R
E
C
E
N
Z
J
E
„Histoire et Sociétés Rurales. Un renouveau pour l ’histoire rurale”, A ssociation d ’Histoire des Sociétés Rurales 1 .1, nr 1, 2, Caen 1994, s. 256, 272.
W e Francji w 1994 r. ukazały się dw a tom y now ego czasopism a historycznego redagow anego przez zespół historyków średniej i m łodszej generacji pod kierow nictw em Jean-Marc M o r i с e a u z Uniwersytetu w Caen. W radzie naukowej periodyku widnieją nazw iska uznanych autorytetów nie tylk o francuskich, m.in. Jacquesa D u p â q u i e r , Pierre G o u b e r t a, Josepha G о y, Jeana J a c q u a r t a , Marcela L a c h i v e r a , czy Emmanuela L e R o y L a d u r i e , a l e i obcych, np. A. v a n d e r W o u d e z Holandii.
N o w y półrocznik jest formalnie organem Stow arzyszenia Historii S p ołeczeństw a W iejskiego (z sied zib ą w U niw ersytecie w R ennes), które założono w maju 1993 r. celem zapew nienia koor dynacji w ysiłk ów uczonych i instytucji podejm ujących badania nad historią w si w najdłuższej skali — od neolitu po w spółczesność.
W e w stęp ie program ow ym do zeszytu 1 redaktorzy: J.-M. M oriceau i Ghislain B r u n e i (Archives Nationales w Paryżu) zwrócili uw agę na panujące już od dłuższego czasu nastroje pew nego zniechęcenia wśród uprawiających „historię agrarną” i izolację w ielu naukow ców . Zaproponowana form uła czasopism a jest szeroka, w ręcz interdyscyplinarna, skoro je g o łamy mają b yć otwarte na studia z zakresu badań gospodarczych, społecznych, prozopograficznych i w ielu innych.
P od staw ow ym zadaniem n ow outw orzonego periodyku będzie prom owanie studiów, których celem jest „zbadanie i zrozum ienie działań ludzi żyjących w sp ołeczeństw ie wewnątrz różnych przestrzeni w iejskich”, (s. 8). Przy czym „Histoire et Sociétés Rurales” ma ambicje b ycia czaso p ism em otwartym, m iejscem dyskusji zarów no dla prac analitycznych jak i syntetycznych, m eto d ologiczn ych i źródłow ych. Redakcja chciałaby ponadto preferować prace, których przedmiotem zainteresow ania będą analizy zmian w czasie zachodzące w zbiorow ości ludzkiej, co nie oznacza pom ijania roli jednostki.
W odróżnieniu od w ielu innych tego typu czasopism naukow ych lub podobnych „Histoire et Sociétés Rurales” zapowiada podjęcie publikacji źródeł do tej pory nieopracow anych, w oryginalnej wersji język ow ej, a także informacji o zasobach archiwów i bibliografii (s. 10).
N o w e w ydaw nictw o otwierają interesujące refleksje historyka M athieu A r n o u i (U niw er sytet Paryż VII) i archiwisty G. Brunela pośw ięcon e wykorzystyw aniu źródeł w dotychczasow ych badaniach nad dziejami w si francuskiej w średniowieczu. Autorzy zwracają uw agę, że zarówno X IX -w ieczn e, jak i w sp ółczesn e publikacje źródłow e dalekie są od w yczerpania ich m ożliw ości badawczych. Szersze niż dotąd uwzględnianie czynników źródłotwórczych, np. inwentarzy w łasności ziem skiej w ielkiej i drobnej doby m erowińskiej i karolińskiej, rejestrów notarialnych i skarbowych i innych dokum entów średniow iecznych, ich pełniejsza krytyka w warstw ie tekstu i występujących w nich liczb pow inny pow ażn ie w zbogacić obraz społeczeństw a w iejskiego Francji w czesn o- feudalnej. A m ou x i Brunei koń czą swój artykuł próbą n o w eg o odczytania inwentarza dóbr klunia- ckich p ow stałego ok. 1155 r. na potrzeby opata Piotra C zcigodnego.
N astępną pozycją jest artykuł m etod ologiczn y J.-M. M oriceau p ośw ięcon y przekształceniom i inn ow acjom w dziedzinie upraw zachodzącym w X II-X IX w. W opinii redaktora czasopism a ze
470
RECENZJEstaw ien ie danych jakościow ych i ilościow ych pochodzących z dw óch źródeł: dzierżaw posiadłości w iejskich i inwentarzy chłopskich (autor zam ieszcza interesujące w zory fiszek m odelow ych do grom adzenia danych) pogrupowanych np. w okresach dziesięcioletnich pozw ala na wyodrębnienie etapów i określenie znaczenia przemian w rolnictw ie francuskim przed rewolucją agrarną drugiej p ołow y X IX w.
Studium Gerarda B é a u r a (EHESS w Paryżu) jest próbą krytycznego podsum ow ania aktual n eg o stanu badań historii gospodarczej w si w epoce now ożytnej. Autor poddaje system atycznej analizie spory naukowe rozpatrując je przez pryzmat trzech zagadnień: produkcji rolnej, reprodukcji społecznej i rynku, odw ołując się zasadniczo do w yn ik ów wybranych prac opublikow anych od lat sześćdziesiątych (m.in. G. В o i s, F. В r a u d e 1 a, J. G oya, J. Jacquarta, E. L a b r o u s s e ’a, E. Le R oy Ladurie, J. M e u v r e t a ) .
Z kolei Jean-René T r o c h e t (Muzeum Sztuki i Tradycji L udow ych w Paryżu) usiłuje odp o w ied zieć na w ażne pytanie: w jakiej m ierze uprawa roślin pochodzących z Am eryki w płynęła na zm iany narzędzi i technik rolniczych w Europie. Zachowane zabytki kultury materialnej, w tym narzędzia rolnicze oraz rezultaty dotychczasow ych badań, skłoniły go do ostatecznego stwierdzenia, że o w e innow acje b yły warunkowane w cześniej istniejącym i system am i agrarnymi, w których p o jaw iły się n ow e roślin y1.
Natomiast Nadine V i v i e r (Uniwersytet Paryż XIII) proponuje podjęcie badań nad dobrami gminnymi w e Francji X IX w. Jakby na przekór w cześn iejszym studiom akcentującym zw łaszcza dla okresu średniowiecza niedostatek źródeł i ich ułomność, autorka zwraca uwagę, że obfitość dokum en tacji (liczne źródła m asow e) doby przem ysłow ej nie zaow ocow ała bardziej interesującymi analizami tego problemu. N ie podziela ona utartego poglądu, jakoby przywiązanie chłopów do ziem i wynikało w yłączn ie z ich konserw atywnej postaw y czy m otywacji gospodarczych i społecznych. N. V ivier w ysu w a tezę (jednakże nie do końca przekonywającą), że dobra gm inne w opinii w ieśniaków były elem entem potw ierdzającym tożsam ość gm iny wiejskiej.
D ział studiów numeru drugiego prezentow anego czasopism a rozpoczyna ciekaw a, także pod w zg lęd em m etod ologiczn ym , praca archeologa Jeana-Luca F i c h e s (CN RS w Paryżu), który om awia ciągle niedostatecznie poznaną rzeczywistość w iejską u schyłku antyku. Autor podkreśla, że coraz liczniejsze prace pozwalają obecnie spojrzeć inaczej na zabudow ę wiejską, m orfologię agrarną czy na rolę rzym skich mierniczych w kreowaniu środow iska kulturow ego G alów i Galo-R zym ian.
Studium Bernarda D e r o u e t a (EH ESS w Paryżu) p ośw ięcone przekazywaniu ziem i od schyłku średniow iecza do naszych czasów jest rozszerzoną wersją jeg o w ystąpienia na X I M iędzy narodow ym K ongresie Historii Gospodarczej w M ediolanie (1994). Pozycja ta warta jest zaintere sow ania, albow iem historyk francuski problem atykę dziedziczenia ziem i, skądinąd chyba niedo cen ion ą przez naszą historiografię, postrzega nie w oderwaniu, ale przeciw nie, w szerokim pow ią zaniu z całością ów czesn ych praktyk społecznych. Z decydow anie m niejszą w agę przykłada do objaśniania tych procesów drogą odw oływ ania się do instytucjonalnych koncepcji system ów rodzin nych, czy atom istycznej wizji strategii indywidualnych.
O d n otow ać pragniem y ponadto artykuł uczonego kanadyjskiego Gerarda B o u c h a r d a (Uniwersytet Québec w Chicoutim i), znanego specjalisty w zakresie dem ografii historycznej2, który na podstawie wieloletnich studiów nad chłopami regionu Saguenay charakteryzuje trzy drogi prowa d zące ku gospodarce rynkowej: kapitalistyczną, protoindustrializacyjną i kointegracyjną. W jego opinii gospodarstw a w ieśniacze utrzymują z rynkiem regularne stosunki, jednakże na dłuższą metę tamtejsze społeczności lokalne nie zatrzymują ani cech społecznych, ani kultur charakterystycznych
1 Szkoda, że autor nie zna pracy E vo lu tio n a g ra ire e t cro issa n ce d é m o g ra p h iq u e , publié par A. F a u v e - C h a m o u x , L iège 1987, której literatura w zbogaciłaby jeg o w iedzę na temat uwarunkowań przemian agrarnych w różnych regionach starego kontynentu.
2 Autor jest kierownikiem zespołu naukow ego tamtejszego uniwersytetu realizującego badania interdyscyplinarne na podstaw ie akt metrykalnych i stanu cyw iln ego z lat 1842-1971 z szerokim w ykorzystaniem technik inform atycznych. Szerzej na ten temat zob. C. K u k l o , W. G r u s z e c k i , In fo rm a tyczn y S ystem R eko n stru kcji R o d zin , G o sp o d a rstw D o m o w ych i S p o łeczn o ści L o k a ln yc h w P o lsce p rzed ro zb io ro w e j, B iałystok 1994, s. 12 n.
RECENZJE
471
dla okresu prekapitalistycznego. Stąd w yróżn ione przez siebie złożon e relacje m iędzy gospodarst w am i chłopskim i i rynkiem w północnym Q uébecu historyk kanadyjski nazyw a m odelem kointe- gracyjnym.
G illes P é c o u t (E cole Norm ale Supérieure w Paryżu) snuje refleksje w ok ół procesu upolityczniania chłopów francuskich w X IX w. O dwołując się szeroko do literatury autor stawia pytanie o granice chronologiczne i społeczne podstaw procesu politycznej edukacji, którego ważnym i etapami są w ybory i życie w grupie społecznej. Obok wewnętrznej organizacji społeczeństw a wiej skiego w eseju pojawia się również próba ukazania środków społecznych i politycznych zarządzania wsią.
Drugi num er „Histoire et Sociétés Rurales” w dziale studiów zam yka tekst pióra François S i g a u t (EH ESS w Paryżu), w którym autor przedstawia koncepcję wraz z szerokim uzasad nien iem historycznego atlasu kultury rolnej w e Francji. Autor przypom ina kilka ju ż istniejących w ydaw nictw w tej dziedzinie i wskazuje tematy, które jego zdaniem warte są opracowania karto graficzn ego3.
Ponadto w zeszycie 1 je g o redaktor publikuje teksty źródłow e kontraktów dzierżawnych z X II-X IX w ., a Corinne B e u t l e r i F. S i g a u t opis kolekcji narzędzi rolniczych pióra Andersa Bercha, szw edzkiego profesora ekonom ii politycznej doby ośw iecen ia na U niw ersytecie w U ppsali, który gromadził je do celó w badaw czych i dydaktycznych. D ział źródeł w zeszycie 2 przynosi wyjątki z Kodeksu Teodozjusza (4 3 8 ) p ośw ięcone rozstrzyganiu konfliktów powstających na tle rozgraniczeń ziem i podane do druku przez Pierre J a i 11 e t a; lokalne rozporządzenia z 1515 r. regulujące w zajem ne funkcjonowanie m iasteczek i m ałych gm in w iejskich w K rólestwie Kastylii przez Guy L e m e u n i e r a oraz rzadki dla Bretanii X V I w. inwentarz pośm iertny dworu szlacheckiego La Chesnay w 1541 r. przez M ichela N a s s i e t a.
Obok interesujących działów studiów i źródeł now e czasopism o przynosi także działy znane już w tego typu wydawnictwach, a m ianowicie recenzje i kronikę życia naukow ego (ze sprawozdaniami z przew odów habilitacyjnych i konferencji).
Dział recenzji, obszerny w obu zeszytach, zawiera ponad 60 notatek pośw ięcon ych w zasadzie szerok o rozum ianym strukturom społeczno-gospodarczym i dem ograficznym w si europejskiej do koń ca X IX w. Szkoda tylko, że w ięk szość z nich to krótkie zapiski spraw ozdaw cze, niekiedy za ledw ie paruzdaniowe. W tak ambitnie zamierzonym czasopiśmie ten dział pow inien przynosić w ięcej w y p ow ied zi polem icznych.
W sumie trzeba przyznać, że lektura dw óch zeszytów n ow ego czasopism a naukow ego, organu S tow arzyszen ia Historii Sp ołeczeństw a W iejskiego, m oże rozniecać zainteresowania badawcze. Należałoby sobie życzyć, aby również i u nas doszło do ożyw nienia badań źródłow ych i porów naw czych problematyki sp ołeczn ości wiejskiej.
C eza ry K uklo
K rzysztof S t o p k a , Szko ły ka te d ra ln e m e tro p o lii g n ieźn ie ń sk iej w średniow ieczu. S tu d ia n a d kszta łcen iem kleru p o lsk ie g o w w iekach śred n ich , Rozpraw y PA U , W ydz. H ist.-Filoz., t. L X X V I, Kraków 1994, s. 274.
W ostatnim czasie prace pośw ięcon e historii w ychow ania w średniow ieczu i na początku cza só w n ow ożytn ych w P olsce publikow ane są stosunkow o często. Praca K rzysztofa S t o p k i
3 Warto w tym m iejscu odnotow ać, że także u nas dostrzeżono potrzebę odtw orzenia na razie statystycznej przeszłości kraju w tematycznej serii w ydaw niczej — H isto ria P o lski w liczb a ch (re daktorem głów nym jest Andrzej J e z i e r s k i ) wydawanej przez G US. D o tej pory ukazało się 5 zeszytów tem atycznych (dw a kolejne są w druku) i specjalny tom w jęz. angielskim E co n o m ic H istory o f P o la n d in N u m b ers przygotowany na X I Międzynarodowy Kongres Historii Gospodarczej w M ediolanie (1994).
