T A D E U SZ K O T U L A
Zgromadzenie prowincjonalne w rzymskich prowincjach
okresu wczesnego cesarstwa
[w z w ią z k u z k s ią ż k ą J . D e i n i n g e r a , „D ie P ro v in z ia lb a n d ta g e d er rö m isch en K a is e rz e it von A u g u stu s b is zum E nde des d ritte n J a h rh u n d e rts n . C h r.”, „ V e stig ia ”
t. V I, C. H. B eck , M ü n ch en 1965, s. X V I, 220]
C e le m n in ie js z y c h u w a g n ie je s t szczegó ło w a o cen a k s ią ż k i, k tó r a u k a z a ła się p rz e d d w o m a la t y i d o czek ała ju ż k ilk u p o z y ty w n y c h r e c e n z ji w czaso p ism ach s p e c ja lis ty c z n y c h (np. P . P e t i t , „ A n tiq u ité C la s s iq u e ” t. X X X V , 1966, s. 336—339; L . P o l v e r i n i , „ R iv is ta di filo lo g ia e di istru z io n e c la s s ic a ” t. X C V I I , 1967, s. 217—·222), le c z o m ó w ien ie p e w n y c h p o sta w io n y c h w n ie j d y s k u s y jn y c h p ro b lem ów .
Z g ro m a d z e n ia p ro w in c jo n a ln e , n oszące w e w sc h o d n ie j części Im p e riu m R o m a n ům n azw ę κοινά, a w z ach o d n iej c o n c i l i a , b y ły w ep oce c e s a rs tw a je d y n ą in s ty tu c ją , k tó r a w osobach d e le g a tó w p o szczeg ó ln ych m ia s t w p e w n y m sto p n iu re p re z e n to w a ła o p in ię i in te r e s y lu d n o ści c ałych p ro w in c ji, a w isto c ie rz e c z y je j w y ż sz y c h , z h e lle - n iz o w a n y c h i z ro m a n iz o w a n y c h w a r s tw . J a k słu szn ie a u to r p o d k re ślił, in s ty t u c ja o ta k d o nio słym z n a c z e n iu h isto ry c z n y m n ie z o stała d o tąd n a le ż y c ie do cen io n a w o g ó ln ych o p ra c o w a n ia c h d z ie jó w rz y m sk ic h .
M o n o g ra fia J iir g e n a D e i n i n g e r a z a s tą p iła — d la o k re s u p ry n c y p a tu — je d y n ą d o tych czas w ię k s z ą sy n te z ę p ro b lem u , p ió ra P . G u i r a u d , dziś ju ż , po 80 la ta c h , zd ec y d o w a n ie p r z e s t a r z a ł ą l , zaró w n o z pow odu znacznego w z ro stu b a z y ź ró d ło w ej (g łó w n ie d z ięk i z n alezisk o m e p ig ra fic z n y m ), ja k i w o b ec u k a z a n ia się w ie lu p ra c s p e c ja lis ty c z n y c h p o św ię co n y ch b ąd ź p ro w in c jo n a ln e m u k u lto w i c e s a r s k ie m u , b ąd ź też z gro m ad zen io m p ro w in c jo n a ln y m w ró ż n y ch częściach Im p eriu m . T rz y le tn ie s tu d ia z a g ra n ic z n e p o z w o liły D e in in g e ro w i k o m p le tn ie zeb rać często rozproszone w lo k a ln y c h p u b lik a c ja c h źró dła, k tó ry c h zn aczn ą część s ta n o w ią n o w sze in s k r y p c je g r e c k ie , d o ty c z ą ce k ilk u n a s t u ogółem κοινά, o ra z ca łą lit e r a t u r ę p rz e d m io tu do 1964 r .
J a k a u to r s tw ie rd z ił w e w s tę p ie , sam c h a ra k te r p rz e k azó w , n a k tó re poza dość p rz y p a d k o w y m i i n a ogól m ało p re c y z y jn y m i w z m ia n k a m i a n ty c z n y c h a u to ró w s k ł a d a ją s ię ta k ż e m o n e ty i m a te r ia ł a rc h e o lo g ic z n y , a g łó w n ie n a p is y h o n o ry fik a - c y jn e , z a z w y c z a j k u czci a r c y k a p ła n ó w p ro w in c jo n a ln y c h s to ją c y c h n a c zele z g ro m a d zeń — n ie z ac h ę c a do sy n te ty c z n e g o o p ra c o w a n ia k w e s tii κοινά i c o n c i l i a . W sw o im c z a sie z ta k ie g o o p ra c o w a n ia w ła ś n ie d la teg o z re z y g n o w a ł T h. M o m m s e n . T a k ie źró d ła, choć c en n e ja k o ś w ia d e c tw a lo k a ln e , m o n o to n n ie p o w ta r z a ją sc h em a ty c z n e fo rm u ły : n azw iiska, t y t u la t u r ę , szczeb le k a r ie r y o so b isto ści uczczo n ych p o są g a m i. W t e j p o s ta c i u n ie m o ż liw ia ją one n a p is a n ie c ią g łe j h is to r ii z g ro m ad zeń p ro w in c jo n a ln y c h w c e s a rs tw ie rz y m s k im , h is to r ii s e n s u s t r i c t o . T ę tru d n o ść d z ie li z re sz tą ro z p ra w a D e in in g e ra z m o n o g ra fia m i in n y c h in s ty t u c ji a n ty c z n y c h z n a n y c h g łó w n ie z in s k r y p c ji.
O beony s ta n źró d eł n a rz u c ił a u to ro w i, s ta r a ją c e m u s ię u n ik a ć n ie p e w n y c h h ip o tez i k o n s tru k c ji, d y sp o z y c ję p r a c y , k tó r e j n a jw ię k s z a część (ro z d ziały II—III,
i P. G u i r a u d , Les a s se m b lé e s p r o v in c ia le s d a n s l'E m p ir e ro m a in , Paris 1887.
502
T A D E U S Z K O T U L As. 36—(135) m a c h a ra k te r a n a lity c z n y . Z a w ie ra ona, po ro z d z iale I, u k a z u ją c y m g e n e zę b a d a n e j in s ty t u c ji w p ie rw s z y m s tu le c iu c e s a rs tw a , s y s te m a ty c z n e o m ó w ien ie w s z y s tk ic h z n a n y c h d o tąd zgro m ad zeń , zgodn ie z ch ro n o lo gią te m a tu , n a jp ie r w w sch o d n ich κοινά-, p ó źn iej c o n c i l i a . D a le j n a s tę p u je część s y n te ty c z n a (s. 137—172), w k tó r e j p rz e d sta w io n o z p o d k re śle n ie m je d n o lito śc i in s ty t u c ji z gro m ad zeń p ro w in c jo n a ln y c h ich s tru k tu r ę , o rg a n iz a c ję i d ziałaln o ść w dobie p ry n c y p a tu . T u ró w n ie ż z n a jd u ją się n a jw a ż n ie js z e w n io sk i w y c ią g n ię te z a n a liz y źródeł i lit e r a t u r y . Z a m y k a m o n o g rafię ro zd ział p o św ię co n y sch yłk o w e m u e ta p o w i h is to rii κοινά i c o n c i l i a p rzed re fo rm a m i D io k le c ja n a w r a z z k ró tk im sz k ic e m ich ro z w o ju i u p a d k u w o k re sie późnego c e s a rs tw a . Z e s ta w ia ją c w k o n k lu z ji o stateczn e w y n ik i sw y c h b ad an (s. 189—194) au to r położył n a c is k n>a h isto ry c z n ą ro lę zgro m ad zeń p ro w in c jo n a ln y c h śc iś le z w ią z a n y c h w o m a w ia n y m c za sie z k u lte m c e s a rs k im i w y k o n u ją c y c h sw e fu n k c je p o lity c z n e w g ra n ic a c h , n a ja k ie p o z w a la ła s c e n tra liz o w a n a m o n a rc h ia .
P ie r w s z y p ro b lem , k tó ry m z a jm ie m y s ię b a rd z ie j szczegółow o n a m a rg in e s ie k s ią ż k i D ein m g e ra , sp ro w a d z a się w ła ś n ie do p o ró w n a n ia z a sa d n ic z y ch f u n k c ji zgro m ad zeń w e w sc h o d n ie j i z ach o d n iej części Im p e riu m R o m an ům . Z a p o d staw o w ą ic h cechę a u to r słu sz n ie u w a ż a o ry g in a ln e p o łączen ie k u ltu w ład có w z o gran iczo n ą r e p r e z e n ta c ją in te re s ó w p o lity c z n y c h Os. 189 n. e t p a ssim ). N ie w ą tp liw ie ze źródeł w y n ik a , iż m a m y do c z y n ie n ia z je d n o litą o rg a n iz a c ją , le c z D einim ger n ie z a m y k a te ż o czu n a p e w n e ró żn ice p o w stałe w w y n ik u o d m ien n ych w a r u n k ó w h is to ry c z n y c h je j ro z w o ju w p a r s G r a e c a i p a r s L a t in a . J e d n a k ż e p o d su m o w u ją c d ziałaln o ść zg ro m ad zeń u tr z y m u je , że p ro w in c jo n a ln y k u lt c e s a rs k i i z w ią z a n e z n im u ro c z y s to śc i n ie b y ły ic h p ie rw o tn ą f u n k c ją . S i e w a r e n v i e l m e h r v o n a l l e m A n f a n g a n [p o d k re ś le n ie m o je — T. K.] a u c h d i e b e r u f e n e n V e r t r e t e r b e s t i m m t e r p o l i t i s c h e r I n t e r e s s e n d e r P r o v i n z i a l e n . . . (s. 161). Otóż ta k ie sfo rm u ło w a n ie p ro w a d zi do z b y tn ie j g e n e r a liz a c ji. W ty m sy n te ty c z n y m u ję c iu a u to r z a ta rł b ard zo isto tn ą ró żn icę m ię dzy κοινά, k tó r y c h k o rz e n ie s ię g a ją e p o k i h e lle n is ty c z n e j, a n o w o u tw o rz o n ym i zgro m a d z e n ia m i p ro w in c jo n a ln y m i n a Z ach o d zie. R ó żn ica o w a u ja w n ił a s ię w p ie rw s z y m e ta p ie ro z w o ju κοινά i c o n c i l i a w p o c z ą tk a c h p ry n c y p a tu .
W n o w y c h p ro w in c ja c h zacho d n ich , p o w s ta ją c y c h w c ią g u I w . n.e., słabo zro - m a n iz o w a n y c h , d ziałaln o ść p o lity c z n a b y n a jm n ie j n ie b y ła p ie rw o tn ą f u n k c ją u s ta n o w io n y c h ta m zgro m ad zeń . W y jd ź m y od n a js ta r s z e g o z n ich , a z a ra z e m m a ją c e g o n a jw ię c e j źródeł c o n c i l i u m G a lW a r u m , z g ro m ad z en ia T rzech P ro w in c ji z sie d zib ą o podal L u g d u n u m , u -spływ u R o d an u i S a o n y . T u ju ż w 12 r. p .n .e. p o w sta ła z in i c ja t y w y D ru z u sa S ta rsz e g o A r a R o m a e e t A u g u s t i . Z w o łan ie p ie rw s z y c h spośród G alló w , d e le g a tó w trz e c h p ro w in c ji, dało p o c z ą tek ta m te js z e m u c o n c i l i u m . S ło w a D io na K a s ju s z a (L IV L3 2 ,1): τούς πρώτους... προφαόει τής εορτής... μεταπεμψάμενος [sc. D ru sus] dow odzą św iad o m eg o w y s u w a n ia n a p ie r w s z y p la n celó w r e lig ijn y c h , z o k a z ji, pod p re te k s te m ś w ię ta , p ierw sz e g o ze ś w ią t o dtąd dorocznie obchodzonych p rz y p ro w in c jo n a ln y m o łta rz u , o śro d ku k u ltu c e sa rsk ie g o . P odobną ro lę m ia ła z ap e w n e od g r y w a ć p o św iad czo n a w 9 r. n.e. a r a U b i o r u m , p rz e w id z ia n a b y ć m oże n a c en tru m k u ltu R o m y i A u g u s ta w n ied o szłej p ro w in c ji G e rm a n ii n a p ra w y m b rz e g u R en u . T a k ż e w B r y t a n ii w c ie lo n e j do im p e riu m aa K la u d iu s z a p ie rw s z a w iad o m o ść o z g ro m a d z e n iu p ro w in c jo n a ln y m d o tyczy ś w ią ty n i k u ltu c e sa rsk ie g o , t e m p l ů m D i v o C l a u d i o c o n s t i t u t u m , i je j a r c y k a p ła n ó w — s a c e r d o t e s . W re sz cie i A r a e F l a v i a e (R o tt- w e il) n a A g r i D ecu m ates św ia d c z ą o k o n ty n u o w a n e j p rzez F la w iu s z ó w t e j sa m e j p o lity c e im p la n to w a n ia w p ie rw s z y m rzęd zie k u lt u w ła d c ó w n a św ieżo o p a n o w an ych o b szarach , n a w e t je ś li p rz y ją ć , iż n ie b y ł to w A ra e F la v ia e k u lt p ro w in c jo n a ln y 2.
2 Podkreślim y, że D eininger podsum owując nowsze badania przekonująco w ykazał, iż
przełom ow ym etapem w genezie zarów no c o n c ilia , które za Augusta ledw ie zaczęły pow sta wać, ja k i prow incjonalnego k u ltu cesarskiego, był p ryncypąt, W espazjana jak o e in g e w is s e r A b s c h lu s s in d e r E n ts te h u n g s g e s c h ic h te d e r L a n d ta g e d e r K a is e r z e it (s. 27).
Z G R O M A D Z E N IA P R O W IC JO N A L N E O K R E S U W C Z E S N E G O C E S A R S T W A
M im o W szystko D e in in g e r sąd z i, iż now o p o w stałe c o n c i l i a ro z w in ę ły od s a m ego p o c z ą tk u d z ia ła ln o ść p o lity c z n ą w zo rem w sch o d n ich κοινά. P o w o łu je s ię m ia n o w ic ie n a w y s tą p ie n ie p r i m o r e s G a lU a e, k tó rz y w 48 r . p ro s ili K la u d iu sz a o i u s h o n o r u m (s. 163, p or. też s. 105 n.). P o n ie w a ż n a p is ilu s t r u ją c y r e la c ję T a c y ta z n a lezio n o n a te ry to riu m , k tó r e n ale żało do z g ro m a d z e n ia p ro w in c jo n a ln e g o , au to r p r z y jm u je z a k ilk u b a d a c z a m i k u s z ą c ą h ipo tezę, że b y ła to a k c ja c o n c i l i u m G a l l i a - r u m . W szelak o tę p ie r w s z ą a k c ję p o lity c z n ą , p o selstw o w s p ra w ie p rz y w ile jó w d la p r o v i n c i a l e s , tru d n o u z n ać za p o c z ątek d z iałaln o śc i c o n c i l i u m obchodzącego w 48 r . n.e. 6 0 -le c ia is tn ie n ia . Od 12 r . p.n.e. n a s tą p iły w G a llia C o m a ta p o w ażn e z m ia n y w sto su n k a c h w e w n ę trz n y c h , k tó ry c h w y ra z e m b yło w ła ś n ie p o se lstw o p r i m o r e s , p rz e d s ta w ic ie li w a r s t w ju ż z ro m an iz o w an y c h luib szyb ko się ro m a n iz u ją c y c h .
P o g lą d D e in in g e ra odnosi się n a to m ia s t w c a łe j p ełn i do κοινά, k tó re is to tn ie od sam ego p o c z ątk u w y k o n y w a ł y sw e f u n k c je p o lity c zn e . W p ra w d z ie z a rz ą d z e n ie A u g u s ta z 11 r . n .e., z m ie rz a ją c e do o g ra n ic z e n ia p o ch w ał n a m ie s tn ik ó w , m u siało m ie ć z a s ię g o g ó ln y (Dio Cas,s. L V I 2'5, 6), lecz np. dość lic z n e o s k a rż e n ia n a m ie s tn i k ó w p rzez z g ro m a d z e n ia p ro w in c jo n a ln e .dotyczą w p ie rw s z e j połow ie I w . n .e. w y łą c z n ie W schodu. J e s t to c a łk o w icie zro zu m iałe i m o żn a tu p rzyp o m n ieć jed no z b a rd z ie j in te r e s u ją c y c h o sią g n ięć p r a c y D e in in g e ra , że κοινά — z g ro m a d z e n ia p ro w in c jo n a ln e w y ro s ły z t r a d y c ji κοινά — z w ią z k ó w m ia s t w p a ń s tw a c h h e lle n is ty c z n y c h , ta k ic h m ia n o w ic ie z w ią z k ó w , w k tó ry c h ro z k w ita ł z araz e m k u lt w ła d có w . One to, a po n ich z g ro m a d z e n ia o k re su r e p u b lik i, s ta n o w iły p ro to ty p in s t y tu c ji ep o k i c e s a rs tw a , o rg a n iz a c ji, k tó re j g e n ez a łą c z y s ię z p o w ie rz e n ie m je j p ie c z y n ad k u lte m c e s a rs k im . W zo ro w ym p rz y k ła d e m m o że tu b y ć κοινόν jo ń s k i i jego s p a d k o b ie rc a w r z y m s k ie j p ro w in c ji A z ji — κοινόν Ά σ ία ς, w y s t ę p u ją c y w źró d łach od p o c z ą tk u I w . p .n.e. i w dobie p ry n c y p a tu n a jle p ie j z n a n y ze w s z y s tk ic h κοινά. T ę w ła ś n ie o rg a n iz a c ję , κοινον Ά σ ία ς, k tó re m u a u to r p o św ię cił n a jw ię c e j u w a g i (s. 36—60), ju ż A u g u s t z a sta ł ja k o r o z w in ię tą in s ty tu c ję o b ard zo ro zb u d o w an ej a d m in is tr a c ji i u s ta lo n y c h f u n k c ja c h , ta k ż e p o lity c z n y c h . R z y m w p r o w a d z a ją c w t a k ic h o rg a n iz a c ja c h k u lt c e s a rs k i, je d y n ie le g a liz o w a ł ich e g z y ste n c ję . Od A u g u s ta p o c z ąw sz y ce sa rz e m u s ie li s ię lic z y ć z tr a d y c ja m i κοινά, u z n a w a ć ic h p e w n ą a u to n o m ię i d ziałaln o ść p o lity c z n ą , p o le g a ją c ą m ię d z y in n y m i n a o cen ie u rz ęd o w a n ia n a m ie stn ik ó w .
In a c z e j b yło n a Z ach o d zie, szczeg ó ln ie, p o w tó rzm y to, w now o z a k ła d a n y c h , n ie z ro m a n iz o w a n y c h i n ie c a łk ie m je sz c z e u sp o k o jo n ych p ro w in c ja c h . T u R zym z a c h o w y w a ł in ic ja ty w ę , p o w o łu ją c do ż y c ia c o n c i l i a c a łk ie m e x n i h i l o . P rz y z n a n ie ty m z g ro m ad zen io m od r a z u u p ra w n ie ń p o lity c z n y c h , lu b n a w e t p ro w o k o w a n ie ro z w o ju tyc h ż e, b yło z p u n k tu w id z e n ia r z y m s k ie j r a c ji s ta n u n iep o ż ąd an e. J e d y n ie u z n a n ą fo rm ę d z ia ła ln o śc i p o lity c z n e j sta n o w ił tu w ła ś n ie k u lt c e s a rs k i z jego o śro d k am i, a r a e R o m a e e t A u g u s t i , k u lt b ę d ą c y , ja k słu sz n ie s tw ie rd z a D ein in g er, p o w ażn y m n a rz ę d z ie m ro m a n iz a c ji i szko łą lo ja liz m u . D opiero z b ieg iem czasu, stop n iow o , z e b ra n ia d e le g a tó w m ia s t s ta ły s ię try b u n ą in te re s ó w p ro w in c ji. T a k ie p rz y n a jm n ie j b y ły z a p e w n e in te n c je w ła d z y c e n tr a ln e j. O czyw iście je s t fa k te m , że w u tw o rzo n ej za K la u d iu s z a M a u r e ta n ii C e z a r e js k ie j źró dła c y tu ją ja k o p ie r w sz y p rz y k ła d d z ia ła ln o śc i c o n c i l i u m (ta k p rz y ję to w lite r a tu r z e ) o sk a rż e n ie je j p ro k u r a to r a o z d z ie rs tw a ju ż w 60 r., je s t to je d n a k w y ją t k o w y w y p a d e k . J u ż np. w s ą s ie d n ie j p ro w in c ji m a u r e ta ń s k ie j, T in g ita n a , je j a r c y k a p ł a n k i słu żące k u lto w i w ła d c z y ń p o ja w ia ją s ię n ie m a l jed n o cz eśn ie, bo od o k re su F la w iu sz ó w .
T a k w ię c o m a w ia n ą , n ie w ą tp liw ą ró ż n ic ę m ię d z y d z ia ła ln o śc ią κοινά i c o n c i l i a w p o c z ą tk a c h ich h is to rii w in ie n b ył a u to r n a le ż y c ie p o d k re ślić, i to ju ż w ro z d z ia le o g e n ez ie b a d a n e j in s ty tu c ji.
Z k o le i ro z w a ż m y in n y p ro b le m , b ardzo k o n tro w e r s y jn y , ró w n ie ż z w ią z a n y z p o lity c z n ą a k ty w n o ś c ią , a m o że r a c z e j z p o lity c z n ą p o s ta w ą zg ro m ad zeń p ro w in
-504
TADEUSZ KOTULAc jo n a ln y c h w p ó ź n ie jsz y c h o k re s a c h ic h is tn ie n ia . C zy u c z e stn ic z y ły one w p rz e w ro ta c h , w k tó ry c h p r z e ja w ia ł się k ry z y s Im p e riu m ? Z d ec y d o w an ie w se n sie n e g a ty w n y m o d po w ied ział n a to p y ta n ie P. G u ira u d i je g o p o g ląd w z a sa d z ie p o w tó r z y ł J . D e in in g e r (s. 174). W p rz e k o n a n iu p iszą c e g o te sło w a z g ro m a d z e n ia złożone z re p re z e n ta n tó w w y ż s z y c h w a r s tw , n a ogół lo ja lis ty c z n y c h , n ie b y ły n ig d y k u ź n ią s e p a ra ty z m u . T rzeb a p rz y z n a ć , iż m a r a c ję D e in in g e r k o n s ta tu ją c , że w źró d łach b ra k fo rm a ln y c h ś w ia d e c tw o a k ty w n e j r o li κοινά czy c o n c i l i a w w a lk a c h o tro n c e s a rs k i. W ty m p u n k c ie k r y t y k u je on m o ją h ip o te z ę 3, że c o n c i l i u m A f r i c a e p r a w dopodobnie o pow iedziało się w 238 r. ja k o in s t y t u c ja po s tro n ie G o rd ian ó w (s. 134, p rz y p . 7). A je d n a k w ła ś n ie tz w . p o w sta n ie G o rd ian ó w m oże b y ć p rz y k ła d e m , iż w p e w n y c h w y p a d k a c h źró d ła ja k im i d y s p o n u je m y , n ie o d d a ją p ra w d y o fa k ta c h . N ie m ie ck i uczo n y s k ą d in ą d n ie w a h a s ię u zn ać w z m ia n e k o w y s tą p ie n ia c h ’Ασιανοί, G a lii, H i s p a n i itp ., za do w o dy d z ia ła ln o śc i z gro m ad zeń p ro w in c jo n a ln y c h . A p rz e cież H erio d an o raz a u to r b io g ra fii M a k sy m in ó w i G o rd ian ó w w y m ie n ia ją Λ ίβυες i A f r i ja k o sp ra w c ó w p rz e w ro tu w A fry c e . O czyw iście p o ję c ia te w y s t ę p u ją w e w sp o m n ia n y c h źró d łach w b ard zo sz ero k im sen sie Ogółu p r o v i n c i a l e s , le c z n ie w y k lu c z a ją one a b so lu tn ie u d z ia łu c o n c i l i u m A f r i c a e w o w ym ru c h u , z czego a n i g r e c k i h i s to r y k , a n i p óźn y b io g ra f ła c iń s k i m o g li so bie n ie z d a w a ć s p ra w y . D e in in g e r c h ę tn ie też p rz y jm u je , że p r i m o r e s G a l l i a e w p o se ls tw ie do K la u d iu s z a to d e le g a c i zgro m a d z e n ia (por. oi πρώτοι u D io na K a s ju s z a w 12 r . p.n .e.). W y d a je s ię zatem , iż a n a lo g ic z n ie οί πρωτεύοντες, z e b ra n i w K a r ta g in ie s tro n n ic y G o rd ianó w , m o g li b yć czło n k am i c o n c i l i u m , z k tó reg o pom ocy ja k o d o św iad czo n ej o rg a n iz a c ji s k u p ia ją c e j d e le g a tó w w s z y s tk ic h m ia s t z ap ew n e s k o r z y s ta li a f r y k a ń s c y c e sa rz e w p o w s z ec h n e j m o b iliz a c ji w s z y s tk ic h sił p rz e c iw M a k s y m in o w i. W p ra w d z ie św ia d e c tw o T a c y ta o p r i m o r e s G a l l i a e p o p a rte je s t in s k r y p c ją , k tó r ą b ad acze z w y k li odnosić, j a k w sp o m n ian o , do a k c ji c o n c i l i u m G a l l i a r u m , le c z w A fr y c e —■ je ś li n a w e t w go- rączice 20 d n i zdążono w y s ta w ić w im ie n iu p ro w in c ji d e d y k a c je k u czci n o w y ch c e s a rz y —· źró d ła tego ro d z a ju n ie m ia ł y ż a d n y c h szan s p rz e tr w a n ia po k lę s c e G or d ia n ó w i r e p r e s ja c h K a p e lia n a .
P . G u ira u d s tw ie rd z a ją c , iż r z y m s k i s e n a t w s w y m m a n ife ś c ie do p ro w in c ji p o m in ął je d y n ie z g ro m a d z e n ia (SH A , M a x im . 15, 6), ch ce w ty m w id z ie ć dow ód, że n ie o d g ry w a ły one ż a d n e j r o li w ó w czesn ych w y p a d k a c h . J e d n a k ż e , je ś li m ożna się o p ie rać n a f ik c y jn y m te k ś c ie m a n if e s tu s e n a tu ad, o m n e š p r o v i n c i a s , p o m in ięcie c o n c i l i a tłu m a c z y się — zgo d n ie z p o g lą d em sam ego G u ira u d — w y s ta r c z a ją c o ty m , że z g ro m a d z e n ia p ro w in c jo n a ln e ja k o o rg a n iz a c ja o c h a ra k te rz e n a pół p ry w a tn y m i, ja k p o d k re ś la J . D e in in g e r, oddzielone od r z y m s k ie j a d m in is tr a c ji p ro w in c jo n a ln e j, n ie m a ją c e m ie js c a w h ie r a r c h ii a d m in is tr a c y jn e j, po p ro stu n ie m o g ły b y ć je d n y m z a d re s a tó w lis tu (P. G u irau d , op. cit., s. 114 i 211; J . D e in in g e r, p a ssim i s. 180: e t w a s v a g e r e c h t l i c h e S t e l l u n g d e r L a n d t a g e ) . Nie w y k lu c z a to w sz a k ż e b y n a jm n ie j sa m e j m o żliw o ści ic h fa k ty c z n e g o z a a n g a ż o w a n ia się w p o w sta n iu .
R a m y n in ie js z y c h u w a g n ie p o z w a la ją n a w y c z e r p u ją c e p rz e d s ta w ie n ie t e j s k o m p lik o w a n e j k w e s tii, le c z w y d a je s ię , iż m o żn a b y z n ac z n ie p o g łęb ić in te r p r e t a c ję z a c h o w a n y c h r e la c ji, w k tó ry c h z w ie lu w z g lę d ó w n ie ja k o z a ta rła s ię i u k r y ł a z a p e w n e a k ty w n a ro la p r z y n a jm n ie j je d n e g o ze zg ro m ad z eń p ro w in c jo n a ln y c h w w y d a rz e n ia c h ty p o w y c h d la k r y z y s u III w . O c zy w iśc ie p o w yższego s ta n u rz e c z y n ie d a s ię n a p o d s ta w ie ta k ic h źródeł u d o w o d n ić, le c z m a on z a so bą w s z e lk ie p o zo ry p ra w d o p o d o b ie ń stw a .
D o d a jm y , że p o w s ta n ie G o rd ian ó w n ie b yło ż a d n ą m ia r ą ru c h e m s e p a r a ty s ty c z n y m . W p ro st p rz e c iw n ie , o b w o łan ie c esarz em m ęż a z a u fa n ia rz y m sk ie g o s e n a tu ,
з Por. m oje a rty k u ły : L 4 n s u r r e c t io n d e s G o rd ie n s e t l ’ A f r iq u e R o m a in e , „Eos” 1959/60, z. 1; Z n a c z n ie a f r y k a ń s k ic h c o n c ilia w e p o ce w cz e sn e g o c e sa rstw a , A n tiq u itas”, Acta Uni- v e rsita tis W ratislaviensis I, 1963, s. 69—132.
Z G R O M A D Z E N IA P R O W IC JO N A L N E O K R E S U W C Z E SN E G O C E S A R S T W A
rz e c z n ik a id e o lo g ii k o n s ty tu c y jn e g o p r y n c y p a tu , u s tro ju godzącego p rz y n a jm n ie j fo rm a ln ie w ła d z ę c e s a rs k ą z p re s tiż e m n a jw y ż s z e j ra d y , św iad cz yło o te n d e n c ja c h z a c h o w a w cz y c h ze s tro n y sił, k tó re w y w o ła ły p o w sta n ie . P ro k la m o w a n o w o jn ę w s z y s tk ie m u , co w p o ję c iu z ro m an iz o w an y c h w a r s tw groziło u sta lo n e m u p o rząd k o w i, n a k tó ry m o p ierało s ię p a ń stw o i sp o łeczeń stw o , w o jn ę w s z y s tk ie m u , co n io s ła ze so b ą „ m o n arc h ia w o js k o w a ”, le k c e w a ż ą c a n a jle p s z e t r a d y c je o k re su A n to n in ó w , u c ie le ś n io n a p rz ez w ła d c ę uch o dzącego w oczach r z y m s k ic h se n a to ró w za b a rb a rz y ń c ę . L o ja ln e z g ro m ad z e n ia m o g ły w ię c śm iało u c z e stn ic z y ć w ta k im ru c h u , k tó re m u n ad an o p a trio ty c z n y c h a ra k te r.
N a le ż y w re s z c ie p o d k re ślić , że D e in in g e r zbył z w y k ły m stw ie rd z e n ie m fa k tu p rz y c z y n y z a m ilk n ię c ia zg ro m ad zeń p ro w in c jo n a ln y c h w c ią g u III w . S a m e w z m ia n k i o k r y z y s ie b ez ja k ie jk o lw ie k p ró b y w y ja ś n ie n ia , ja k ten k r y z y s w p ły n ą ł n a s y t u a c ję κοινά i c o n c i l i a , zu b o żyły Obraz ro z w o ju in s ty t u c ji (por. s, 182 n.).
T rz e ci p ro b lem d o tyczy s p ra w b a rd z ie j te c h n ic z n y c h , a m ia n o w ic ie t y t u la t u r y a rc y k a p ła n ó w p ro w in c jo n a ln y c h . Z asłu g ą D e in in g e ra są p ew n e w a ż n e u s ta le n ia w ty m p u n k c ie . I t a k d z ię k i zn aczn em u p o w ię k sz e n iu s ię ilo ści źródeł ro z strz y g n ą ł on, ja k s ię z d a je o sta te c z n ie , d łu g o trw a ły sp ór n a te m a t n a tu r y dw ó ch ty tu łó w w y s tę p u ją c y c h w κοινά 1) άρχιερεύς і 2) o k r e ś le n ia ty p u Ά σ ιά ρ χ η ς, Βιθυνιάρχης itp . n a k o rz y ść ic h to żsam o ści. N ow a in s k r y p c ja z B e ty k i p o zw o liła m u p o tw ie rd zić w y r a ż a n y ju ż d a w n ie j p o g ląd , że a rc y k a p ła n k i p ro w in c ji (z ty tu łe m f l a m i n i c a p r o - v i n c i a e ) z a jm o w a ły s ię k u lte m c e sarz o w y c h .
N a u w a g ę z a s łu g u je ró w n ie ż w n ik liw a o cen a k w e s tii s a c e r d o t a l e s — f l a m i - n a l e s i n c s r t i , k tó rz y w y s t ę p u ją n a jc z ę ś c ie j w p ro w in c ja c h n a d d u n a js k ic h (s. 113 n n). T u je d n a k n ie w e w s z y s tk im s ię z g a d z a m y ze z d an iem a u to ra . P r z y jm u je on dość s z ty w n ą z a sa d ę m e to d y c zn ą , że s a c e r d o t a l e s n u d e d i c t i , b ez d o d a n ia n a z w y p ro w in c ji, w in n i b yć z r e g u ły u w a ż a n i z a b y ły c h k a p ła n ó w m u n ic y p a ln y c h . J e d n a k ż e w śró d ta k ic h s a c e r d o t a l e s m o gą s ię (kryć b y li a r c y k a p ła n i p ro w in c jo n a ln i, w ię c trz e b a k a ż d y w y p a d e k r o z p a tr y w a ć b ard zo o stro żn ie, b ez g e n e r a liz a c ji. W szcze g ó ln o ści n ie m o żn a iś ć z b y t d a le k o w p o ró w n y w a n iu sto su n k ó w ty p o w y c h d la p ro w in c ji n a d d u n a js k ic h ze z w y c z a ja m i p a n u ją c y m i w in n y c h częściach Im p e riu m . N a le ż y s ię lic z y ć ze s p e c y f ik ą dan ego o b szaru . I ta k a u to ro w i w iad o m o , że n a p rz y k ła d w A fr y c e ep o k i p óźn ego c e s a rs tw a s a c e r d o t a l e s to d a w n i a r c y k a p ła n i p ro w in c jo n a ln i. Otóż w je d n y m w y p a d k u ten s a m a r c y k a p ł a n w y s tę p u je ja k o s a c e r d o - t a l i s (IR T 588), d ru g i r a z , znó w w o fic ja ln y m n a p is ie , ja k o s a c e r d o t a l i s p r o v i n c i a e (C IL V III 11025). W b re w z d a n iu D e in in g e ra n ie w id a ć , d laczeg o w dobie d o m i n a tu n a le ż a ło b y się w ty m a k u r a t w z g lę d z ie lic z y ć ze zm ien io n ym z w y c z a je m . R a c zej ju ż w e w c z e sn y m c e s a rs tw ie z d a rz a ły s ię z ap e w n e o d stę p stw a od re g u ły , ja k ą b yło p o d a w a n ie n a z w y p ro w in c ji po ty t u le b yłego a r c y k a p ła n a , z w łasz cza w in s k r y p c ja c h w y s ta w io n y c h z in ic ja t y w y p r y w a tn e j, a w ię c w u ż y c iu n ie o f ic ja l n y m (por. s. 1212', p rz y p . 5). W ie r n y s w e j z a sa d z ie , k w e s tio n u je a u to r n a p rz y k ła d m o je z d a n ie 4, że f l a m i n a l e s w M a u r e ta n ii C e z a r e js k ie j to d a w n i a r c y k a p ła n i te j p ro w in c ji (s. 114, p rz y p . 12 i 132, p rz y p . 4). O czyw iście, m o żn a ic h u w a ż a ć z a f l a m i n a l e s i n c e r t i , a le ta k ic h w ła ś n ie , k tó rz y , ja k w olno p rz y p u sz cz a ć z d u żą dozą p ra w d o p o d o b ie ń stw a , p ia s to w a li n ie g d y ś f u n k c ję a rc y k a p ła n ó w p ro w in c jo n aln y c h .·
W ty m w z g lę d z ie a n a lo g ię d la M a u r e ta n ii m oże sta n o w ić t y t u la t u r a w p o b li s k ie j H isz p a n ii. H isz p a ń sk ic h a r c y k a p ła n ó w tytu ło w a n o f l a m i n e s p r o v i n c i a e , po
o d b y c iu zaś u rz ęd u w B e ty c e p o św iad czo n y je s t f l a m i n a l i s p r o v i n c i a e (C IL II 983), a w H is p a n ia C ite rio r — v i r i f l a m i n a l e s (C IL II 4248). W M a u r e ta n ii C e z a r e js k ie j w y s t ę p u ją o d p o w ied n io : f l a m e n p r o v i n c i a e (C IL V III 21066) і — n a sz y m z d a n ie m — f l a m i n a l i s v i r (ΑΕρ. 1958, 134). J e ś li w in s k r y p c ji z T h a m a llu la (AEp.
506
T A D E U S Z K O T U L A1937, 57) opuszczono słowo v i r po ty tu le f l a m i n a l i s , to d lateg o , iż te n o sta tn i n a s tę p u je .b ezp o śred n io po e p ite c ie e ( g r e g i u s ) v ( i r ) , z k tó ry m połączono go n ie ja k o w je d n ą cało ść: e g r e g i u s v i r f l a m i n a l i s , p o d k r e ś la ją c p rz y n a le ż n o ść p rz e w o d n icz ą c e go c o n c i l i u m do s ta n u e k w itó w . W łaśn ie w c e lu o d ró żn ien ia b y ły c h a rc y k a p ła n ó w od b y ły c h fla m in ó w m u n ic y p a ln y c h n a p is z m ia s ta R u su c c u ru o k re ś la ty c h d r u g ic h ty tu łe m f l a m i n i c i u s (C IL V III 2070-6). Ze w s z y s tk ic h w y m ie n io n y c h w z g lę dów p o d z ie la m y p o g lą d w y s u n ię ty w n o w sze j lite r a t u r z e (J. B a r a d e z), iż r z a d k i ty tu ł f l a m i n a l i s v i r oznaczał w (M a u re ta n ii b y ły c h a rc y k a p ła n ó w .
W z ak o ń czen iu w y p a d n ie ra z je sz c z e stw ie rd z ić , że je ś li te n lu b in n y a s p e k t o m aw ian eg o z a g a d n ie n ia zgro m ad zeń p ro w in c jo n a ln y c h w Im p e riu m R o m an ům o k re su p ry n c y p a tu w u ję c iu J . D e in in g e ra p ob u d za do d a lsz e j d y s k u s ji, je ś li n ie udało m u się b ezsp o rn ie ro z strz y g n ą ć w szysitk ich w y s u n ię ty c h w k s ią ż c e d y le m a tó w , to w p o w a ż n y m sto p n iu p rz y c z y n ę tego n a le ż y p rz y p is a ć źródłom , w p ie r w sz ym rz ę d z ie e p ig ra fic z n y m , n a d e r n ie ró w n o m ie rn ie rozłożonym , w w ie lu p u n k ta c h b ard zo f ra g m e n ta ry c z n y m , źródłom , p rz ed e w s z y s tk im n ie a d e k w a tn y m w sto su n k u do isto tn ego s ta n u rz e c z y, a w ię c c ią g le jeszcz e ś w ia d c z ą c y m w i e w e n i g m a n . . . v o n d e r e i g e n t l i c h e n T ä t i g k e i t d e r P r o v i n z i a l l a n d t a g e e r f ä h r t u n d w i e b l a s s u n s e r a u s d e n I n s c h r i f t e n g e w o n n e n e s B i l d i m V e r g l e i c h z u r W i r k l i c h k e i t s e i n m u s s (s. 107). P rz y w s z y s tk ic h tru d n o śc ia c h n a le ż y z a p is a ć n a dobro św ie tn e g o z n a w c y p ro b lem u , że w s w e j d o sko n ałej i b ard zo w p o rę o p u b lik o w a n e j syn itezie w m a k s y m a ln y m sto p n iu w y z y s k a ł p o z y ty w n e d an e całego zespołu z ró ż n ic o w an y c h p rz e k azó w źró d ło w ych o ta k n ie ró w n e j w a rto śc i.
