2 ,0 4 0 ,6 8 - 4 ,8 8
O bornik do analiz pobierano w trzech term in ach : jesienią (X-XI) 1965 r., na w iosnę (III) 1966 r. i w k w ie tn iu 1967 r. W poszczególnych term in ach pobrano kolejno: 97, 151 i 53 próbki obornika. P róbki obor n ik a zimowego (na wiosnę) starano się pobierać, jeśli to było m ożliw e w tych sam ych gospodarstw ach, w k tó ry ch pobierano próbki obornika letniego (jesienią 1965 r.).
J a k w ykazały analizy, obo rnik pobieran y w różnych term in ach w y kazyw ał pew ne różnice zarów no w zaw artości suchej m asy, jak i skład ników m ineralnych. Ogólnie m ożna stw ierdzić, że obornik zim owy był p rzeciętnie uboższy w składniki pokarm ow e i zaw ierał m niej suchej m a sy niż o bo rn ik letn i (pobierany jesienią 1965 r.).
R ów nocześnie w idać duże w ah an ia w składzie chem icznym obornika (tab. 2). P onad 70% pró b ek obo rn ik a zaw ierało od 20,1 do 30,0% suchej m asy. Liczba p ró b ek w przedziałach poniżej 20% i powyżej 30% suchej m asy b yła zbliżona do siebie.
/p r z y 255& su ch ej masy/
Content o f n u tr ie n ts In farmyard manure from p a r tic u la r c o u n t ie s o f th e Kraków p rovince / a t dry m atter co n te n t 25%/ Powiat County I l o ś ć próbek Number o f sam ples Sucha masa Dry m atter N p2°5 к2о
min. max. śre d n io
average min. max.
ś r e d n io
average min,. max.
ś re d n io
average min. max.
ś re d n io average Brzesko 28 1 9 ,0 3 7 ,3 2 6 ,8 6 0 ,1 6 0 ,5 2 0 ,3 8 0 ,1 2 0 ,3 5 0 ,2 1 0 ,2 1 . 0 ,8 7 0 ,5 2 Dąbrowa Tarn. 22 1 5 .9 3 5 ,7 2 5 ,1 8 0 ,1 7 0 ,6 8 0 ,3 7 0 ,1 1 0 ,3 8 0 ,2 3 0 ,2 2 0 ,9 6 0 ,6 0 Kraków 18 2 1 ,5 3 3 ,4 2 6 ,8 2 0 ,1 5 0 ,5 9 0 ,3 4 0 ,1 4 0 ,4 0 0 ,2 4 0 ,2 2 0 ,7 2 0 ,4 7 Limanowa 30 1 9 ,6 3 5 ,0 2 5 ,0 7 0 ,1 6 0,72 0 ,3 7 0 ,1 1 0 ,4 6 0 ,2 1 0 ,2 9 0 ,8 8 0 ,4 8 lliechów 26 2 1 ,1 3 8 ,0 2 6 ,9 9 0 ,1 6 0 ,5 2 0 ,3 3 0 ,1 2 0 ,3 0 0 ,2 1 0 ,2 5 0 ,7 5 0 ,4 4 Nowy Sącz 28 1 6 ,8 3 1 ,7 2 3 ,2 6 0 ,1 4 0 ,6 8 0 ,4 0 0 ,1 4 0 ,4 8 0 ,2 6 0 ,2 5 0 ,8 2 0 ,5 3 Nowy Targ 27 2 2 ,1 3 1 ,4 2 5 ,7 8 0 ,1 8 0 ,6 9 0 ,3 8 0 ,1 5 0 ,4 0 0,25 0 ,51 0 ,8 7 0 ,5 2 O lkusz 31 1 4 ,1 3 7 ,3 2 4 ,7 6 0 ,2 0 0 ,5 8 0 ,3 7 0 ,1 0 0 ,4 6 0 ,2 3 0 ,1 8 1 ,0 1 0 ,5 2 Proszow ice 22 1 7 ,2 3 8 ,8 2 7 ,3 9 0 ,2 2 0 ,5 5 0 ,3 6 0 ,1 4 0 ,3 3 0 ,2 2 0 ,3 0 1 ,0 1 0 ,5 3 Tarnów 24 1 3 ,5 3 8 ,0 2 0 ,1 0 0 ,2 5 0 ,5 0 0 ,4 1 0 ,1 0 0 ,4 0 0 ,2 2 0 ,1 7 1 ,2 2 0 ,5 7 Wadowice 16 2 2 ,0 32,2 2 4 ,7 3 0 ,2 1 0 ,6 4 0 ,3 8 0 ,1 8 0 ,4 2 0 ,2 8 0 ,2 0 0 ,8 1 0 ,5 5 żyw iec 29 1 5 ,5 3 5 ,4 2 5 ,4 9 0 ,0 9 0 ,8 4 0 ,3 9 0 ,1 1 0 ,4 8 0 ,2 5 0 ,2 4 0 ,7 3 0 ,4 4 Województwo P rovin ce 301 1 3 ,5 3 8 ,8 2 5 ,1 7 0 ,0 9 0 ,8 4 0 ,3 8 0 ,1 0 0 ,4 8 0 ,2 3 0 ,1 7 1 ,2 2 0 ,5 2 00 -a S k ła d c h e m ic z n y oborn ika w w o j. k r a k o w s k im
8 8 T. L ityń sk i, К . M azur
W zaw artości azotu stw ierdzono w iększe odchylenia od średniej. W przedziale 0,31-0,50% N mieściło się praw ie 64% w szystkich p ró bek, ale procent p ró bek o zaw artości niższej niż 0,3% N był praw ie dw u k ro tn ie w iększy (24%) od liczby próbek obornika w przedziale po wyżej 0,5% N.
N ajm niejsze zróżnicow anie stw ierdzono w zaw artości fosforu w obor niku. Około 40% prób ek zaw ierało od 0,1 do 0,2% tego składnika, a w przedziale 0,21-0,30% P 20 5 m ieściło się ponad 45% próbek.
Ponad 58% analizow anych prób ek obornika m ieściło się w szerokim przedziale zaw artości od 0,31 do 0,60% K 20 . Bardzo n iską zaw artość po tasu, poniżej 0,2% K 20 , m iały tylko 4 próbki (1,3% całości), n ato m iast zaw artość wysoką, ponad 0.7% K 20 , stw ierdzono w ok. 15% próbek.
R easum ując m ożna powiedzieć, że procentow a zaw artość N w e w szystkich próbkach obornika m ieści się w granicach od 0,09 do 0,84%, zaw artość P 20 5 w granicach od 0,10 do 0,48%, a K 20 w a h a się od 0,17 do 1,22%. Zależność m iędzy liczbą prób ek a procentow ą zaw artością w nich składników przedstaw iono n a rys. 1.
Rys. 1. Z ależn ość m ięd zy zaw artością sk ła d n ik ó w p ok arm ow ych a ogólną liczbą b a d a
nych próbek
R elation sh ip b e tw e e n n u trien t con ten t and total num ber of an alyzed farm yard m anure
sam ples
GNOJÓWKA
P róbki gnojów ki do analiz pobierano w dwóch term inach z reguły z tych sam ych zbiorników : w jesieni (X) 1965 r. i na w iosnę (III) 1966 r. Ogółem pobrano 116 próbek, k tó re w szczelnie zam kniętych bu telk ach przew ożono do lab orato riu m i z zasady w n a stęp n y m dniu analizow ano. We w szystkich próbkach oznaczano azot i potas, a tylko w n iek tó ry ch rów nież fosfor (21 próbek). W szystkie składniki oznaczano w roztw orze uzyskanym przez spalenie gnojów ki H 2S 0 4, z dodatkiem selenu i w koń cowej fazie spalania — H 20 2.
W analizow anych gnojów kach stw ierdzono duże w ahan ia w z aw arto ści składników i w ciężarze w łaściw ym . G nojów ka w iosenna zaw ierała przeciętnie m niej azotu, chociaż w odniesieniu do poszczególnych po w iatów nie było to regułą.
M inim alne, maksymalne o ra z p r z e c i ę t n e w y n ik i a n a l i z y gnojów ki z p o s z c z e g ó ln y c h pow iatów w o j. k rak o w sk ieg o M inim al, maximal and a v e ra g e r e s u l t 3 o f l i q u i d manure a n a l y s e s fro-a p a r t i c u l a r c o u n t i e s o f t h e Kraków p ro v in c e
I l o ś ć C ię ż a r w łaściw y W proco]a t ach watowych - I n w e ig h t - %
P o w ia t p ró b ek 5 P 0 k2o C ounty Number o f sam pleu 2 5 min. max b re d n io
a v erag e min max ś r e d n io a v erag e
mi n max- ś r e d n io
av erag e min max
ś r e d n io a v e ra g e B rzesk o 8 1 ,0 0 5 1,023 1 ,0 1 5 0 ,1 1 0 ,6 7 0 ,2 5 _ _ - 0 ,3 * 1 ,3 7 0 ,7 3 Dąbrowa T a rn . 8 1 ,0 0 3 1 ,0 2 5 1 ,0 1 6 0 ,0 6 0 ,7 0 0 ,2 4 0 ,0 0 6 0 ,0 3 3 0 ,0 1 4 0 ,2 0 0 ,8 8 0 ,5 7 Kraków 8 1 ,0 0 5 1 ,0 3 6 1 ,0 1 9 0 ,0 7 0 ,8 3 0 ,4 2 - - - 0 ,2 5 1 ,6 7 0 ,7 0 Limanowa 11 1 ,0 1 0 1 .0 3 3 1 ,0 2 0 0 ,0 9 0 ,6 8 0 ,3 1 - - - 0 ,3 0 1 ,6 3 0 ,9 1 Miechów 10 1 ,0 1 0 1 ,0 3 5 1 ,0 2 2 0 ,1 3 0 ,6 3 0 ,3 6 - - - 0 ,2 7 1 ,4 5 0 ,8 6 Howy S ą c z 15 1 ,0 1 2 1,052 1 ,0 2 5 0 ,0 4 0 ,7 0 0 ,2 3 0 ,0 1 7 0 ,0 4 2 0 ,0 2 8 0 ,2 0 1 ,3 8 0 ,6 5 Howy T arg 15 1 ,0 0 2 1,031 1 ,0 1 4 0 ,0 1 0 ,5 7 0 ,2 6 - - - 0 ,1 5 1 ,8 2 0,72 O lk u sz 7 1 ,0 1 4 1 ,0 4 5 1 ,0 2 5 0 ,0 6 0 ,4 9 0 ,2 8 - - - 0 ,3 9 1 .7 3 1 ,0 2 P ro sz o w ic e 5 1 ,0 1 0 1 ,0 4 3 1 ,0 2 6 0 ,1 2 0 ,6 2 0 ,3 9 0 ,0 2 8 0 ,0 2 8 0 ,0 2 8 0 ,3 1 1 ,8 9 0 ,9 7 Tarnów 11 1 ,0 1 0 1,032 1 ,0 1 8 0 ,0 6 0 ,5 1 0 ,2 3 0 ,0 0 5 0 ,0 3 5 0 ,0 1 5 0 ,3 ^ 1 ,4 5 0 ,7 5 Wadowice 8 1 ,0 1 7 1 ,0 2 2 1 ,0 2 0 0 ,1 5 0 ,5 2 0 ,2 7 - - - 0 ,3 9 1 ,0 0 0 ,6 9 Żywiec 10 1 ,0 1 4 1 ,0 3 7 1 ,0 2 6 0 ,1 4 0 ,5 8 0 ,4 1 - - - 0 ,4 7 1 ,4 9 1 ,0 4 Województwo P ro v in c e 115 1 ,0 0 2 1 ,0 5 2 1 ,0 2 0 0 ,0 1 0 ,8 3 0 ,3 0 0 ,0 0 5 0 ,0 4 2 0 ,0 1 7 * 0 ,1 5 1 ,8 9 0 ,7 9 * ô re d n io X 21 p ró b e k Mean f o r 21 sam p les
00 со S k ła d c h e m ic z n y obor nika w w o j. k r a k o w s k im
90 T. L ityń sk i, К. M azur
Na podstaw ie analizy 116 p róbek obliczono n a stęp u jący przeciętn y sk ład gnojów ki: 0,30% N (przy w ah an iach od 0,01 do 0,83%) i 0,79% K 20 (0,15-1,89%) przy przeciętn y m ciężarze w łaściw ym rów nym 1,020 (tab. 3).
Ponad 41% pró b ek zaw ierało m niej niż 0,2% N, a tylko w ok. 24% pró bek zaw artość tego składnika przekroczyła 0,4%. Liczby te świadczą o znacznych stra ta c h azotu, w ynik ający ch praw dopodobnie ze złej k o n serw acji gnojówki. P otw ierdzeniem tego w niosku m oże być stosunkow o w ysoka zaw artość potasu w analizow anych próbkach. W yliczono, że po n ad 42% p rób ek zaw ierało w ięcej niż 0,8 K 20 , a w przedziale do 0,4% K 20 było tylko 19.8% ogólnej liczby próbek.
Q5 W 1,5
Drccsnt skfadników - Percent of efements (//, H2 O)
R ys. 2. P ro cen to w y ud ział (sum acja) próbek g n ojów k i w poszczególn ych przedziałach
za w artości azotu i potasu Proportion (in totalized p er cent) of liquid m anure sa m p les in p articular in terv a ls of
nitrogen and potassiu m content
P rzeciętna (z 21 próbek) zaw artość fosforu w analizow anej gnojów ce w ynosiła 0,017% P 20 5, p rzy w ahaniach od 0,005 do 0,042% (tab. 3).
Bardzo wysokie zaw artości azotu (ponad 0,60% do m aksym alnej za
w artości 0,83%) i p otasu (ponad 1,40%, m aksym alnie 1,89 K2O) w b ad a
nej gnojówce stw ierdzono w ok. 10% ogólnej liczby próbek (rys. 2).
LIT E R A TU R A
[1] B o g u s z e w s k i W.: S k ład ch em iczny, p rzech o w y w a n ie i w y k o rzy sta n ie g n o jó w k i. P race D ziału Ż y w ien ia R oślin i N a w o żen ia IU N G (1951-1955), z. 1, 1956, s. 67.
[2] B o g u s z e w s k i W. , M a ć k o w i a k C.: N a w o żen ie gn ojów k ą trw a ły ch u ż y t k ów zielon ych . P am . puł., z. 14, 1964, s. 71.
[3] B o g u s z e w s k i W. , M a ć k o w i a k C., P a r o w s k i T.: W artość n a w o zo w a gn ojów k i. Pam . puł., z. 10, 1963, s. 309.
[4] G ó r s k i M., C h m i e l e w s k i H.: D zia ła n ie obornika w św ie tle d ośw iad czeń polow ych . P u ła w y 1938.
[51 G ó r s k i M., K u s z e l e w s k i L.: O bornik i gnojów ka. N aw ozy i naw ożen ie. N a w o zy organiczne. PW R iL, W arszaw a 1967.
[6] H a n n o w e r P., K w a s W.: S k ład ch em iczn y obornika na p o d sta w ie analiz w y k o n a n y ch w stacjach ch em iczn o -ro ln iczy ch IU N G . P race D ziału Ż y w ien ia R oślin i N a w o żen ia (1951-1955), z. 1, 1956, s. 38.
[7] J o u i s E., H a n g a r d B.: E n q u ête sur la com p osition des fu m iers français. A nn. A gronom iques, Ser. A, 6, 1957, s. 903.
[8] K o s i ń s k i I.: W p ływ obornika, n aw ozów m in era ln y ch i zielo n y ch na p ro dukcję roślin okopow ych. W arszaw a 1917 (odbitka z G azety C ukrow niczej). [9] К o t e r M., I g n a t i u k S.: Z aw artość azotu, fosforu i potasu i ro zp u szcza l
nego w ę g la w oborniku z w o jew ó d ztw a b iałostock iego. Zesz. nauk. W SR Olsz., 18, z. 1, 1964, s. 105.
[10] K u s z e l e w s k i L.: S tu d ia nad sto so w a n iem obornika. Cz. II. Rocz. N auk roi., 81-A -3, 1960, s. 517.
[11] K u s z e l e w s k i L.: S tu d ia nad sto so w a n iem obornika. Cz. III. Rocz. N auk roi., 87-A -2, 1963, s. 251.
[12] K u s z e l e w s k i L.: S tu d ia nad sto so w a n iem obornika. Cz. IV, Rocz. N auk roi., 86-A -4, 1962, s. 543.
[13] K u s z e l e w s k i L.: Z n aczen ie n aw ozów organicznych i ich u d ział w n a w o żen iu w n ajb liższym 20-leciu. A k tu a ln e zagad n ien ia n aw ożen ia m in eraln ego. Cz. II, W arszaw a 1962.
[14] M a ć k o w i a k C.: S k ład ch em iczn y gn o jó w k i w p rak tyce roln iczej w z a le ż n ości od rodzaju zw ierząt, pory roku i w aru n k ów p rzech ow yw an ia. Pam . puł., z. 2, 1961, s. 105.
[15] R o s z y k E., T r y b a ł a M.: S kład ch em iczn y obornika i g n ojów k i z terenu D oln ego Ś ląska. Zesz. nauk. W SR W rocł., 12, Roi., 3, 1958, s. 67.
[16] S a u e r l a n d t W., B e r w e c k e H.: U n tersu ch u n gen über den N ä h rsto ff - u nd K o h len sto ffg eh a lt des Stalld ü n gers. Z. f. P flan zen ern. D üng. u. Bod., t. 56, 1952, s. 204.
[17] T r z c i ń s k i W.: B adania nad p rzech o w y w a n iem obornika. Rocz. N au k ogrod., t. 2, 1935, s. 207.
[18] T r z c i ń s k i W.: B adania nad p rzech o w y w a n iem obornika. Rocz. N auk roi., t. 33, 1934, s. 383. Т. ЛИТЫ Н ЬСКИ, К. МАЗУР Х И М И Ч Е С К И Й СОСТАВ Н А В О З А И Н А В О ЗН О Й Ж И Ж Е В К Р А К О В С К О М ВО ЕВО ДС ТВЕ К а ф ед р а А грохимии В ы сш ей С ельскохозяйствен ной Ш колы Р е з ю м е П ров еден хим ич еский ан ал и з 301 образцов н ав оза и з 166 х озя й ств и 116 образцов нав озн ой ж и ж и и з 74 х озя й ств в 12 р ай он ах р еп р езен тати вн ы х д л я К р аков ского воеводства. С редний д л я всего воеводства хим и ч еск и й состав св еж его н ав оза ок азал ся следую щ им : 25,17% сухого вещ ества, 0,37% N, 0,23% Р20 5, 0,51% К 20 (таб. 1) У ст а новлен о наличи е вы сок и х к олебаний к ак в со д ер ж а н и и сухого вещ ества, так и м инеральны х элем ентов (NPK), а т а к ж е в н ав озе и з отдель н ы х районов (таб. 2). По сравнении со средним дл я П ольш и составом н ав оза (при с о д е р ж а -.
92 T. L ityński, К . M azur нии 25% сухого вещ ества), навоз из К раковского воеводства бедн ее всеми 3 минеральны ми элем ентам и (NPK). А н ал и з навозной ж и ж и вы явили следую щ ий средний состав: 0,30% N и 0,79% К 20 при ср едн ем удельн ом весе 1,020 (таб. 3). По сравнению с хи м и ч ес ким составом, цитируемы м по отечественной литературе, н ав озная ж и ж а из К раковского воеводства в среднем бедн ее по содер ж ан и ю азота и средн е о бес печен а калием. Т. LITYŃSKI, К. MAZUR
CHEM ICAL C O M PO SITIO N OF THE FA R M Y A R D M A N U R E A N D LIQ U ID M A N U R E OF THE CRACOW PRO VINC E
D ep artm en t of A gricultural C hem istry, College of A griculture in Cracow
S u m m a r y
C hem ical an alyses of 301 farm yard m anure sam p les from 166 farm s and 116 liq u id m an u re sam p les from 74 farm s taken from 12 separate counties, rep resen tative for th e C racow province, h a v e been carried out.
T he ch em ical com position of fresh farm yard m anure, a verage for th e w h o le of the provin ce, w as as fo llo w s: 25,17% dry m atter, 0,37% N, 0,23% P2O5 and 0,51% K 20 (Table 1). C onsiderable o scilla tio n in con ten t both of dry m a tter and m in eral elem en ts (NPK) as w e ll as in ch em ical com position of farm yard m an u re from sep arate cou n ties h a v e b een fou n d (Table 2). A s com pared w ith average farm yard m an u re com position (at 25% co n ten t of dry m ass) cited in our P o lish sc ie n tific literature, th e farm yard m anures from the C racow p rovin ce are poorer in a ll three m in era l elem en ts (NPK).
The liq u id m anure a n alyses sh ow ed their a verage com position as fo llo w s: 0,30% N and 0,79% K20 , at a verage sp ecific g r a v ity 1,020. T he tab le 3 sh o w es m in im u m , m a x im u m and a verage resu lts of liq u id m an u re a n a ly ses from sep arate counties. A s com pared w ith ch em ical com p osition cited in our P o lish literatu re, th e liq u id m anure from th e C racow p rovin ce is, on th e average, poorer in nitrogen and a little richer in potassium .
A d r e s W p ł y n ę ł o do P T G w c z e r w c u 1970 r. prof. dr hah. T a d e u s z L i t y ń s k i
K a t e d r a C h e m i i R o ln ej W S R K r a k ó w , M i c k ie w ic z a 21
