R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T . X X X IV , N R 1—2, W A R S Z A W A 1983
ST A N ISŁ A W M ERCIK
DZIAŁANIE POTASU I MAGNEZU W ZALEŻNOŚCI OD NIEKTÓRYCH WŁAŚCIWOŚCI FIZYKOCHEMICZNYCH GLEB
In sty tu t C hem ii i C hem ii R olnej SG G W -A R w W arszaw ie
Jak wynika z badań stacji chemiczno-rolniczych, przeważająca w ięk szość naszych gleb jest bardzo uboga w dostępne form y potasu i magne zu. Mimo to bardzo często w doświadczeniach polowych nie otrzymuje się zwyżek plonów roślin w wyniku nawożenia tym i składnikami, Z drugiej strony można wnioskować z wielu -pozycji przytoczonej literatury, że e- fektywność nawożenia potasem i magnezem uzależniona jest nie tylko od zasobności gleb w te składniki, ale i od niektórych właściwości fizy kochemicznych gleb. W związku z tym wydało się interesujące zbadanie, od jakich właściwości gleb może być uzależnione działanie nawozów p o tasowych i magnezowych. Ze względu na ograniczone możliwości prowa dzenia doświadczeń polowych oraz ze względu na potrzebę w yelim ino wania w pływ u innych, nie badanych czynników na plonowanie roślin, badania prowadzono na wielu glebach w doświadczeniach wazonowych.
M A TE R IAŁ I M ETO DY B A D A Ń
Doświadczenia wazonowe prowadzono w latach: 1976 — z życicą w ie lokwiatową na 15 glebach, 1977 — z jęczm ieniem na 17 glebach i 1978 — ze szpinakiem na 14- glebach. Gleby te pobierano z terenu centralnej Polski wiosną każdego roku. Przed założeniem doświadczeń oznaczono w glebie pH i kwasowość hydrolityczną, a CaO zastosowano w dawkach o- bliczonych według tej kwasowości. W każdym roku doświadczenia pro
wadzono w wazonach typu Wagnera pojemności 8 kg gleby. Gleby te
m iały bardzo zróżnicowane właściwości fizykochem iczne i chemiczne (tab, 1 - 3 ) .
Na każdej glebie i we wszystkich latach zastosowano 3 kombinacje nawozowe: CaNPMg, CaNPK i CaNPKMg w 4 powtórzeniach. Dawki po tasu i magnezu były jednakowe na wszystkich glebach i pod wszystkie
16 S. Mercik
formie M g S 04. 7H20 . Dawki fosforu pod wszystkie rośliny w ynosiły na
wazon 0,35 g P2O5 w formie Ca (H2P0 4)2. W szystkie te składniki oraz po
żywkę m ikroelem entów zastosowano przedsiewnie. Azotem nawożono roś liny pogłównie w ilości: 2 g N pod życicę (w 4 dawkach po 0,5 g pod
każdy odrost), 0,8 g N pod jęczm ień i 0,3 g N pod szpinak.
Życicę wielokwiatową podlewano do 80% maksymalnej kapilarnej pojemności wodnej gleby, natomiast jęczm ień (odmiana Alsa) i szpinak (odmiana Olbrzym Zimowy) do 60%. Próbki roślin do analiz pobierano: życicy w czasie zbioru każdego z czterech odrostów, jęczmienia w fazie strzelania w źdźbło i w pełnej dojrzałości (ziarno i słoma), a szpinak w czasie zbioru w fazie dojrzałości technicznej.
W materiale roślinnym oznaczano potas i magnez za pomocą absorpcji atomowej po spaleniu roślin w mieszaninie kwasów: azotowego, nadchlo rowego i siarkowego. W próbach glebowych pobranych przed założeniem doświadczeń wazonowych oznaczano: skład m echaniczny metodą Bouyou- cosa w modyfikacji Casagrande’a i Prószyńskiego, próchnice metodą Tiu- rina, kwasowość hydrolityczną i sumę zasad metodami Kappena, w y m ienny potas i magnez w 1 N octanie amonu o pH 7 za pomocą absorpcji atomowej.
W Y NIK I
D o ś w i a d c z e n i e z ż y w i c ą w i e l o k w i a t o w ą . Gleby, na których prowadzono doświadczenia z życicą, m iały bardzo zróżnicowane właściwości fizyczne i chemiczne (tab. 1). Zawierały one 8— 36% części spławialnych, 0,90— 2.80% próchnicy, ich pojemność sorpcyjna wahała się od 4,0 do 31,1 me, ilość К wym iennego od 4,7 do 55,4 mg, a Mg w ym ien nego od 2,0 do 22,2 mg. W łaściwości te bardzo różnicowały wysokość plo nów przy tym samym nawożeniu. Ze względu na dużą liczbę wyników
przytoczono tylko sumaryczne plony życicy z 4 odrostów (tab. 1). Plony
poszczególnych odrostów nie różniły się znacznie, a najsłabsze działanie potasu stwierdzono w pierwszym odroście (tab. 4). W następnych odros- tach zwyżki plonów w wyniku nawożenia tym składnikiem b yły coraz większe.
Otrzymano ścisłą zależność między wysokością plonów na kombina cjach bez potasu a zawartością К wym iennego w glebie (rys. 1). Współ czynnik korelacji dla tych dwóch czynników w ynosił r = 0,86. Otrzyma no również istotną zależność między ilością potasu wym iennego w glebie a zwyżką plonów pod w pływ em nawożenia potasem, wyrażoną w pro
centach r = 0,68 (rys. 2). Istotne zwyżki plonów pod wpływ em potasu o-
trzymano na wszystkich tych glebach, które zawierały do 15 mg К w 100 g gleby. Zwyżki te były przeważnie tym większe, im mniej potasu wym iennego zawierała gleba. Zwyżki plonów pod wpływ em potasu były istotnie uzależnione od zawartości części spławialnych w glebie (r = 0,64).
Działanie К i Mg zależnie od właściwości gleb 17 T a b e l a 1 W yniki d o św iad c z eń wazonowych z ż y c i c ą w ie lo kuj atow ą w 1976 r .
R e s u l t s o f p o t experim ents* w ith I t a l i a n r y ? - g r a o3 in 1976
Plon Y ie ld j Nn 100 g g le b y - P er 100 •; o f s o i l Nr g le b y S o i l No. euna z 4o d ro a tó w w g s . n . na wazon p rz y naw ożeniu sun o f Ą re g ro w th n in 5 r f d.m . from p o t a t th e f e r c i -zwyżka plonów -.7 % pod y i e l d in c rex-.: ri i-3 i n % u n d e r th e czą a iie k 0 0 w ал J paz v5.o 1эй o f j j e in d l a J p ró c h -; n ic y j h « » I i т i j ne mg wymienne go a g o f e x c h an g e a b le < < 0 , 0 2 '•с 0,002 i g MJ5
CaNPMg CaNPK I CaSPKilg К К
1 1 3 ,2 2 3 ,1 j 2 7 ,2 45x ! "jox Vi
;
6 1,7 6 5 ,4 7 ,2 4 ,6 2 1 7 ,0 2 5 ,1 2 4 ,3 43x!
0 15 ! з 0 ,9 5 4 ,0 4 .7 5 ,4 3 1 3 ,2 18,1 2 5 ,4 4О1 ! 40x 15 ; 4 1 ,3 5 5 ,0 4 ,7 2 Г 3 4 1 5 ,2 2 0 ,3 2 2 ,6 49x 11x 10 5 0 ,9 0 3 ,0 7 ,7 2 ,4 5 2 0 ,4 2 4 ,8 2 5 ,4 25x 2 12 ! a 1 ,3 5 4,1 6 ,7 5 ,2 6 2 3 ,3 2 9 ,5 2 4 ,3 4 0 1o i a 1 ,98 9 ,1 1 5 ,3 2 2 ,2 7 2 4 ,0 2 2 ,2 2 7 ,3 14x j 23x 8i
3;
i 2 ,3 5 4 ,2 1 1 ,7 2 ,8 8 1 8 ,4 1 9 ,4 2 3 ,8 29x!
2 3 x 15!
5
i
j 1 ,2 0 7 ,5 1 3 ,9 2 ,0 9 22,8 2 5 ,5 2 6 ,5 1бх ! 4 16 ! 7 1,3 0 4 ,9 1 2 ,4 6,0 10 2 6 ,4 2 7 ,2 2 7 ,7 5 2 23 I 10 i 2 ,1 5 20,1 13 ,5 1 3 ,2 11 2 7 ,3 2 3 ,0 2 8 ,8 4 3 2 3 i 9 1,9 2 9 ,3 2 1 ,7 6,0 12 25,8 2 6 ,3 2 7 ,3 6 4 19 I 6 2 ,6 5 1 9 ,7 1 8 ,7 13 ,6 13 2 5 ,4 2 7 ,0 2 6 ,5 4 0 26 9 2 ,1 5 9 ,2 2 1 ,8 6 ,4 14 2 9 ,7 2 8 ,8 2 8 ,3 0 0 26 8 2 ,6 0 1 8 ,3 4 1 ,4 8 , 0 15 3 3 ,2 3 3 ,1 3 2 ,9 0 0 36 9 2 ,7 4 31 .1 5 5 ,4 1 9 ,5 NUR - LSD 1 ,9 6^ “ sw y żk ł plonów I s t o t n e — s i g n i f i c a n t y i e l d in c r e m e n ts , T — pojem ność s o rp c y jn a — s o r p t i o n c a p a c i t y
T a b e l a 2 W yniki d o św iad c z eń wazonowych z j c z a i m l s a w 1977 r .
R é s u lte o f p o t e x p e rim e n ts w ith barZ.-y i n 1977
Nr g le b y S o i l No. P lo n Z i e ld Na 100 g g i sby - P e r 100 g c f a o i l suae na sua d . a . 1 z 4 odrostó w w g s . a .
wazon p rz y naw ożeniu o f 4 re g ro w th a in g o f , f r o a p o t a t th e f e r t i l i s a t i o n w ith zwyżka plonów w % pod wpływem y i e l d in c re m e n ts in % u n d e r th e e f f e c t o f : c z ą s t e k 0 0 w an p a r t i c l s 3 o f an in d ia p ró c h n ic y humas g ке a g w y a ien - ! ne 50 I a g o f e x ch a n g e a b le <0,0 2 < 0,002 X Mg
CaNPtfg CaNPK CaNPKKg К « g
1 13,.6 22,2 26,8 97x 2 l i 5 3 0 ,9 0 4 ,0 5 .2 1,2 2 14,,0 26,6 2 6 ,3 88x 0 14 5 1 ,0 7 6 ,4 11,0 1 7 ,0 3 13,*0 2 5 ,1 26,2 102x 4 13 3 0 ,9 3 5 ,0 4 ,8 7 ,0 4 16,,1 2 5 ,2 3 0 ,7 91x 22x 10 4 1 ,1 5 4 ,7 5 ,2 0 ,7 5 16,,1 2 7 ,4 2 9 ,0 8 Ox 6 15 4 1 ,7 0 5 ,0 7 .2 7 ,0 6 18,,9 2 5 ,6 2 8 ,0 48x ■9 j to 3 î , 3 7 4 ,6 6 ,7 2 ,4 7 2 0 ,,0 3 1 ,2 3 4 ,6 73x 11x 1 0 4 1 ,7 0 5 ,8 7 ,8 2,0 В 13,,2 2 7 ,4 2 8 ,7 53x 5 20 6 2 ,3 9 1 1 .3 14,8 7 ,4 9 19,>6 i 2 3 ,7 2 6 ,5 35x 12 25 10 1 ,6 5 7 ,0 1 3 ,5 1 .7 10 19,» 4 I 26,6 2 5 ,9 33x 0 14 4 1 ,9 7 9 ,0 14.1 . * .9 11 19,,7 ! 25, 0 2 7 ,4 39x 19x 21 9 1 ,6 7 7 ,2 13 ,0 1,1 12 21,,0 I• 29,4 2 9 ,6 41x 1 18 6 1 ,4 2 5 ,3 1 1 .3 7 ,6 13 21,,9 . 2 8 ,1 £ 8 ,3 23x 1 35 8 2 ,7 0 9 ,1 13.1 2 1 ,6 14 30,,0 2 4 ,7 2 8 ,3 0 15x 17 5 2 ,4 5 1 0 ,5 2 9 ,3 2 ,0 15 30,»6 3 0 ,7 34 ,5 13x 1 2x 21 10 1,9 0 7 ,6 2 0 ,5 4 ,2 16 28,rO 31 ,2 31 ,8 ■ 14* ■!I i 0*- 21 9 2 ,9 5 1 5 ,3 2 0 ,3 1 3 ,4 17 32,.0 3 2 ,8 3 4 ,4 * !I . 5 : ' 27 8 2 ,3 8 17,1 6 5 ,0 9 ,2 NUS - LSD 3 ,4 0 X , T - ja k w t a b e l i 1 - а з in Ta b le 1 I I 2
18 S. Mercik
T a b e l a 3 Wymiki d o św iad c z eń wazoftc*ych ве s z p la a k ie m w 1978 r .
R e s u l t s o f p o t e x p e rim e n ts w ith s p in a c h In 1978 Nr g l e by S o i l Ao. P lo n Y ie ld Па 100 g g le b y - P e r 100 g o f s o i l so n a z 4 o d ro stó w w g s . a .
n a wazon p rz y naw ożeniu sun o f 4 re g ro w th s i n g o f d . s . f r o a p o t a t th e f e r t i -zwyżka plonów w % pod w p ły w a y i e l d i n c r e a e n t s i n % u n d er th e e f f e c t o f : c z ą s t e k о 0 p a r t i c l e s o f an i n d i a p ró c h n ic y humus T a e a g w y a ie n - nego ag o f e x ch an g e a b le i x z a t i o n < 0 ,0 2 < 0 ,0 0 2 Б к * 5 CallPMg CaHPK CaHPKHg К Mg
1 11 r 5 2 9 ,5 4 4 ,9 290x 52x 6 2 1 ,6 0 8 ,0 3 ,3 1 ,7 2 2 2 ,2 5 5 ,5 4 9 ,5 123x 0 15 5 0 ,9 9 4 ,9 5 ,6 5 ,2 3 ■27,6 6 1 ,5 6 0 ,1 118x 0 15 6 1 ,0 5 4 ,4 6 ,2 5 ,4 4 2 3 ,6 3 4 ,9 57,1 10 Ox 64x 10 5 1 ,3 8 5 ,9 7 ,1 0 ,9 ? 3 5 ,1 5 7 ,5 6 0 ,2 72x 5 14 7 2 ,4 6 12,1 9 ,1 8 ,4 6 33,4 5 6 ,1 5 4 ,4 63x 0 22 9 1,90 6,1 9 ,2 2 0 ,1 7 2 6 ,3 3 5 ,5 4 4 ,3 68z 25x 10 6 2 ,1 5 10,0 1 0 ,5 3 ,8 a 3 3 ,6 4 4 ,3 5 9 ,3 76x 34x 14 7 1,80 8 ,5 1 0 ,6 1 ,7 9 36 ,5 62,6 61, 6 69x 0 10 5 1,6 5 7 ,1 8 ,6 4 ,9 10 49,6 72,2 71,4 44x 0 12 6 1,90 1 2 ,7 1 2 ,4 6 ,7 11 5 4 ,4 7 3 ,3 7 1 ,2 31x 0 22 9 2 ,5 5 2 0 ,4 1 3 ,9 5 ,6 'i 2 5 4 ,3 76,8 72,7 34x 0 21 8 2 ,6 5 2 0 ,9 21,5 5 ,5 13 41,5 78 ,3 74,0 7 9 s 0 19 6 2 .1 ? 1 5 ,3 1 9 ,5 5,2 14 6 9 ,5 i 5 9 ,7 77,0 11x 29x 23 10 2 ,6 9 22,8 36,7 2.5 s r a - , LSI 5,95 * - j a k w t a b e l i 1 - aß i n T abje i T a b e l a 4 Plony ż y c ic y w ie lo k w ia to w e j w g s . m. ïm wazon Ś r e d n ie z w s z y s tk ic h g le b I t a l i a n r y e g r a s s y i e l d s i n g o f d ry m a t t e r from p o t Means f o r a l l s o i l s Nawożenie j F e r t i l i z a t i o n i
O d ro sty R egrow ths Suma
Sun 1 2 3 4 I j CatfP Ug 5 ,8 6 ,0 6 ,3 5 ,0 23,1 CaNP К 5 ,9 6 ,6 7,4 6 ,0 2 5 ,9 CaNP HgK 6 ,0 6 ,8 7 ,5 6 ,3 2 6 ,6
Im gleba zawierała więcej części spławialnych, tym m niejsze otrzym y wano zwyżki plonów. N ie stwierdzono natomiast istotnej zależności m ię dzy zwyżką plonów pod wpływ em potasu a zawartością iłu koloidalnego w glebie
Efektywność nawożenia potasem uzależniona była również od zawar tości próchnicy w glebie (r = 0,71). Otrzymano tym większe zwyżki plo nów, im mniej próchnicy zawierała gleba. Efektywność ta zależała rów nież od pojemności sorpcyjnej gleb (r = 0,65) i była tym większa, im mniejsza była .pojemność sorpcyjna gleb.
Plony życicy na glebach nie nawożonych magnezem zależały od iloś ci Mg wym iennego w glebie (r = 0,80) i b yły tym w yższe, im mniej m ag nezu zawierała gleba. Efektywność nawożenia magnezem była już w y
D zia ła n ie К i M g za leż n ie od w ła śc iw o ś c i g leb 19
raźnie mniej uzależniona od ilości Mg wym iennego (r = 0,56). Istotne
zwyżki plonów w wyniku nawożenia magnezem otrzymano tylko na tych glebach, na których zawartość tego składnika w glebie nie przekraczała
mg h w ICO g gleby - mg H in 100 g of soil '
R ys. 1. Z ależn ość m ięd zy p lon em ży cic y na gleb ach n ie n a w o żo n y ch p otasem (suma z czterech od rostów w g/w azon ) a zaw artością К w y m ien n eg o w g leb ie (mg К na
100 g gleb y). R ok 1976
R ela tio n sh ip b e tw e n the Ita lia n ryegraiss y ield s on so ils n o t fe r tiliz e d w ith p o ta s siu m (sum of regirowths in g from pot) and th e ex ch a n g e a b le К c o n ten t in soil
(mg К per 100 g of \soil), 1976
5 mg Mg w 100 g gleby. Efektywność nawożenia magnezem nie była na
tomiast uzależniona od właściw ości fizykochem icznych gleb. Żadne z ba danych właściwości (procent części spławialnych, pojemność sorpcyjna gleb, zawartość próchnicy) nie dawały istotnych współczynników korela cji z procentową zwyżką plonów.
R ys. 2. Z ależność m ięd zy zw y żk ą p lo n ó w ż y cic y p od w p ły w e m p otasu a zaw artością К w y m ie n n e g o w g leb ie. R ok 1976
R elation sh ip b e tw e e n the Ita lia n ryegrass y ie ld in crem en ts under th e p otassiu m efeo t and th e e x ch a n g ea b le К co n ten t in soil, 1976
2 0 S. M ercik
W łaściwości te w yw ierały natomiast istotny w pływ na wysokość plo nów przy nawożeniu wszystkim i składnikami pokarmowymi — CaNPKMg. W spółczynniki korelacji tych zależności były następujące: dla zawartości części spławialnych r = 0,78, dla zawartości próchnicy r = 0,74 i dla pojemności sorpcyjnej r = 0,79. Tylko zawartość iłu koloidalnego w gle bie nie wyw ierała istotnego w pływ u ani na wysokość plonu, ani na zw yż ki plonów pod w ypływ em potasu lub magnezu.
W yniki oznaczeń К i Mg w poszczególnych odrostach życicy wskazy w ały na istotną zależność m iędzy tym i wartościami a zawartością w y m iennych form potasu i magnezu w glebie (rys. 3 i 4). Odpowiednie
R ys. 3. Z ależn ość m ięd zy za w a rto ścią К w p ierw szy m i c zw a rty m odroście życicy a ilo ścią К w y m ie n n e g o w glebach. R ok 1976
R ela tio n sh ip b etw een th e К co n ten t in th e 1st and 4th regrow th of Italian ryegrass and th e ex c h a n g e a b le К co n ten t in soil, 1976
R ys. 4. Z ależność m ięd zy za w a rto ścią M g w- p ie r w sz y m odroście ży cicy a ilością M g w y m ien n eg o w 100 g gleb y. R ok 1976
R elation sh ip b e tw e e n th e Mg con ten t in th e 1st regrow th of Ita lia n ryegrass and th e e x c h a n g ea b le Mg co n ten t in 100 g of soil, 1976
Działanie К i Mg zależnie od właściwości gleb 21 współczynniki korelacji w ynosiły dla zawartości K: w pierwszym odroście 0,86, a w czwartym —: 0,74, natomiast dla zawartości Mg w pierwszym odroście 0,88, a w czwartym — 0,73.
Średnie zawartości potasu i magnezu w roślinie w poszczególnych odrostach i na poszczególnych kombinacjach (ze wszystkich gleb) wskazują, że zawartość potasu w roślinie malała od pierwszego do ostatniego od- rostu (tab. 5). Była ona zawsze wyższa na kombinacjach nawożonych niż na nie nawożonych tym składnikiem i nie zależała od nawożenia
mag-T a b e l a 5 Z ax a rto iié p o ta e u i Eagnezu w s . n . ż j c i c y w ie lo k w ia to w e j
Ś re d n ie z W Bzyetkich g le b Ic tŁ B fiiu a and a a g s e c i u n c o n te n t i n th e I t a l i a n r j o - g r a s s d ry m a t t e r Heana f o r a l l s o i l s Bccożc-Eie F e r t i l i z a t i o n F r o c e a t К
К p e r cemt n o d r o ś c ie i a regrcT?th Mg p e r c e s tP r o c e e t big w o d r o ś c ie i » re g ro w th
1 2 3 4 1 2 3 4
• ĆaNP Mg 3 ,0 2 ,3 1 .8 1,1 0 ,2 5 0,41 0 ,4 8 0 ,4 6 CaNP К 4 ,8 3 ,6 2 ,5 1,1 0 .1S 0 ,2 6 0 ,3 4 0 ,3 2 CiNP MgK-• 5 ,8 3 ,7 2 ,5 1 .5 0 ,2 1 0 ,3 3 0 ,4 3 0 , 3 5 '
nezèmi Zawartość magnezu w życicy wyraźnie wzrastała od pierwszego do czwartego odrostu i pod w pływ em nawożenia magnezem, natomiast malałia pod wpływ em nawożenia potasem.
. D o ś w i a d c z e n i e , z. j ę c z m i e n i e m . Gleby, na których w
roku 1977 prowadzono doświadczenia wazonowe z jęczm ieniem , zawiera ły 5— Зб^/о części spławialnych, 0,90— 2,95% próchnicy, 4,8— 65,0 mg К wym iennego i 0,7— 21,6 mg Mg wym iennego. Ich pojemność sorpcyjna wahała się w granicach od 4,0 do 17,1 me.
W doświadczeniach z jęczmieniem otrzymano ścisłą zależność między zawartością wym iennego potasu w glebie a plonem jęczmienia nie nawo żonego tym składnikiem r = 0,78 (rys. 5). Zależność m iędzy К w glebie a zwyżką plonów pod w pływ em tego składnika była nieco gorsza, ale
również istotna r = 0,66 (rys. 6). Istotne zwyżki plonów pod wpływ em
potasu otrzymano naw et na glebach bardzo zasobnych w potas w ym ien n y — do 20 mg К w 100 g gleby. Na glebach najbardziej ubogich w po tas plony jęczmienia b yły nawet dwukrotnie wyższe na glebach nawożo nych niż na nie nawożonych potasem. Zwyżki plonów w wyniku nawo żenia potasem uzależnione były od niektórych właściwości fizykochem icz nych gleb.. Najwyższą zależność otrzymano dla procentowej zawartości próchnicy (r = 0,80). Im mniejsza była zawartość próchnicy w glebie, tym zw yżki plonów pod w pływ em potasu były większe. Zwyżki te zmniej szały się również w miarę zwiększania zawartości w glebie części
spła-22 S. Mercik
wialnych (r = 0,65) oraz w miarę zwiększania pojemności sorpcyjnej (r = 0,65). Efektywność nawożenia potasem nie była natomiast uzależnio na od ilości cząstek iłu koloidalnego.
R ys. 5. Z ależność m ięd zy p lon em jęczm ien ia na g leb a ch nie n a w o żo n y ch p otasem a za w a rto ścią К w y m ie n n e g o w gleb ie. R ok 1977
R elation sh ip b etw een th e b a rley y ield on so ils n ot fertilized w ith p o ta ssiu m and th e ex c h a n g e a b le К c o n te n t in so il, 1977
Plony jęczmienia na glebach nie nawożonych magnezem były uzależ nione w największym stopniu od zawartości tego składnika w glebie. W miarę zwiększania się ilości Mg wym iennego plony jęczmienia wzrastały (r = 0,72). Działanie magnezu na plonowanie było istotnie uzależnione od ilości Mg wym iennego (r = 0,79). Istotne zwyżki plonów pod w pły
wem m agnezu otrzymano przeważnie na glebach zawierających do 2 mg
R ys. 6. Z ależn ość m ięd zy zw y żk ą p lo n ó w jęczm ien ia (w procen tach ) pod w p ły w e m p o ta su a za w a rto ścią К w y m ie n n e g o w g le b ie . R ok 1977
R elation sh ip b e tw e e n th e b a r le y y ield in crem en t in Vo under th e p o ta ssiu m e ffe c t a n d th e ex c h a n g e a b le К c o n te n t in so il, 1977
Działanie К i Mg zależnie od właściwości gleb 23 Mg w 100 g gleby. Zwyżki te nie b yły uzależnione od badanych właści wości gleb. Żadna z tych właściwości (zawartość próchnicy, części spła wialnych, iłu koloidalnego, pojemność sorpcyjna) nie dawały istotnie w y sokich współczynników korelacji z procentową zwyżką plonów spowo dowaną nawożeniem magnezem.
Wysokość plonów jęczmienia przy nawożeniu wszystkim i składnikami pokarmowymi (CaNPKMg) nie była uzależniona od badanych właściwoś ci fizykochem icznych gleb.
Otrzymano ścisłą zależność m iędzy zawartością potasu wym iennego w glebie a zawartością tego składnika w jęczmieniu w fazie strzelania w źdźbło (r = 0,82). Zwiększające się ilości К wym iennego w glebie od 4,8 do 65,0 podw yższały zawartość К w roślinie z 0,68 do 3,43% (rys. 9;. Średnie z w szystkich gleb zawartości К w jęczmieniu przy nawożeniu CaNPMg, CaNPK i CaNPMgK w ynosiły odpowiednio: 1,21, 1,96, 1,99. Wynika z tego, że zawartość К w roślinie wzrastała pod wpływ em na wożenia potasem, ale nie zależała od nawożenia magnezem.
Zawartość magnezu w jęczmieniu nie była uzależniona od ilości Mg wym iennego w glebie. W spółczynnik korelacji był nieistotny. Średnia za wartość Mg w kombinacjach CaNPMg, CaNPK, CaNPMgK wynosiła od powiednio: 0,19, 0,17, 0,20.
R y s. 7. Z ależność m ięd zy p lon em szp in a k u na gleb ach n ie n a w o żo n y ch p otasem a za w a rto ścią К w y m ien n eg o w gleb ach . Rok 1978
R ela tio n sh ip b e tw e e n th e sp in a ch y ie ld on so ils n ot fertilized w ith p otassiu m and th e ex ch a n g ea b le К c o n ten t in so il, 1978
D o ś w i a d c z e n i e z e s z p i n a k i e m . Gleby, na których prowa
dzono to doświadczenie, m iały pojemność sorpcyjną 4,4—22,8 me. i za
wierały: 6— 23% części spławialnych, 0,99— 2,69% próchnicy, 3,3— 36,7 mg К wym iennego oraz 0,9— 20,1 mg Mg wymiennego.
Plony szpinaku na kombinacji nie nawożonej potasem były bardzo u- zależnione od ilości К wym iennego (r = 0,87) i wzrastały wraz ze zwięk szeniem tego składnika w glebie (rys. 7). Zwyżki plonów szpinaku pod
24 S. Mercik
wpływ em potasu były znacznie większe niż zwyżki jęczmienia i życicy.
Zwyżki te b yły tym większe, im mniej było К w glebie (rys. 8) i były
istotne (r = 0,54) naw et na glebach bardzo zasobnych w potas (tab. 3).
R ys. 8. Z ależność m ięd zy aw yżk ą p lo n ó w szp in a k u pod w p ły w e m p otasu (w pro centach) a zaw artością К w y m ien n eg o w gleb ie. R ok 1978
R elation sh ip b e tw e e n the sp inach y ie ld icrem en t under th e p o ta ssiu m e ffe c t (in °/o) and th e e x ch a n g ea b le К c o n ten t in soil, 1978
Na glebach zawierających około 15 mg К w glebie nawożenie potasem zwiększało plony o 80%>, a na glebach zawierających 20 mg К w 100 g gleby — o około 30%. Działanie potasu było w m ałym stopniu uzależnio ne od pojemności sorpcyjnej (r = 0,54) i nie zależało od zawartości próch nicy ani od zawartości części spławialnych.
R ys. 9. Z ależność m ięd zy zaw artością К w jęczm ien iu a ilością К w y m ien n eg o w gleb ach . R ok 1977
R elation sh ip b e tw e e n th e К c o n ten t in b a rley and th e ex ch a n g ea b le К cornent in so il, 1977
D zia ła n ie К i M g za leż n ie od w ła śc iw o ś c i gleb 25
Wysokość plonów szpinaku na kombinacji nie nawożonej magnezem nie była uzależniona od ilości Mg wym iennego. W spółczynnik korelacji był nieistotny. Nawożenie magnezem istotnie zwiększało plony, ale tylko na glebach bardzo ubogich w ten składnik — do 4 mg Mg w 100 g gleby. Zwyżki plonów pod w pływ em magnezu były mało uzależnione od ilości Mg wym iennego w glebie (r = 0,55) i nie zależały od żadnych z bada nych właściwości fizykochem icznych gleb. Plony szpinaku przy zastoso waniu wszystkich składników pokarmowych (CaNPMgK) wyraźnie wzras tały na glebach z większą pojemnością sorpcyjną (r = 0,75). Zawartość próchnicy oraz części spławialnych w yw ierały m niejszy w pływ na plo nowanie szpinaku (r = 0,55) niż pojemność, sorpcyjna.
Otrzymano ścisłą zależność między zawartością wym iennego potasu w glebie a procentową zawartością К w roślinie r = 0,88 (rys. 10). Śred nie zawartości potasu w szpinaku ze w szystkich gleb przy nawożeniu
CaNPMg, CaNPK i CaNPMgK w ynosiły odpowiednio: 4,54, 8,33 i 8,29°/o, Zawartość К w roślinie wyraźnie wzrastała pod wpływ em nawożenia tym składnikiem, ale nie zależała od nawożenia magnezem.
R ys. 10. Z ależność m ię d z y , zaw artością К w szp in ak u a ilością К w y m ien n eg o w glebach. Roik 1978
R elation sh ip b e tw e e n th e К co n ten t in sp in ach and th e ex ch a n g ea b le К con ten t - in soil, 1978
Zawartość Mg w roślinie również .wyraźnie zwiększała się na glebach z wyższą zawartością Mg wym iennego (r = 0,75). Średnie zawartości mag nezu w szpinaku dla wszystkich roślin wynosiły: 1,11% na CaNPMg, 0,61% na CaNPK i 0,84% na CaNPMgK. Wynika z tego, że nawożenie magnezem zwiększało, a potasem zmniejszało zawartość tego składnika w roślinie.
D Y S K U S JA
Zależności między działaniem nawozów potasowych i m agnezowych a zasobnością gleb w te składniki oparto o ilość wym iennego К i Mg w glebie. Jak wynika z innych badań {9, 10] oraz dokonanego z tej okazji przeglądu literatury, m etody te dobrze określają potrzeby nawożenia.
26 S. Mercik
Działanie potasu i magnezu badano przy dostatecznym zaopatrzeniu roślin w pozostałe składniki pokarmowe oraz przy podobnym na w szyst kich glebach zakwaszeniu i wilgotności. Duże zróżnicowanie tych czyn ników na poszczególnych glebach m ogłoby wyw ierać w pływ na działanie potasu i magnezu. Na przykład podaje się {5, 7], że zdolność zaopatrzenia roślin w potas w dużym stopniu uzależniona jest od ilości i szybkości przenikania К w glebie do system u korzeniowego, a to zależy nie tylko od ilości К dostępnego, ale i od wilgotności gleb. Jak podaje N e m e t h i G r i m m e {13], działanie potasu na glebach bogatych w illit może być uzależnione od odczynu. Nu przykład na glebach o p H < 5 część ujem nych ładunków sorbujących kationy, w tym również K, jest blokowana
przez A l5* lub Al (OH)+2, przez co zmniejsza się zdolność sorbowania po
tasu i w konsekwencji zwiększa się jego wym ywanie. Z tego powodu S c h a c h t s c h a b e l i K o s t e r podają {16], że informacje o ilości K. obecnie przyswajalnego w oparciu o określone liczby graniczne popra wić można przez znajomość stopnia zakwaszenia gleb.
Wysokość plonów wszystkich trzech roślin (życicy, jęczmienia i szpi naku) na kombinacjach nawożonych tym składnikiem była ściśle uzależ niona od ilości К wym iennego w glebie. Potwierdzają to dość w ysokie współczynniki korelacji dla tych wartości, wynoszące dla poszczególnych roślin od r = 0,78 do r = 0,87. Zwyżki plonów pod wpływ em potasu by ły już mniej uzależnione od zasobności gleb w К w ym ienny (r = 0,54 do
r = 0,68). W yniki kilkudziesięciu doświadczeń polowych w RFN '[8]
z działaniem bardzo wysokich dawek potasu nie wykazały zależności m ię dzy ilością К wym iennego w .glebie a zwyżką plonów. Z uprawianych roślin szpinak najbardziej reagował na nawożenie potasem. Nawet na glebach zawierających około 15 mg К w 100 g gleby nawożenie potasem zwiększało plony o około 80%, a na glebach jeszcze bardziej zasobnych (20 mg K) przyrost plonów dochodził do 30%. Natomiast najgorzej dzia łał potas przy uprawie życicy. Plony tej rośliny nie zwiększały się, jeżeli
w glebie było więcej niż 6 mg К w 100 g gleby. Wynika z tego, że życi
ca ma znacznie większą zdolność pobierania trudniej dostępnych form potasu niż szpinak. Wniosek ten można potwierdzić również tym, że ilość pobranego potasu przez rośliny była znacznie większa u życicy niż u szpi naku. Duże zwyżki plonów lucerny przy stasowaniu bardzo wysokich da wek potasu otrzymali również F o r s t e r i in. [2].
U żadnej z badanych roślin działanie potasu nie było uzależnione od
ilości iłu koloidalnego ( <2|x) w glebie. Brak w pływ u ilości iłu koloidal
nego na działanie potasu mógł być wynikiem stosunkowo małego zróż nicowania badanych gleb pod tym względem. Natomiast w przypadku jęczmienia i życicy zwyżki plonów pod w pływ em potasu zależały od iloś ci cząstek spławialnych. Pod w pływ em potasu otrzymano tym m niejsze zwyżki plonów, im cząstek tych było więcej. Również inni autorzy [1, 11,
Działanie К i Mg zależnie od właściwości gleb 27
loidów, w szczególności mineralnych. Podaje się naw et [15], że trafność ustalania potrzeb nawożenia może być poprawiona w oparciu o znajo mość ilości illitu w glebie.
Z ilością koloidów glebowych ściśle związana jest pojemność sorpcyj na gleb. Z tego powodu działanie potasu było u nas tym słabsze, im w ięk sza była pojemność sorpcyjna gleb. Podobne zależności podają również inni autorzy [3, 12] podkreślając jednakże, że ważniejsza jest informacja o pojemności m ineralnego niż organicznego kompleksu sorpcyjnego. Kom pleks sorpcyjny organiczny słabiej wiąże potas niż m ineralny i przy puszczalnie dlatego mniej jest w literaturze informacji, z których w yni kałoby, że istnieje ścisła zależność m iędzy ilością próchnicy w glebie a działaniem nawozów potasowych. W niniejszych badaniach przy uprawie życicy i jęczmienia zwyżki plonów b yły istotnie uzależnione od ilości próchnicy, będąc tym m niejsze, im więcej próchnicy zawierała gleba.
Jak wynika z badań {10, 17] i obserwacji, w początkowym okresie wzrostu roślin widać wyraźne objaw y braku magnezu, które w okresie późniejszym zanikają, wskutek czego nie obserwuje się ograniczającego wpływ u braku Mg na plonowanie. W tych badaniach objawy braku mag nezu obserwowano tylko na jęczmieniu. Objawy te obserwowano prawie na wszystkich glebach. Istotne obniżenie plonów w wyniku braku mag
nezu otrzymano jednak tylko na tych glebach, które zawierały do 2 mg
Mg przy uprawie jęczm ienia i do 4— 5 mg Mg w 100 g gleby przy upra w ie rajgrasu i szpinaku. W spółczynniki korelacji między zwyżką plonów pod w pływ em magnezu a zasobnością gleb w Mg w ym ienny b yły istotne dla wszystkich roślin, najmniejsza jednak zależność występowała u życi cy. Roślina ta wykazała więc największe możliwości pobierania Mg z tru dno dostępnych form.
Dane literatury wykazują, że działanie magnezu zależy nie tylko od zawartości tego składnika w glebie, ale od w ilgotności gleb [4], odczynu gleby [4], zawartości próchnicy {17], od zaopatrzenia roślin w inne skład
niki pokarmowe, a szczególnie potas {6, 14], od zawartości koloidów m i
neralnych i pojemności sorpcyjnej [6, 17] oraz innych czynników. W tych
badaniach w zasadzie u żadnej z badanych roślin zwyżki plonów pod wpływ em magnezu nie b yły uzależnione od oznaczanych właściwości fi zycznych gleb, takich jak skład mechaniczny, pojemność sorpcyjna, za wartość próchnicy i pH. Natomiast wysokość plonów roślin nawożonych wszystkim i składnikami pokarmowymi, a szczególnie życicy, uzależniona była od niektórych właściwości gleb. Plony życicy były tym większe, im więcej było w glebie próchnicy (r = 0,74), cząstek spławialnych (r = 0,78) oraz im większa była pojemność sorpcyjna (r = 0,79).
Zawartość potasu w e wszystkich roślinach wyraźnie wzrastała w mia rę zwiększania się ilości К wym iennego w glebie i pod w pływ em nawoże nia potasem, natomiast nie zależała od nawożenia magnezem. Zawartość magnezu w roślinach przeważnie wzrastała pod w pływ em nawożenia
28 S. Mercik
magnezem, mniej uzależniona była od ilości Mg wym iennego w glebie i była zawsze niższa na obiektach nawożowych niż na nie nawożonych po tasem. Wynika z tego, że potas działał antagonistycznie na pobieranie magnezu, ale magnez nie działał antagonistycznie na pobieranie potasu.
W N IO SK I
Trzyletnie doświadczenia wazonowe z życicą wielokwiatową, jęczm ie niem i szpinakiem na kilkudziesięciu glebach o zróżnicowanym nawoże niu potasem i magnezem pozwalają na następujące uogólnienia.
1. Istotne zw yżki plonów pod wpływ em nawożenia potasem i magne
zem otrzymano przy niższych ilościach К i Mg wym iennego w glebie przy uprawie jęczmienia niż przy uprawie życicy i szpinaku.
2. Wysokość plonów wszystkich roślin na glebach nie nawożonych
potasem wyraźnie wzrastała w miarę zwiększania się ilości К w ym ienne go w glebie. Zwyżki plonów pod w pływ em tego składnika były tym w ięk sze, im mniej było w glebie potasu wym iennego.
3. Działanie potasu było przeważnie tym lepsze, im mniej było w g le bie części spławialnych i próchnicy i im mniejsza była pojemność sorp cyjna gleb.
4. Wysokość plonów wszystkich roślin na obiektach nie nawożonych magnezem wyraźnie wzrastała na glebach o wyższych ilościach Mg w y miennego.
5. Zwyżki plonów pod w pływ em magnezu przeważnie były większe na glebach uboższych w magnez, ale uzależnienie ich od właściwości fi zycznych gleb było niewielkie.
6. Potas działał antagonistycznie na pobieranie magnezu, ale magnez
nie działał antagonistycznie na pobieranie potasu.
LIT ER A TU R A
[1] B u r k a r d N.j A m b e r g e r A.: E in flu ss d e r . K aliu m d ü n gu n g au f die V er fü g b a rk eit des K alium s in К -fix ier en d e n B od en im V erla u fe der V e g e ta tio n szeit: Z. P flan zen ern äh r. Bóderik, 141, 2, 1978, 167— 179.
[2] F o r s t e r H., K o c h K. i m.: D ie K a liu m k o n zen tra tio n der B od en lösu n g in ih rer B ed eu tu n g fü r den E rtrag und den G eh alt in organ isch en S tic k sto ffv e r
b in d u n gen bei L uzerne. B od en k u ltu r 23,. 1, 1972, 10— 17.
[3] G r a h a m E. R., S i 1 v а C. G.: L ab ile p ools and d istrib u tion co e ffic ie n s for soil calcium , m a g n esiu m and p o ta ssiu m d eterm in ed w ith e x ch a n g e eq u ilib ria and radioisotopes. S oil Sei. 12Я, 1, 1979, 17— 22.
[4] G r i m m e H.: M agn esiu m d iffu sio n in soil at d ifferen t w a fer and m a g n e sium co n ten ts. Z. P fl. Ernähr. B odenk. 174, 1, 1973, 9— 19.
{5] G r i m m e H. , B r a u n s с h e i g L. C.: In tera ctio n of К con cen tra tio n in the so il so lu tio n and so il w a ter c o n te n t o n К d iffu sio n . Z. P fl. Ernähr. B odenk. 137, 1974, 147— 158.
Działanie К i Mg zależnie od właściwości gleb 29
[6] K e y J. L., K u r t z L. T. i in.: In flu e n c e of ratio of ex c h a n g e a b le calcium , m a g n esiu m on y ie ld and co m p o sitio n o f soyb ean s and corn. S o il Sei. 93, 1962, 4, 265— 270.
[7] M e n g e l K., В r a u s с h v.* e i g L. C.: T he e ffe c t of soil m oistu re upon th e a v a ila b ility of p o ta ssiu m and its in flu en ce on th e grow th of yo in g p lan ts Zea M ay L. S o il Sei. 114, 1972, 2, 142— 148.
[8] M e n g e 1 K.: D ie F actoren der K a liv erfü g b a rk eit und deren B ed eu tu n g für die E rtragsbildung. Sonderh. L an d w . F orsch. 31, 1975, 1, 45— 58.
[9] M e r c i к S., G u t y ń s k a В.: O cena m etod bad an ia potrzeb n aw ożen ia p o tasem . R ocz. gleb ozn . 34, 1983, 3.
[10] M e r c i k S., G o ź l i ń s k i H. , G u t y ń s k a B.: O cena m etod badania potrzeb n aw ożen ia m agnezem . R ocz. glebozn. 34, 1983, 1—2, 147— 159.
[11] M u n n D. A., M c L e a n E. O.: S o il p otassiu m rela tio n sh ip as in d ica ted by so lu tio n eq u ilib ra tio n s an d p la n t u ptake. S o il S ei. Soc. A m . Proc. 39, 1975, 6, 1072— 1076.
[12] N e m e t h K. , F o r s t e r H.: B ezieh u n g en z w isch en E rtrag und K -E ntzug v o n A ck erb oh n en V ic ia f a b a so w ie v e rsch ied en en K -F ra c tio n en von B oden.
Sonderh. L andw . F orsch. 27, 1976, 11, 111—119.
[13] N e m e t h K. , G r i m m e H.: E ffe c t of so il pH on th e rela tio n sh ip b e tw e e n К con cen tra tio n in th e sa tu ra tio n e x tr a c t and К satu ration of so il. S o il Sei. 145, 1972, 5, 349—354.
[14] N e m e t h K. , G r i m m e H.: E iflu ss e in e r D ü n gu ng and die A u fn a h m e n ich t ged ü n gter N ä h rsto ffe im G efa ssv ersu ch . Z. P fl. Ernähr. B odenk. 137, 1974, 203— 213
[15] R i c h t e r D.: P rob lem e der C h arak teriesieru n g des p fla n zen ferfü n g b a ren K aliu s in A ck erb od en . A rch. f. A cker. P flb a u . 19, 1975, 7, 475— 485.
[16] S c h a c h t s c h a b e l P., K o s t e r W.: V erg leich v ersch ied en er E k strak tion s , m eth od en zur B estim m u n g der K a liu m V erfü g b a rk eit in B öden. Z. P fla n z e
-n er-nähr. B ode-nk. 141, 1973, 1, 43— 55.
[17] W i c h m a n n W ., F i n с к A., P fla n zen a n a ly tisch e K en n w erte zur B eu rteilu n g der M g-V ersorgu n g v o n H afer und M ats m S c h le sw ig -H o lste in . L andw . Forsch. 30, 1977, 4, 298— 302. с. М Е РЦ И К ДЕЙСТВИЕ КАЛИЯ И МАГНИЯ В ЗАВИСИМОСТИ ОТ НЕКОТОРЫХ ФИЗИКО- -ХИМИЧЕСКИХ СВОЙСТВ ПОЧВЫ Институт химии и агрохимии, Варшавская сельскохозяйственная академия Р е з ю м е Проведены были вегетационные (сосудные) опыты в 1976 г. с райграсом многоцвет ковым на 15 почвах, в 1977 г. с ячменем на 17 почвах и в 1978 г. со шпинатом на 14 почвах. На каждой из них применяли следующие удобрительные варианты: CaNPMg, CANPK и CaNPMgK, определяли величину урожая, а также содержание К и Mg, в растении. В почвах определяли: обменные формы К и Mg, содержащие гумуса, механический состав, pH и ёмкость поглощения. Полученные результаты дают обоснование для следующих об общений. Существенные прибавки урожаев под влиянием удобрения калием и магнием были получены в условиях пониженных количеств К и Mg в почве, в культурах ячменя, чем в куль турах райграса многоцветкового и шпината. В вариантах без удобрения калием величина
30 S. Mercik урожаев всех растений отчетливо повышалась с ростом количеств обменного К в почве. Прибавки урожая в последствии внесения калия были тем выше, чем меньшее было налич ие в почве обменного калия. Действие калия проявлялось тем сильнее, чем ниже было со держание илистой части почвы и перегноя и чем меньшая была ёмкость поглощения почв. В вариантах без удобрения магнием урожаи всех растений отчетливо повышались на поч вах с высшими количествами обменного Mg. Прибавки урожая в последствии внесения магния преимущественно были выше на почвах более бедных магнием, но почти не обна руживали зависимости от физических свойств почвы. Калий оказывал антагонистическое действие на усвоение растениями магния, но магний не проявлял антагонистического дей ствия на поступление калия. S. M E R C IK
P O T A SSIU M A N D M A G N ESIU M EFFECT D E PE N D IN G ON SOME PH Y SIC O -C H E M IC A L PR O PE R TIE S OF SOIL
D ep artm en t of G en eral and A gricu ltu ral C h em istry, A g ricu ltu ra l U n iv e r sity of
W arsaw
S u m m a r y
P ot ex p erim en ts w ith Ita lia n ryegrass on 15 soil typ es in 1976, w ith b a rley on 17 so il ty p es in 1977 and w ith sp in ach on 14 s o il ty p es in 1978 w e r e carried out. On each soil th ree trea tm en ts: C aN PM g, C aN PK a n d C aNPM gK , w e r e a p p lied as w e ll as y ield s and the К and M g co n ten t in p la n ts v ere in v e stig a te d . E x ch a n g ea b le К and Mg form s, hum us co n ten t, m ech a n ica l com p osition , pH v a lu e and sorp tion cap acity in so ils w ere determ ined. The resu lts obtained a llo w to con clu d e as fo llo w s.
S ig n ifica n t y ield in crem en ts under th e p otassiu m and m agn esiu m fertiliza tio n e ffe c t w e r e obtained at lo w er e x c h a n g ea b le К an d Mg am ou n ts in soil in th e c u l tiv a tio n of b a rley than in th at of Ita lia n ryegrass and spinach. T he y ield of a ll crops under stu d y on so ils n o t fertilized w ith К d istin ctly in creased alon g w ith in crea sin g e x ch a n g ea b le К am ounts in soil. Y ield in crem en ts under th e p o ta ssiu m e ffe c t w ere th e higher, the less ex ch a n g ea b le p o ta ssiu m am ou n ts w e r e in so il. T he p otassiu m e ffe c t w as u su a lly th e b etter, th e less w e r e clay con ten t and hum us in so il and the less w a s th e so il sorp tion cap acity. The y ie ld m a g n itu d e of a ll p lan ts on soils n ot fertilized w ith Mg d istin ctly in creased o n soils w ith higher ex ch a g ea b le Mg con ten t. Y iels in crem en ts und er th e m a g n esiu m e ff e c t are m o stly higher on so ils poorer in m a g n esiu m , bu t depended o n ly slig h tly on p h y sica l p roperties of soils. P o ta ssiu m sh ow ed an a n ta g o n istic e ffe c t on th e m agn esiu m uptake, but m agn esiu m w a s n ot a n ta g o n istic e ffe c t to the p o ta ssiu m uptake.
D o c . d r h a b . S t a n i s l a w M e r c i k
I n s t y t u t C h e m i i i C h e m i i R o l n e j A R
