to cały Wszechświat działa potajemnie, by Ci się to udało osiągnąć.

mgr Sylwia Marek

Rozprawa doktorska Implementacja modelowania normatywnego

w promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki

Podziękowania

Kiedy czegoś gorąco pragniesz,

to cały Wszechświat działa potajemnie, by Ci się to udało osiągnąć.

Paulo Coelho

Pragnę złożyć serdeczne podziękowanie panu promotorowi – prof. dr. hab. Michałowi Jacentemu Sznajderowi za wprowadzenie w problematykę modelowania normatywnego oraz w liczne tajniki życia naukowego. Dziękuję za wszechstronną pomoc w trakcie przygotowywania pracy, za cierpliwość, wyrozumiałość, wsparcie i ogromną życzliwość.

Serdeczne podziękowanie składam pani Dziekan Wydziału Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej w Poznaniu, pro- fesorowi nadzwyczajnemu dr hab. inż. Magdalenie Wyrwickiej oraz Radzie Wydziału Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznań- skiej za umożliwienie mi przeprowadzenia przewodu doktorskie- go, a pracownikom Dziekanatu za życzliwą pomoc w załatwieniu spraw proceduralnych.

Panu mgr. Szymonowi Sznajderowi serdecznie dziękuję za artystyczną, bardzo staranną i nowatorską stronę mojej rozprawy doktorskiej.

Dziękuję również mojej Rodzinie, która wierzyła we mnie przez cały ten czas, odciążała mnie od obowiązków domowych i motywowała w działaniach. Ich obecność, zrozumienie i nie- oceniona pomoc pozwoliły mi dotrwać do końca tego etapu życia naukowego.

Serdeczne podziękowania za dzielenie się swoim czasem i ogromną wiarę w dotarciu do celu kieruję w stronę mojego syna Wiktora, który mimo że ma dopiero 11 lat, wykazał się wyjątkowym zrozumieniem, dodawał sił i wnosił każdego dnia dziecięcą radość.

Niniejszą pracę dedykuję panu prof. dr. hab. Michałowi Jacen-

temu Sznajderowi, Rodzicom, Synowi oraz całej mojej najbliższej

Rodzinie!

Spis treści

—— Wstęp 9

Rozdział 1 Modelowanie normatywne i model normatywny . . . 21

1.1 Definicja modelu i modelowania . . . 22

1.2 Typologia modeli . . . 25

1.3 Rozwój koncepcji modelowania normatywnego . . . 26

1.4 Problem modelowania normatywnego . . . 31

1.4.1 Partnerstwo i współpraca . . . 32

1.4.2 Modelowanie deskryptywne . . . 35

1.4.3 Synergia z partnerstwa społeczno – prywatnego . . . 36

1.5 Technika modelowania normatywnego . . . 38

1.5.1 Zasady modelowania normatywnego . . . 38

1.5.2 Interesariusze . . . 39

1.5.3 Kroki modelowania normatywnego . . . 39

Rozdział 2 Współczesne kierunki rozwoju turystyki wiejskiej i agroturystyki . . . 45

2.1 Istota turystyki wiejskiej i agroturystyki . . . 46

2.2 Promocja i znaczenie turystyki wiejskiej i agroturystyki dla lokalnego rozwoju . . . 56

2.3 Samorząd terytorialny w turystycznym rozwoju gminy . . . 63

2.4 Finansowanie promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki w partnerstwie społeczno-prywatnym . . . 69

2.5 Promocja turystyki wiejskiej i agroturystyki na poziomie gmin – badania sondażowe . . . 74

Rozdział 3 Egzemplifikacja modelowania normatywnego w promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki . . . 81

3.1 Konkretyzacja modelu normatywnego dla promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki . . . 82

3.2 Sekwencja konkretyzowania elementów w modelu normatywnym promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki . . . 83

3.3 Identyfikacja i koordynacja celów i działań interesariuszy promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki na terenie gminy . . . 86

3.4 Komunikacja w modelu normatywnym . . . 92

3.5 Wzorzec modelu normatywnego do promocji turystyki wiejskiej

i agroturystyki . . . 95

Rozdział 4 Model normatywny promocji turystyki wiejskiej

i agroturystyki w świetle badań ankietowych . . . 101

4.1 Uzasadnienie badań ankietowych i analizy ich wyników . . . 102

4.2 Uwagi metodyczne – próba . . . 102

4.3 Model normatywny promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki w świetle badań ankietowych . . . 112

4.3.1 Model i jego struktura . . . 112

4.3.2 Interesariusze . . . 122

4.3.3 Finansowanie promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki . . . 124

4.3.4 Metody promocji . . . 139

—— Podsumowanie i wnioski . . . 163

—— Streszczenie . . . 191

PL . . . 192

EN . . . 194

—— Aneksy . . . 199

Aneks 1 Formularz ankiety pt. Promocja turystyki wiejskiej

Aneks 2 Zbiorcze liczbowe i procentowe zestawienie wyników ankiety pt. Promocja turystyki wiejskiej i agroturystyki

Aneks 3 Zbiorcze liczbowe zestawienie wyników ankiety pt. Promocja

w podziale na badane obszary metropolitalne . . . 215

Aneks 3a Procentowe zestawienie wyników ankiety pt. Promocja

(porównanie międzyobszarowe) . . . 225

Aneks 3b Procentowe zestawienie wyników ankiety pt. Promocja

(porównanie wewnątrzobszarowe) . . . 234

Aneks 4 Zbiorcze liczbowe zestawienie wyników ankiety pt. Promocja

Aneks 4a Zbiorcze procentowe zestawienie wyników ankiety pt. Promocja

według kategorii respondentów (porównanie międzygrupowe) . . . 253

Aneks 4b Procentowe zestawienie wyników ankiety pt. Promocja turystyki

—— Informacje uzupełniające . . . 273

Literatura . . . 274

Spis rysunków . . . 279

Akty prawne . . . 280

Spis tabel . . . 281

Spis wykresów . . . 281

—— Wstęp

Człowiek jest jednostką indywidualną i społeczną zarazem, na- tomiast społeczność jest zbiorem jednostek indywidualnych za- mieszkujących określony obszar. Człowiek realizuje swoje osobiste, indywidualne cele, zarówno na drodze działań osobistych – pry- watnych, jak i na drodze działań grupowych – społecznych. Po- dobnie społeczność realizuje swoje cele w wyniku działań społecz- nych, jak i działań indywidualnych poszczególnych jego członków.

Naturalna jest więc realizacja projektów, jednocześnie mających wymiar społeczny, jak i prywatny. Projekty społeczno-prywatne, z jednej strony są potężnym motorem napędowym i rozwojowym lokalnych społeczeństw oraz poszczególnych jednostek, jednak- że z drugiej strony niosą zagrożenie nadużyć. Transparentność w realizacji projektów społeczno-prywatnych jest newralgicznym postulatem współczesnego człowieka. Transparentność, w tym wypadku polega na tym, aby każdy inwestor wiedział dokładnie, co finansuje i jakie efekty z tego uzyska. Istnieje obawa, że jednostka może dla własnych korzyści nadużywać działania społeczne, ale także i społeczeństwo może nakładać na jednostkę zbyt daleko idące zobowiązania. Poszukiwanie złotego środka dla tych zależ- ności, czyli według współczesnej terminologii ekonomicznej zrów- noważonego rozwoju, jest ważnym elementem kształtowania się ładu społecznego i ekonomicznego określonej społeczności. Aby nadać pożądany kierunek rozwoju i postępowania, społeczność, w swoim historycznym rozwoju wykształca pożyteczne normy, które powodują, że jej rozwój jest pożądany i transparentny.

Współczesna nauka, w tym ekonomia, wspierają ideę har- monijnego rozwoju jednostek i społeczności. Istnieje szczególna potrzeba wypracowywania jasnych metod planowania i realiza- cji działań, w wypadku współfinansowania projektu, zarówno ze środków publicznych, jak i prywatnych. Modelowanie normatyw- ne może być procedurą rozwiązującą trudne problemy, w czasie planowania i realizacji projektów współfinansowanych ze środków prywatnych, jak i społecznych. W tą problematykę wpisuje się niniejsza rozprawa.

Człowiek planując dowolny projekt, np.: architektoniczny,

militarny, techniczny, przyrodniczy, społeczny, czy ekonomiczny,

włączał na przestrzeni całego swojego istnienia wyobraźnię i abs-

trakcyjne myślenie. Przejawiało się to opracowywaniem modeli

konkretnych zamiarów. Zadziwiające jest, że modelowanie wpisa-

ne jest jakby w naturę człowieka. Powtarza się ono w każdej epoce historycznej i pod każdą szerokością geograficzną. Modelowanie i modele pozwalały roztaczać wspaniałe wizje i perspektywy dla planowanego przedsięwzięcia. Zadziwia dzisiaj różnorodność i szczegółowość modeli, ale czasami także doskonała ich ogól- ność. Przez wieki, a nawet obecnie, podstawą do tworzenia modeli była przede wszystkim wyobraźnia człowieka, wsparta głównie w ostatnim wieku teorią modelowania oraz powszechną obecnie cyfryzacją. W dobie współczesnej, modelowanie ma jeszcze więk- sze znaczenie niż dawniej. Przyczynia się ono do wszechstronnego postępu naukowego, technicznego i ekonomicznego. Z natury jest bardzo innowacyjne. Literatura podaje wiele teorii modelowania i liczne ich przykłady praktyczne. Niniejsza rozprawa wpisuje się w nurt teorii modelowania i praktycznego jej wykorzystania.

Pojęcia: turystyka i turysta upowszechniły się dopiero w XIX w., choć ich geneza sięga wieku XVIII i najprawdopodob- niej ma związek z określeniem grand tour, które oznaczało wyjaz- dy na tak zwany kontynent, głównie do Francji, Niemiec, Włoch odbywanych w celach poznawczych i rozrywkowych. Szlachta i zamożne mieszczaństwo traktowała te wyjazdy jako możliwość kształcenia i wychowania młodych ludzi. Turystyka miała wów- czas charakter elitarny [Gołembski 2002]. Przy pierwszych pró- bach definiowania terminu turystyka, podkreślono dobrowolność wyjazdu i jego rozrywkowy charakter [Alejziak 2000]. W dobie współczesnej, turystyka jest potężną gałęzią gospodarki narodo- wej wielu krajów. Wykształciło się wiele jej form. Jedną z nich jest turystyka wiejska odbywająca się na terenach wiejskich i jej odmiana agroturystyka. Pojęcia turystyki wiejskiej i agroturystyki nie są tożsame. Istnieje wiele koncepcji i zależności między nimi.

Dogłębnie tę problematykę omówił Ehrlich [2017]. Agroturystyka, zazwyczaj definiowana jest jako forma wypoczynku odbywającego się na terenach gospodarstw wiejskich o charakterze rolniczym, oparta o bazę noclegową i aktywności rekreacyjne, związane z gospodarstwem rolnym lub równoważnym i jego otoczeniem przyrodniczym, produkcyjnym i usługowym [Drzewiecki 2002].

Agroturystyka de facto jest terminem wprowadzonym przez przed-

stawicieli strony podażowej, reprezentujących interesy gospo-

darstw rolnych świadczących usługi turystyczne. Spowodowało

to, znaczne rozszerzenie tego pojęcia na wszelkie rodzaje działal-

ności, związane z obsługą nie tylko turystów, ale i wczasowiczów

[Sznajder i Przezbórska 2006].

Rozwój turystyki wiejskiej i agroturystyki, jak w każdej dzia- łalności człowieka, wymaga promocji. Turystykę wiejską promu- je określona społeczność wiejska, najczęściej przez wybranych swoich przedstawicieli, choć nie tylko, natomiast agroturysty- kę na ogół właściciele gospodarstw rolnych. Promocja turystyki wiejskiej i agroturystyki, bez określonego dla niej paradygmatu, jest działaniem prowadzonym na oślep. Kuhn [1963] określa pa- radygmat, jako zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki. Racjonalnie sformułowany paradygmat wskazuje, w jaki sposób osiągnąć synergię z zaangażowanych w promocję środków.

Paradygmat ujęty w formie modelu normatywnego promocji tury- styki wiejskiej i agroturystyki, oznacza zespół procedur zgodnych z prawem, stosowanych w racjonalnej sekwencji i w granicach określonych uwarunkowań, które przestrzegają interesariusze1, podczas planowania i przeprowadzania przedsięwzięcia, w tym przypadku akcji promocyjnych związanych z turystyką wiejską i agroturystyką, polegającą na wydatkowaniu środków z zasobów publicznych i prywatnych, w celu osiągnięcia maksymalnych efek- tów, w tym efektu synergii. Powyższe ujęcie paradygmatu wskazuje, na słowa kluczowe modelu normatywnego dla promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki, którymi są: zespół procedur, racjonalna sekwencja, interesariusze, środki publiczne i prywatne, efekt sy- nergii oraz, a także to, że interesariusze muszą działać zgodnie z obowiązującym prawem, np. prawem gospodarczym i finan- sowym, ochroną danych osobowych, prawem dotyczącym ładu w przestrzeni publicznej i wielu innych. Ta nieco skomplikowana procedura nasuwa obawy, że tworzenie modelu normatywnego dla promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki, zagrożone jest niebezpieczeństwem biurokratycznej ociężałości, jednakże szansa efektywnego wykorzystania środków, poprzez synergię z połą- czenia różnych funduszy, jest argumentem przemawiającym za skonstruowaniem takiego modelu. Dlatego, w konstrukcji modelu normatywnego należy dbać o to, aby z jednej strony eliminować zbędny biurokratyzm, a z drugiej korzystać z jego skuteczności.

Norma, to kolejne słowo kluczowe niniejszej rozprawy. Lite- ratura dotycząca norm i normatywów jest także bardzo obszerna i wielowątkowa, a jej synteza trudna do opracowania. Aby, w pełni zrozumieć praktyczne i teoretyczne znaczenie modelu normatyw- nego, należy odnieść się do norm. Norma, najprościej mówiąc to:

reguła, przepis; nakaz, zakaz, wskazówka, zasada postępowania w określonej dziedzinie; ilość, miara obowiązująca, a wymagana

1

Interesariusz, ang. stakeholder, to osoba lub instytucja, która zainteresowana jest funk- cjonowaniem lub realizacją konkretnego przedsięwzięcia

w jakimś zakresie ^{[IN – 1]} 2. Norma, to wielkość przyjęta na zasadzie konsensu i zatwierdzona przez upoważnioną jednostkę organiza- cyjną, ustalającą – do powszechnego i wielokrotnego stosowania – zasady, wytyczne lub charakterystyki odnoszące się do różnych rodzajów działalności, lub ich wyników i zmierzająca do uzyska- nia optymalnego stopnia uporządkowania w określonym zakresie [Ustawa o normalizacji 2015]. Z pojęciem norm związany jest nor- matyw – wskaźnik, według którego wykonywana jest dana praca, czynność, czyli norma.

Normy i normatywy, dotyczą bardzo wielu aspektów nauki, gospodarki i życia codziennego. Istnieją instytuty kodyfikujące normy i normatywy. Wyróżniamy normy: prawne, społeczne, a także techniczne i ekonomiczne. Wykorzystując normy i nor- matywy przy budowaniu modeli, mamy do czynienia z modelo- waniem normatywnym. Niestety, literatura dotycząca modelo- wania normatywnego, jak to przedstawiono w rozdziale 1.3, jest stosunkowo uboga, a samo modelowanie normatywne mgliście w literaturze opisane. Niniejsza rozprawa doktorska, nie tylko sys- tematyzuje wiedzę w zakresie modelowania normatywnego, ale też jest próbą dalszego rozwoju jej koncepcji. Egzemplifikacją jest promocja turystyki wiejskiej i agroturystyki. Autorka stoi na sta- nowisku, że modelowanie normatywne jest coraz powszechniej stosowane w praktyce działań społecznych, pomimo że nie jest ono formalnie tak nazywane.

Turystyka wiejska i agroturystyka, jest kluczową dźwignią rozwoju gospodarczego i społecznego, dla wielu mikroregionów, niemal na obszarze całego świata. Francja, Włochy, Austria, USA i wiele innych krajów, to obszary dojrzałej turystyki wiejskiej i agroturystyki. Polska, Słowenia, Chorwacja i wiele innych kra- jów są na ścieżce ich dynamicznego rozwoju. Turcja odkrywa swój niebywały potencjał do rozwoju turystyki wiejskiej i agro- turystyki [SzNajdEr 2015, IN – 2] . Nawet Afganistan, niespokojne i niebezpieczne miejsce świata, jest także potencjalnym miejscem takiej turystyki. Międzynarodowa turystyka wiejska i agroturystka, oprócz celów turystycznych i rekreacyjnych, odegrać może dużą rolę w pokojowej koegzystencji między narodami, co może przy- czynić się do rozwoju pokoju na świecie [SzNajdEr 2015, IN – 3] .

Współczesna turystyka, turystyka wiejska i agroturystyka umożliwia efektywne i zrównoważone wykorzystywanie posiada- nego potencjału gospodarczego i kulturowego. Droga do wykorzy- stania tego potencjału, jak wskazuje powszechne doświadczenie,

IN – 1

http://www.slownik-online.pl/kopalinski doStęP: 23.11.2013 r.

2

Źródła internetowe

IN – 2

https://www.youtube.com — Agritourism systems in Turkey (Hakki Erdogan), Michał Jacenty Sznajder 2017 doStęP: 20.03.2017

IN – 3

https://www.youtube.com — Agritourism for peace, Michał Jacenty Sznajder 2015 doStęP: 15.01.2016

wiedzie przede wszystkim przez skuteczną i efektywną ich pro- mocję. Rządy państw, samorządy terytorialne różnego szczebla, a także operatorzy turystyczni wydają znaczące środki na promo- cję regionów. Coraz większe środki są wydatkowane na promocję turystyki wiejskiej i agroturystyki. Efektywna promocja turystyki wiejskiej i agroturystyki winna kreować taki wizerunek danego regionu, który będzie najpierw dostrzegany i akceptowany przez własnych mieszkańców, co w konsekwencji spowoduje napływ turystów krajowych i zagranicznych.

Na ogół agroturystyka jest przedsięwzięciem prywatnym, a turystyka wiejska w znacznej mierze przedsięwzięciem publicz- nym. Stąd też agroturystyka, w zasadzie powinna być finansowana ze środków prywatnych, a turystyka wiejska ze środków publicz- nych. Pomimo zauważalnej oddzielności agroturystyki i turystyki wiejskiej w sferze własności, powinna istnieć koordynacja działań między nimi na danym terenie, która w konsekwencji prowadzi do efektu synergii. Szczególnie wrażliwym momentem koordynacji działań turystyki wiejskiej i agroturystyki jest ich promocja, któ- ra materializować się może w różnych formach, przybierających często charakter partnerstwa społeczno-prywatnego.

Promocja turystyki wiejskiej i agroturystyki jest dobrą ma- terią do egzemplifikacji modelowania normatywnego, dlatego została wybrana jako obszar badawczy, do teoretycznego skonso- lidowania modelowania normatywnego oraz do zweryfikowania funkcjonowania w praktyce opracowanego modelu. Turystyka, w tym turystyka wiejska i agroturystyka są przedsięwzięciami prowadzącymi do gospodarczego ożywienia terenów wiejskich.

To dzięki nim powstają nowe miejsca pracy, utrzymują się istnie- jące, tworzą się nowe usługi i produkty. Rozwój obszarów wiej- skich, poprzez turystykę wiejską i agroturystykę, wspiera w swoich działaniach nie tylko Unia Europejska, ale także USA i Kanada, poprzez określone priorytety i programy. Aby turystyka wiejska i agroturystyka w pełni się rozwijały, potrzebne jest dotarcie z in- formacją o usługach turystycznych do potencjalnych turystów.

Jednym z możliwych sposobów pozyskania i utrzymania tury- stów jest wykorzystanie przez interesariuszy turystyki wiejskiej i agroturystyki, opracowanego w niniejszej rozprawie modelu normatywnego promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki.

Badania sondażowe, przeprowadzone na ten temat wśród

pracowników instytucji samorządowych, odnośnie efektywnego

wykorzystania narzędzi promocji turystyki wiejskiej i agroturysty-

ki, przeprowadzone przez autorkę w roku 2010, na terenie trzech powiatów zachodniej Polski wykazały, że zrozumienie potrzeb pro- mocji i kompetencje w tym zakresie i w owym czasie były zróżni- cowane. Wnioski wynikające z badań sondażowych oraz obszerne studium literatury dotyczące modelowania normatywnego, były podstawą do sformułowania czterech równorzędnych aksjomatów (założeń), porządkujących proces badawczy, odnośnie rozważanej problematyki, a mianowicie:

› Aksjomat I modelowanie normatywne może być efektywnie wykorzystane do planowania, realizacji i zapewnienia transpa- rentnego współfinansowania projektów w ramach partnerstwa społeczno – prywatnego.

› Aksjomat II opracowujący i realizujący w praktyce projekt w ra- mach partnerstwa społeczno – prywatnego już obecnie stosują elementy, które są koherentne z zasadami modelowania norma- tywnego.

› Aksjomat III finansowanie promocji turystyki wiejskiej i agro- turystyki, w swojej istocie jest zawsze projektem o charakterze partnerstwa społeczno – prywatnego, gdzie finansowanie tury- styki wiejskiej pochodzi ze źródeł społecznych, a agroturystyki ze źródeł prywatnych.

› Aksjomat IV zastosowanie modelowania normatywnego w fi- nansowaniu promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki, pozwa- la na uzyskanie synergii, wynikającej z połączenia finansowania projektu społeczno – prywatnego.

Aby uzasadnić poprawność aksjomatów zbudowano model norma- tywny, dla promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki, a następnie w roku 2014, przeprowadzono badania ankietowe3, których celem była odpowiedź na pytanie, czy i w jakim zakresie modelowa- nie normatywne faktycznie funkcjonuje w gminach wybranych czterech obszarów metropolitalnych. Zgodnie z oczekiwaniami badania wykazały, że wiele elementów modelowania normatyw- nego funkcjonuje już w praktyce planistycznej, pomimo tego, że koncepcja ta nie była wcześniej znana z nazwy respondentom.

Oznacza to, że społeczności lokalne, nie zważając na rozwiązanie naukowe w tym zakresie, samodzielnie wypracowywują techni-

3

Badania sfinansowane w ramach projektu No. 1908/B/H03/2011/40 przez Narodo- we Centrum Nauki (NCN) w Krakowie pt.

Uwarunkowania i perspektywy rozwoju agro- turystyki, turystyki wiejskiej, ekoturystyki, turystyki kulinarnej na wybranych obszarach metropolitalnych Polski i określenie ich społecz- nego i ekonomicznego znaczenia

ki postępowania, które są koherentne z zasadami modelowania normatywnego.

Problemem badawczym niniejszej rozprawy jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim zakresie modelowanie nor- matywne promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki funkcjonuje w praktyce, w gminach wybranych obszarów metropolitalnych?

Głównym celem niniejszej rozprawy, jak już wspomniano, była systematyzacja i konsolidacja wiedzy w zakresie modelowania normatywnego oraz ukazanie modelowania normatywnego, jako sprawnego i efektywnego narzędzia, które można zastosować przy projektowaniu i finansowaniu działań społeczno-prywatnych.

Zakresy rozprawy. Problematyka modelowania normatywne- go jest szeroka i wieloaspektowa, dlatego konieczne jest uściśle- nie jej zakresów. Zakres teoretyczny dotyczy teorii modelowania normatywnego i jej konsolidacji. Zakres projektowy obejmu- je opracowanie modelu normatywnego do promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki. Zakres eksperymentalny dotyczy badań ankietowych, w celu udzielenia odpowiedzi na pytanie, na ile opracowany model normatywny do promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki, lub jego elementy, funkcjonują już w praktyce.

Zakres terytorialny w procesie realizacji tematu zmienił się. Na początku, ze względu na konieczność sfinansowania badań ze środków prywatnych doktorantki, planowano zrealizować go na terenie trzech sąsiadujących ze sobą powiatów północno-za- chodniej Polski, tj.: czarnkowsko-trzcianeckiego, myśliborskiego i strzelecko-drezdeneckiego, należących do trzech województw:

wielkopolskiego, lubuskiego i zachodniopomorskiego. Wraz z uzy- skaniem przez Promotora tej rozprawy grantu NCN4 (badania sfinansowane w ramach projektu No. 1908/B/H03/2011/40 przez Narodowe Centrum Nauki w Krakowie pt. Uwarunkowania i per- spektywy rozwoju agroturystyki, turystyki wiejskiej, ekoturystyki, turystyki kulinarnej, na wybranych obszarach metropolitalnych Polski i określenie ich społecznego i ekonomicznego znaczenia), moż- liwe było poszerzenie skali badań ankietowych, na zbiorowości gmin należących do czterech obszarów metropolitalnych Polski, a mianowicie: bydgosko-toruńskiego, poznańskiego, szczeciń- skiego i wrocławskiego.

Metodyka. Postawiony w niniejszej rozprawie doktorskiej problem badawczy wymagał opracowania wieloetapowej metodyki badawczej, którą przedstawiono na rysunku 1.

4

Narodowego Centrum Nauki

› Etap I literaturowa synteza teorii modelowania normatywnego. Modelowanie normatywne, jako idea naukowa, nie została jednoznacznie zdefinio- wana. Istnieje potrzeba uzupełnienia tej luki oraz konieczność opracowania syntezy literaturowej, w której ukaże się między innymi możliwości jego zastosowania.

› Etap II opracowanie koncepcji i procedur mode- lowania normatywnego. Aby w pełni zanalizować problem badawczy, konieczne jest określenie elementów cząstkowych modelu normatywnego i procedur, które mają pomóc w odpowiedzi na pytanie: Jakie działania należy podjąć, aby zwięk- szyć efektywność prowadzonych działań promocyj- nych w zakresie turystyki wiejskiej i agroturystyki?

W rozwiązaniu tego problemu, ma pomóc zbu- dowany model normatywny promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki.

› Etap III sformułowanie aksjomatów odnośnie moż- liwości wykorzystania modelowania normatywnego w ramach partnerstwa społeczno-prywatnego. Za- gadnienia te wyjaśniono wcześniej we Wstępie.

› Etap IV badania sondażowe, odnośnie praktyki, w zakresie promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki w gminach. Badania sondażowe, metodą wywiadu bezpośredniego, zostały przeprowadzone wśród pracowników jednostek samorządu terytorialnego (urzędy gmin- ne, miejsko-gminne i powiatowe), trzech sąsiadujących powiatów, leżących w trzech województwach północno-zachodniej Polski.

Celem badań sondażowych, było poznanie stanu i potrzeb promo- cji turystyki wiejskiej i agroturystyki, na obszarze tych jednostek administracyjnych oraz ukazanie podobieństw i różnic w zakresie tej promocji.

› Etap V zbudowanie modelu normatywnego do promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki. W etapie tym przedstawiono założenia teoretyczne modelu normatywnego, jego części składowe oraz kroki jego konstrukcji, na przykładzie promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki.

12 Rysunek 1. Wieloetapowa metodyka badań własnych

Źródło: Opracowanie własne.

I

I

III

normatywnego w ramach partnerstwa społeczno-prywatnego

Badania sondażowe odnośnie praktyki w zakresie promocji turystyki wiejskiej

i agroturystyki w gminach

IV

V

VI

wiejskiej i agroturystyki

VII

Rysunek 1

Wieloetapowa metodyka badań własnych Źródło: Opracowanie własne

› Etap VI badania ankietowe, dotyczące koherentności funkcjonują- cych już w praktyce elementów promocji turystyki wiejskiej i agrotury- styki z modelem normatywnym. Elementy składowe zbudowanego modelu normatywnego ujęto w formie pytań ankietowych. Ba- dania ankietowe pozwoliły ocenić, na ile elementy modelu nor- matywnego funkcjonują już w praktyce na badanym obszarze.

Ankietę zatytułowaną Promocja turystyki wiejskiej i agroturystyki na obszarach metropolitalnych, realizowaną w ramach projektu badawczego Narodowego Centrum Nauki No 1908/B/H03/2011/40 – Uwarunkowania i perspektywy rozwoju agroturystyki, turystyki wiejskiej na wybranych obszarach metropolitalnych Polski i określe- nie ich społecznego i ekonomicznego znaczenia, przeprowadzono na terenie czterech obszarów: toruńsko – bydgoskiego, poznańskiego, szczecińskiego i wrocławskiego obszaru metropolitalnego.

› Etap VII wnioski.

Nauki ekonomiczne posługują się całym arsenałem metod badaw- czych, z których w niniejszych badaniach wykorzystane zostało modelowanie normatywne, badania ankietowe – wywiad bezpo- średni oraz analiza statystyczna badań ankietowych. Zastosowa- nie modelowania normatywnego w zarządzaniu jest stosunkowo rzadkie. Modele normatywne pozwala na zaplanowanie i realiza- cję efektywnej koordynacji współpracy wielu interesariuszy. Za- stosowanie modelowania normatywnego do promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki jest szczególnie obiecujące. Autorka, na podstawie doświadczeń innych autorów, zbudowała własny model normatywny, którego celem jest skuteczna i efektywna promocja turystyki wiejskiej i agroturystyki.

Dane. Do budowania modelu normatywnego, odnośnie promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki niezbędne są odpowiednie dane.

Współczesne technologie gromadzenia informacji powodują, że badacz może pozyskać olbrzymią liczbę danych pierwotnych (o ile ma na to środki finansowe), natomiast danych wtórnych (dane już istniejące, zebrane i opublikowane), które można użyć do modelu normatywnego jest wciąż niedostatek.

Dane pierwotne. Źródłem danych pierwotnych była ankieta, której respondentami byli interesariusze czterech grup5, z czterech obszarów metropolitalnych (bydgosko – toruńskiego, poznańskie- go, szczecińskiego i wrocławskiego), a mianowicie:

5

Lista wszystkich grup interesariuszy omó- wiona została szczegółowo w rozdziale 4.2

› osoby prowadzące działalność agroturystyczną;

› pracownicy urzędów gminnych, w których kompetencji jest roz- wój turystyki;

› członkowie lokalnych grup działania, lub/i lokalnych stowarzyszeń turystyki wiejskiej lub/i agroturystyki;

› tur-operatorzy i beneficjenci turystyki, czyli właściciele lub pra- cownicy biur turystycznych, internetowych biur turystycznych, hoteli, pensjonatów, domów wypoczynkowych, muzeów lub in- nych atrakcji turystycznych, restauracji, kawiarni, barów, lokal- nych sklepów.

Na bydgosko-toruńskim, poznańskim, szczecińskim i wrocław- skim obszarze metropolitalnym łącznie znajduje się 99 gmin.

W badaniu wzięli udział respondenci z 78 gmin. Na potrzeby ba- dań rozesłano 396 ankiet – po 4 do każdej gminy wymienionych uprzednio obszarów metropolitalnych, z których otrzymano zwrot 232 wypełnionych ankiet, co stanowi 58,6% ankiet wysłanych. Istot- ną częścią metodyki była statystyczna i ekonometryczna obróbka danych pierwotnych. W przypadku tej rozprawy uznano, że wy- kresy radarowe pozwalają, w sposób wystarczający na interpre- tację elementów modelowania normatywnego występującą już w praktyce.

Dane wtórne wykorzystane w niniejszej rozprawie, do bu- dowania modelu normatywnego to, m.in. dokumenty takie jak:

› studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania prze- strzennego gmin i ich strategie rozwoju dotyczące turystyki;

› dane statystyczne GUS (Głównego Urzędu Statystycznego);

› raporty marketingowe Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żyw- nościowej;

› materiały dostępne w danych jednostkach samorządu terytorial- nego, obejmujące między innymi: foldery, katalogi, broszury, ma- teriały z targów i wystaw turystycznych.

Struktura rozprawy. Struktura niniejszej rozprawy doktorskiej obejmuje: wstęp z metodyką, cztery rozdziały zasadnicze, pod- sumowanie z praktyczną przydatnością modelu normatywnego i wnioskami, streszczenie, spisy: literatury, rysunków, tabel i wy- kresów. Do rozprawy dołączono aneksy.

We Wstępie ukazano istotność podjętego tematu, zarówno

dla teorii nauki, jak i dla praktyki. Rozprawa doktorska systema-

tyzuje wiedzę w zakresie modelowania normatywnego i jest próbą

dalszego rozwoju jej koncepcji. Wskazano, że promocja turystyki wiejskiej i agroturystyki jest dobrym obszarem egzemplifikacji tej metody, ponieważ osobiste cele jednostek realizowane są poprzez cele społeczne, a cele społeczności realizowane są poprzez cele osobiste poszczególnych ludzi. Przedstawiono cel główny, aksjo- maty, określono metodykę i zakres badawczy oraz przedstawiono strukturę rozprawy.

W rozdziale pierwszym, pt. Modelowanie normatywne i model normatywny, omówiono ogólnie zagadnienia dotyczące modeli i modelowania, typologię modeli oraz historię rozwoju koncepcji modelowania normatywnego. Wyjaśniono problematykę mode- lowania normatywnego, a w szczególności zagadnienia: partner- stwo i współpraca, osobliwości modelowania, synergię, technikę modelowania, w tym zasady modelowania, udziału interesariuszy w budowaniu i realizacji modelu oraz etapy modelowania.

Rozdział drugi zatytułowany Współczesne kierunki rozwoju turystyki wiejskiej i agroturystyki, omawia istotę turystyki wiejskiej i agroturystyki, ukazuje współczesne kierunki ich rozwoju. Wska- zuje na rolę samorządu terytorialnego w turystycznym rozwoju gminy oraz ukazuje marketingową koncepcję ich rozwoju, a także szansę rozwoju obszarów wiejskich. W rozdziale tym podsumo- wano wyniki badań sondażowych, dotyczące praktyki w zakresie promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki.

Rozdział trzeci, pt. Egzemplifikacja modelowania normatyw- nego w promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki, poświęcony zo- stał konkretyzacji modelu normatywnego, służącego do promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki, jego finansowaniu i strukturze.

Rozdział ten ukazuje sekwencję konkretyzacji, problematykę efek- tywności i synergii wynikającej z tego modelowania, identyfikuje interesariuszy i ich cele, ukazuje sieć komunikacji i wreszcie wzo- rzec modelu, który może być zastosowany w praktyce.

Rozdział czwarty, pt. Model normatywny promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki w świetle badań ankietowych, uzasadnia potrzebę badania ankietowego na obszarach metropolitalnych.

Przedstawia próbę badawczą, która obejmuje gminy czterech ob-

szarów metropolitalnych, a następnie wyniki badań w czterech

częściach zatytułowanych: model i jego struktura, interesariusze,

finansowanie i metody promocji. Badania ankietowe do niniej-

szej dysertacji przeprowadzono na terenach czterech obszarów

metropolitalnych, reprezentujących zarówno Polskę północno-za-

chodnią, czyli szczeciński obszar metropolitalny (SOM), środkowo

– zachodnią, to jest poznański obszar metropolitalny (POM) i byd- gosko-toruński (B-TOM) obszar metropolitalny oraz południowo- -zachodnią obejmującą wrocławski obszar metropolitalny (WOM).

Respondentami byli wybrani interesariusze (I-1, I-4, I-4*, I-5), którzy odpowiadali na 16 pytań, na temat modelu i jego struktu- ry, interesariuszy, finansowania i metod promocji. Rozesłano 396 ankiet, z których otrzymano 232 ankiet wypełnionych. Respon- dentami były osoby na co dzień powiązane z promocją turystyki wiejskiej i agroturystyki.

Rozprawa kończy się Podsumowaniem, uzasadnieniem po- zytywnie zrealizowanych założeń, oceną praktycznej przydatno- ści modelu normatywnego promocji turystyki wiejskiej i agrotu- rystyki, zarówno w opinii ankietowanych, jak i ekspertów oraz Wnioskami.

Aneksy, to osiem załączników, w tym formularz ankiety, pt.

Promocja turystyki wiejskiej i agroturystyki na obszarach metro-

politalnych oraz aneksy wyników badań, w układzie liczbowym

i procentowym. Aneksy wyników badań obejmują trzy przekroje,

tj.: zbiorczy, według obszarów metropolitalnych oraz według grup

interesariuszy.

Rozdział 1

Modelowanie

normatywne i model

normatywny

1.1 Definicja modelu i modelowania

Mottem niniejszego rozdziału są słynne słowa Boxa [1987]: Essen- tially, all models are wrong, but some are useful, czyli – w zasadzie wszystkie modele są błędne, lecz niektóre są pożyteczne. Pomi- mo to, z procesem modelowania, czyli konstruowania modeli, mamy do czynienia praktycznie wszędzie, w każdej dziedzinie i dyscyplinie naukowej oraz w każdym obszarze indywidualnym i społecznym, jak również w praktyce gospodarczej. Modelowanie, to aspekt zarówno ekonomiczny, jak i zarządczy. W procesie kon- struowania modelu, jak i jego wykorzystania, aspekty te są często trudne do jednoznacznego rozgraniczenia, ponieważ przenikają się wzajemnie. Potrzeba rozgraniczenia tych aspektów jest dyskusją akademicką i jest zapewne charakterystyczna dla nauki polskiej.

Zgodnie z Uchwałą Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytu- łów z dnia 23 czerwca 2003 roku w sprawie określania dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych [Monitor Polski 2003], wyróżniono w ramach dziedziny ekono- mia cztery dyscypliny naukowe: ekonomię, zarządzanie, towaro- znawstwo oraz finanse i rachunkowość. Badacze i przedsiębiorcy konstruują modele, które pozwalają testować modele, ułatwiają podejmowanie decyzji, usprawniają procesy organizacji pracy, organizację obiegu informacji, motywacji oraz ułatwiają proces decyzyjny w wielu innych obszarach. Częściej, są to jednak pewne koncepcje modeli, czy też ich zarysy, niż kompleksowe modele.

Konstrukcja modelu wymaga bowiem ujęcia niezwykle dużej licz- by (większości lub wszystkich) zmiennych i zależności, mających wpływ na dane zjawisko, co w praktyce jest trudne do wykonania.

Często niedostatkiem przy konstruowaniu modeli (lub ich zarysów), jest nie tylko mała kompletność czynników, ale także zupełny brak metodyki ich tworzenia [Glinkowska 2010].

Model najprościej definiujemy, jako odwzorowanie fragmentu otaczającej nas rzeczywistości. Interesujący nas system, zjawisko, przedmiot, substancję, możemy wyrazić modelem, w którym eks- ponujemy (wyodrębniamy i selekcjonujemy) te cechy, które uwa- żamy za istotne i ważne dla odwzorowania rzeczywistości. Pojęcie modelu jest wieloznaczne i dostosowane do celu, w jakim ter- min model jest użyty. Modele mogą mieć różnego rodzaju naturę.

Ogólnie można powiedzieć, że model to struktura odwzorowująca

realny system. Modele można podzielić na: modele abstrakcyjne

i materialne (fizyczne) [Wołek 2014]. W modelu pomija się zwy-

kle mniej istotne elementy rzeczywistości. Konstruuje się je, aby skupić się na najistotniejszych czynnikach, czy też elementach, wpływających na przebieg określonego procesu oraz, aby zrozu- mieć mechanizm danego zjawiska, w krótszym czasie i mniejszym kosztem [Neal i Shone 1982].

Według innej definicji, przez model rozumie się określone odwzorowanie lub pewien wzorzec. Czasami model utożsamiany jest z pewnym, bardzo szeroko rozumianym sposobem działania [Findeisen 1985]. Gierszewski [2012], prawnik Opałek6 ^{[IN – 4]} ob- jaśnia, że: Poprawny system nie oznacza prostego odwzorowania rzeczywistości, lecz pewne konstrukcje myślowe, porządkujące i se- gregujące w określony sposób zjawiska rzeczywistości – nie wnoszące niczego nowego do rzeczywistości, lecz dające jej skoordynowany obraz, w celu lepszego objęcia jej myślą i poznaniem.

Definicję modelu można przedstawić w dwóch perspekty- wach: w ujęciu strukturalnym i funkcjonalnym [Apanowicz 2005].

Strukturalne spojrzenie definiuje model, jako pewien konstrukt, w którym został odwzorowany, a przy zastosowaniu abstrakcji, np. uproszczenia lub idealizacji, jest nim przedmiot rzeczywisty.

Zatem, sam konstrukt jest wzorem przedmiotu, natomiast jego funkcją instrumentalną jest pokazywanie przedmiotu rzeczywi- stego, przy pomocy wyróżnionych jego cech. Według Zieleniew- skiego [1979], model to teoria skonstruowana w taki sposób, aby umiejętnie zarządzać zmiennymi składającymi się na dany mo- del. Zmianie ulegają wartości poszczególnych zmiennych, które są sprawdzane, jak zachowują się w odniesieniu do pozostałych zmiennych. Pszczołowski [1978], za model uważał przedmiot zło- żony, odwzorowujący dla celów poznawczych lub praktycznych bardziej od niego złożony, istniejący albo projektowany, fragment rzeczywistości. Natomiast Apanowicz [2005] udowadnia, że model to hipotetyczna konstrukcja myślowa, która jest uproszczonym obrazem badanego fragmentu rzeczywistości. Massenet [1966]

postrzegał model, jako schematyczne przedstawienie możliwego kształtu rzeczywistości, który następnie z tą porównujemy, uważ- nie obserwując fakty.

Model jest narzędziem analitycznym, który wspomaga prace nad reorganizacją firmy, oceną rentowności inwestycji, analizą wy- magań na systemy technologii informatycznej (IT), itp. Głównym celem jego wykonania, jest zrozumienie analizowanego przed- miotu i wypracowanie pewnej rekomendacji. Celowość modelu, zależy natomiast od rodzaju projektu, który chcemy wykonać. Przy

6

Kazimierz Opałek (1918–1995) – prawnik, profesor nauk prawnych, członek rzeczy- wisty Polskiej Akademii Nauk, specjalista w zakresie teorii prawa i państwa, w latach 1954–1956 dziekan Wydziału Prawa i Admi- nistracji Uniwersytetu Jagiellońskiego IN – 4

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kazimierz_

Opa%C5%82ek doStęP: 20.11.2016

biznesplanie wystarczy model biznesowy. Dla optymalizacji orga- nizacji firmy, analizy rentowności jej inwestycji, należy wykonać model procesów biznesowych. Dla uwzględnienia szczegółów, związanych z angażowaniem zasobów w przebiegających w firmie procesach, wykonuje się zwykle opisy wnętrza procesów, czyli dokumentuje się ich scenariusze lub tworzy tak zwane procedury [Zieleniewski 1979].

Formy, jakie przybiera model są różne: graficzne (jak model rynku), deskryptywne i matematyczne (jak model równowagi przedsiębiorstwa, czy model Harroda-Domara7). Odnoszą się one do ekonomii, zarządzania i finansowania. Może się wydawać, że uproszczenie, jakie implikuje model, jest sprzeczne z postulatem rozumienia rzeczywistości. To logiczne rozumowanie, a jednak modele są w zarządzaniu i ekonomii potrzebne, a uproszczenie jest wydajną metodą pozwalającą wyjaśnić najważniejsze zależ- ności modelowanego obiektu. By jednak model spełniał swoją rolę, konieczne jest przeanalizowanie wszystkich zmiennych, ja- kie mogą mieć wpływ na zachowania i sytuację podmiotów go- spodarczych. Dopiero wiedząc, jakie czynniki łączą się z danym zjawiskiem możemy odrzucić (lub przypisując im jakąś wartość uznać za stałe) te, które uznajemy za mniej istotne. Jest to eli- minacja nieistotnych zmiennych. Dzięki temu powstaje model, który ukazuje, jak zmiana jednego czynnika (a w każdym razie niewielkiej, ogarnialnej liczby czynników) wpłynie na sytuację opisywaną przez model ^{[IN – 5]} .

Z pojęciem modelu nierozerwalnie związane jest pojęcie mo- delowania. Model to stan, a modelowanie to proces, w wyniku którego powstaje model. Modelowanie, jako budowa modelu, jest naukową metodą poznawania różnych układów, poprzez tworze- nie ich modeli, zachowujących pewne podstawowe właściwości badanego przedmiotu (obiektu), a także poprzez badanie funk- cjonowania modeli i przenoszenie uzyskiwanych dzięki temu in- formacji, na przedmiot badań [Pszczołowski 1978]. Bardzo często stosowaną techniką, w zakresie modelowania jest technika opisu operacyjnego [szerzej technika opisana jest przez Piekarz i Stabry- ła 1991]. Jeżeli model jest poprawnie skonstruowany, to umożliwia orientację w aktualnej rzeczywistości oraz przewidywanie zmian związanych z rozpatrywanymi procesami na określone jego frag- menty [Zieleniewski 1979]. Encyklopedia Powszechna PWN [2004]

definiuje modelowanie, jako doświadczalną lub matematyczną me- todę badania złożonych układów, zjawisk i procesów, na podstawie

7

Przedwojenny model wzrostu gospodarcze- go stosowany wyjaśniający wzrost tempa rozwoju gospodarczego zależny od poziomu oszczędności i produktywności kapitału

IN – 5

http://ekonomia.opoka.org.pl/baza-wiedzy/

ekonomia-az/1008.1 — Kozak J. (2007), Eko- nomia od A do Z: Modele w ekonomii

doStęP: 23.11.2013

konstruowania modeli. Modelowanie doświadczalne, opiera się na podobieństwie fizycznym (np. badania aerodynamiczne) lub na analogiach fizycznych (modele elektryczne). Modelowanie mate- matyczne polega na tworzeniu modeli matematycznych i wykorzy- staniu aparatu matematycznego do ich analizy. Zastosowanie w tej analizie znajdują komputery (symulacja komputerowa). Celem tworzenia modeli jest opis zachowania się modelowanego obiek- tu (np. zmiany wielkości wyjściowych, zmiany stanu), w funkcji czynników wpływających (np. wejścia, czas). Taki opis pozwala na przewidywanie zachowania się obiektu, przy zmianach czynników wpływających. Modelowanie może oznaczać tworzenie mode- lu, a ściśle mówiąc – ciąg działań zmierzających do utworzenia abstrakcyjnego lub fizycznego (materialnego) modelu badanego systemu empirycznego; albo badanie modelu, w celu uzyskania takich informacji o modelowanym systemie empirycznym, jakich ten model może dostarczyć [Wołek 2014].

1.2 Typologia modeli

Ze względu na olbrzymią różnorodność modeli, warto je pokla- syfikować według cech, czyli dokonać typologii modeli. Jest ona przydatna, nie tylko dla teorii modelowania, ale także dla ich prak- tycznego stosowania. Wikipedia 2016 definiuje, że „typologia (gr.

týpos– uderzenie, odbicie, obraz, posąg, forma, model), to nauka o typach oraz zabieg systematyzujący, polegający na: wyróżnia- niu w obrębie danego zbioru przedmiotów jednego lub więcej typów, porównywaniu (badaniu porównawczym) poszczególnych przedmiotów z przedmiotem (zespołem cech), obranym jako typ w zakresie różnych nauk, grupowaniu, porządkowaniu i podziale tych przedmiotów według ustalonych typów (tzw. uporządkowa- nie logiczne). Celami typologii są:

› systematyzacja zbiorów przedmiotów lub zjawisk należących do zakresu odpowiedniej nauki,

› opis szeregujący rozpatrywanego zbioru przedmiotów,

› wypracowanie, usystematyzowanie i sprecyzowanie aparatury pojęciowej w danym zakresie charakterystycznej dla konkretnej nauki” ^{[IN – 6]} .

IN – 6

http://pl.wikipedia.org/wiki/Typologia doStęP: 24.05.2012

Sadowski [1977] w typologii modeli wyróżnił modele:

› konkretne, będące odwzorowaniem rzeczywistości i abstrakcyjne, jako syntetyczne ujęcie najbardziej istotnych elementów rzeczy- wistości,

› statyczne, (przedstawiające rzeczywistość w pewnej chwili) i dyna- miczne (wykorzystujące czas, jako element opisu zjawiska, w jego powiązaniu ze zdarzeniami występującymi wcześniej i później), › deterministyczne, przedstawiające wartość każdej zmiennej decy-

zyjnej, przy pomocy jednej wielkości i probabilistyczne, wskazu- jące na możliwe zakresy zmiennych, w postaci rozkładów praw- dopodobieństwa.

Sadowski [1977] uważa również, że przypadek modeli, w którym znika niepewność, to modele deterministyczne. Modele deter- ministyczne są bardzo proste, bo wybór decyzji sprowadza się do wybrania tej, która zapewnia największą korzyść.

Modele, z którymi mamy do czynienia w życiu mogą być rze- czywiste – fizyczne, jak np. w skali 1:10 i modele abstrakcyjne. Te ostatnie warto podzielić znów na dwie klasy: jakościowe (opisowe i wyjaśniające) i ilościowe – prognostyczne. W modelach jakościo- wych możemy zaledwie powiedzieć wstępnie: co jest jakie (model opisowy), bądź lepiej, co od czego zależy (model wyjaśniający – relacyjny)? Modele ilościowe (kwantytatywne) są marzeniem każdego badacza systemów i z grubsza można je podzielić na: de- terministyczne, rozmyte i probabilistyczne, zależnie od pewności wiedzy, jaką o nich posiadamy [Morrison 1996].

1.3 Rozwój koncepcji modelowania normatywnego

Wśród wielu typów modeli stosowanych do budowania i realizacji projektów, w ramach partnerstwa społeczno-prywatnego, na uwa- gę zasługuje modelowanie normatywne, którego podstawą są nor- matywy i normy. Człowiek, w długim procesie rozwoju cywilizacji, wypracował olbrzymią, trudną do oszacowania liczbę norm i nor- matywów. Norma i normatyw mogą być uważane jako synonimy, ale także jako pojęcia różnoznaczne; na przykład norma opisowa to normatyw, a wielkość skwantyfikowana to norma. Możliwe jest przeciwstawne zrozumienie normy i normatywu. Na przykład ze- staw norm, jak to ma miejsce w przypadku Codex Allimentarius8, także może być określany jako normatyw. Praktycznie, w każdej

8

Codex Alimentarius to zbiór przyjętych w skali międzynarodowej norm żywności, kodeksowych praktyk, zaleceń i wytycznych wykorzystywanych przez urzędowe służby kontroli, przemysł rolno-spożywczy oraz środowiska naukowe

od siebie powstawały i nadal powstają koncepcje modelowania normatywnego. Pojęcie model normatywny jest stosowane więc w bardzo wielu i odległych od siebie kontekstach, na przykład:

prawniczym, pedagogicznym, medycznym, czy ekonomicznym.

Powtarzającymi się elementami modelowania normatywnego, niezależnie od kontekstu są: normatywy, podejmowanie decyzji na podstawie tych normatywów, obowiązkowe procedury i od- chylenia od procedur (bias). Ponieważ modelowanie normatywne, pomimo niewątpliwych wartości utylitarnych, odwołuje się do procedur i norm, może być uważane jako ociężałe i zbyt biurokra- tyczne. Z tych to powodów, można odnieść wrażenie, że jest ono niechętnie stosowane w ekonomii, a dla ekonomistów wykorzy- stujących je w badaniach może być także dużym wizerunkowym wyzwaniem. Business Dictionary9 ^{[IN – 7]} , tak definiuje model normatywny w odniesieniu do biznesu: Jest to nakazowy model, który oszacowuje alternatywne rozwiązania, w celu odpowiedzi na pytanie, w czym jest problem i co przedstawia, co powinno się uczynić, lub jak (prawidłowo, modelowo), według założeń lub stan- dardów sprawy powinny przebiegać. Dla porównania model opisowy jedynie opisuje wyniki bez oceny wyników. Model ten wykorzysty- wany jest głównie jako standard do pomiaru zmian lub dokonań.

W literaturze model normatywny kojarzony jest z autorami:

[Varoomem i Yettonem 1973], do których dołączył później Jago [1988] i znany jest jako normatywno-decyzyjny model. Model ten skupia się na stylach podejmowania decyzji, a w szczególności identyfikuje on procedury, które mają największe szanse wpływu na efektywność decyzji w danej sytuacji. Baron [2004] zastosował modelowanie normatywne do studium przypuszczeń (osądów) i podejmowania na ich podstawie decyzji [JDM]10. Model ten jest tradycyjnie związany z porównaniem przypuszczeń (osądów) ze standardami, które pozwalają oceniać poszczególne przypusz- czenia (osądy), jako lepsze, bądź gorsze. W tym miejscu warto zacytować zgryźliwy dwugłos, na temat wartości opinii, bez da- nych i danych bez opinii, który w rzeczywistości ukazuje komple- mentarność opinii (oceny) i danych. Deming11 kiedyś stwierdził:

without data, you’re just person with opinion. Wiele lat później Jones and Silberzahn [2015] odpowiadają – without an opinion, you’re just another person with data12.

Większość standardów związana jest z teorią prawdopodo- bieństwa, teorią korzyści oraz statystyki. Matematyczne modele, pozwalają ocenić wartość przypuszczenia, jako lepsze lub gor-

9

Normative model evaluates alternative solu- tions to answer the question, “What is going on?”

and suggests what ought to be done or how thin- gs should work according to an assumption or standard. In comparison, a descriptive model me- rely describes the solutions without evaluating them. Used mainly as a standard for measuring change or performance

IN – 7

http://www.businessdictionary.com/

definition/normative-model.html doStęP: 04.11.2016

10

Judgment and decision making model

11

William Edwards Deming amerykański staty- styk, żyjący w latach 1900 – 1993

12

If you think Big Data will make you smarter, and that having an opinion is a bad idea when considering an important decision, think again

sze. Jednym z celów jest porównanie przypuszczeń do modelu normatywnego. Odchylenie od modelu nazywa się bias. Jeśli nie ma odchyleń, możemy spróbować wyjaśnić, dlaczego ich nie ma.

Dysponując modelem deskryptywnym i normatywnym możemy znaleźć drogi poprawy biasses i polepszyć osądy stosownie do standardów normatywnych.

W literaturze polskiej także poświęcono nieco uwagi modelo- waniu normatywnemu. Pierwsza wzmianka z roku 1989 znajduje się w rozprawie Jerzaka, pt. Zastosowanie modelowania norma- tywnego w rolnictwie. Jerzak opracował i zastosował modelowanie normatywne do obliczania kosztów produkcji roślinnej i zwierzę- cej. Istota modelowania normatywnego opracowana przez Jerzaka polega na wykorzystaniu normatywów technicznych i ekonomicz- nych w procesie kalkulacji. Istota metody normatywnej opracowa- nej przez Jerzaka, a dotycząca kalkulacji i kosztów produkcji, na podstawie wskaźników normatywnych, jest swoista i w zasadzie odmienna od koncepcji modelowania normatywnego przyjętej w niniejszej rozprawie doktorskiej.

Model normatywny zastosował również Guzik [2008], do oceny atrakcyjności inwestycyjnej województw. Opracowany do tego celu model określa typową (normatywną) wielkość nakła- dów inwestycyjnych, jaka powinna wystąpić w danej jednostce terytorialnej, przy dotyczących jej wartościach zmiennych ob- jaśniających. Opracowany przez autora model normatywny ma następującą postać:

Ń = f (X,b)

Ń model normatywny

f postać analityczna modelu (liniowa, potęgowa, wykładnicza itd.) b parametry modelu,

X lista czynników generujących wielkości nakładów inwestycyjnych

Do modelowania normatywnego odnosi się również Nadolna [2012], która nawiązuje do koncepcji wartościowania osądów.

W podejściu normatywnym, jej zdaniem, formułuje się sądy war- tościujące, w odniesieniu do określonego przedmiotu rozważań.

Buduje się model ekonomiczny, w którym próbuje się określić

rodzaj informacji niezbędnych do jego funkcjonowania. Podstawą

wnioskowania naukowego w tym podejściu jest dedukcja. W od-

niesieniu do procesu decyzyjnego, podejście normatywne określa,

w jaki sposób powinny być podejmowane decyzje. Koncepcja ta,

według Nadolnej, pozwala na zrozumienie rangi informacji, za- równo w procesie prognozowania decyzji, jak i monitorowania jej wykonania. O wartości informacji świadczy ich oddziaływanie, na zmiany w zakresie działań jednostek gospodarczych. Specyficznie definiuje model normatywny Supernat, według którego model ten służy ocenie dostępnych kierunków działania i wskazaniu tego, który w danej sytuacji jest najlepszy, czyli optymalny ^{[IN – 8]} .

Najpełniej, jak dotychczas, problematykę modelowania nor- matywnego rozwinęła W. E. Gillespie [2010]13 w swojej rozprawie pt. A Normative Model for Strategic Planning [GILLESPIE 2011, IN – 9]

w 2010 roku14. Rozprawa Gillepie była inspiracją do podjęcia mo- delowania normatywnego w niniejszej rozprawie. Autorka zasto- sowała modelowanie normatywne do planowania strategicznego i podejmowania decyzji przez samorząd lokalny. Stworzona przez nią metoda obejmuje 4 kroki, tj.: opracowanie wizji, opracowanie misji, identyfikacja strategii relacji oraz ocena i nadawanie priory- tetów strategii relacji. Wizja według Gillespie, definiuje pozytywne rezultaty, dla obecnego społeczeństwa, jak i przyszłych pokoleń, podkreślając długookresowe potrzeby i priorytety. Identyfikuje przyszłe wyniki; oddziałuje na szerszy kontekst wspólnoty, po- zostaje skoncentrowana na długookresowych potrzebach i prio- rytetach. Opracowanie wizji to proces, który bierze pod uwagę poglądy głównych interesariuszy i ich wpływ na potencjalne rezul- taty w przyszłości. Wizja inspiruje, ukierunkowuje na przyszłość, dając wizję wiarygodną i zrozumiałą. Kluczowe pytania dotyczące przygotowania wizji brzmią:

› Co realnie może być osiągnięte?

› Co według interesariuszy jest celem i priorytetem w długim okresie?

›W co wierzą interesariusze, co do przyszłych wyników?

› Jaką rolę odgrywają samorządy lokalne i interesariusze w osiągnięciu przyszłych wyników?

› Co musi być zmienione w przyszłości?

› Jakie działania pokażą interesariuszom wizję?

Misja, według Gillespie (jest to tworzenie powiązań pomiędzy wizją i strategią), przedstawia cele i aspiracje; określa organizacyjne za- sady i wartości, organizacyjne role i główne działania; oddziałuje na poprzednie decyzje i działania. Pytania, jakie stawia Gillespie przy definiowaniu misji to:

IN – 8

www.supernat.pl/wyklady/plk/i_9 _0_Modelowanie_i_modele.ppt

Supernat J., Modele i modelowanie doStęP: 29.11.2016

13

Waikato University, Management Depart- ment, Hamilton, New Zealand

IN – 9

http://hdl.handle.net/10289/4973

Gillespie W. E. (2011), A Normative Model For Strategic Planning (Thesis, Doctor of Philo- sophy)

doStęP: 02.02.2017 14

Prof. M. J. Sznajder był recenzentem tej roz- prawy doktorskiej

› Co organizacja chce osiągnąć w perspektywie 3-10 lat?

› Jak te cele pasują do długookresowej wizji?

› Na czym należy się skupić, co do specyficznych, organizacyjnych potrzeb i priorytetów?

› Co jest ważne dla organizacji?

› Jakie są relacje organizacyjne do środowiska naturalnego – społeczności, czy interesariuszy?

› Jakie główne działania były zrobione w przeszłości?

› Co próbowaliśmy osiągnąć?

› Jakie były rezultaty?

Misja opisuje, jak organizacja wspiera szersze wizje wspólnoty i dostarcza kierunku oraz ocen dla decyzji, w zakresie organiza- cyjnym (możliwe strategie) i ograniczeń (ograniczonych zasobów).

Identyfikacja strategii – jest to informacyjny proces, który ujawnia szeroki zakres relacji, które dodadzą wartości do finalnych wyników. Strategia relacji jest brana pod uwagę, co do oczekiwań i odpowiedzi interesariuszy, co do której jednostki samorządu terytorialnego najmocniej się zaangażowały i zainteresowały. De- cydenci rozważają potencjalne partnerstwo i współpracę, włączając zdolności i umiejętności potencjalnych partnerów, identyfikując najlepsze wyniki wszystkich zainteresowanych. Pytania:

› Jakie strategie relacji będą wspierane przez misję organizacji?

› Jaka wartość powinna być dostarczona do strategii relacji?

› Czego chcą główni, zewnętrzni i wewnętrzni interesariusze w perspektywie długookresowej?

› Jakie są potencjalne partnerstwa i współpraca?

› Jakie są zdolności i umiejętności potencjalnych partnerów?

› Co zostało zrobione poprzednio?

› Co poszło źle, a co dobrze?

› Jakie były tego powody?

› Jak te historyczne sytuacje są powiązane z aktualnym i przyszłym środowiskiem?

Ostatnim etapem jest ocena i nadawanie priorytetów strategii re-

lacji. Jest to grupa procesów, które oceniają strategie relacji; prze-

jawiają się poprzez jasny wybór i finalną decyzję. Jest to ocena po-

wiązań: wizji, misji i strategii relacji oraz ocena kosztów i zysków

ze strategią relacji. To proces, który nadaje poziomy pomiędzy

długookresową wizją, średniookresową misją, a strategiami relacji;

proces, który rozważa potencjalne koszty i zyski z każdej strategii relacji. To proces oceny ryzyka i identyfikacji strategii relacji, co do wizji i misji. Pytania:

› Jaki jest poziom kosztów i zysku dla każdej ze strategii relacji?

› Jakie kompromisy są potrzebne dla każdej ze strategii relacji?

› Kiedy brać pod uwagę ryzyko?

1.4 Problem modelowania normatywnego

Modelowanie normatywne stosowane jest w wypadku potrzeby koordynacji działań społecznych i prywatnych, w ramach partner- stwa społeczno-prywatnego. Celem jego zastosowania jest pod- noszenie efektywności działań gospodarczych, wymagających zaangażowania środków społecznych i prywatnych. Modelowanie normatywne nie jest wystarczająco dobrze opisane w literaturze naukowej, co wykazano w rozdziale 1.3. W niniejszym rozdziale przedstawiono autorską koncepcję modelu i modelowania norma- tywnego, która jest syntezą studium literatury, analiz i przemyśleń własnych, zweryfikowana na podstawie przeprowadzonych wła- snych badań ankietowych.

Załóżmy, że dla społeczności zamieszkującej konkretny obszar15, istnieje wiązka spójnych celów do zrealizowania, któ- ra przyniesie zarówno tej społeczności (korzyść społeczną) oraz indywidualnym osobom (korzyść prywatną) wymierne korzy- ści. Beneficjentami tych korzyści są członkowie tej społeczności (choć nie tylko), przy czym jedni skorzystają z nich bardziej, a inni mniej. Niektórzy członkowie społeczności mogą nawet nie do- strzegać tych korzyści. Z tego też powodu, poszczególni członko- wie społeczności, są zainteresowani w różnym stopniu realizacją konkretnego zadania, ze spójnej wiązki celów. Załóżmy dalej, że poszczególne cele tej wiązki finansowane są ze źródeł społecznych (budżet społeczności) i ze źródeł prywatnych. Możemy w tym wypadku mówić o partnerstwie społeczno-prywatnym w realizacji zdania. W celu finansowej przejrzystości projektu istnieje roz- dzielczość finansowania poszczególnych celów tej wiązki. Budżet społeczności16 finansuje wyłącznie cele społeczne, a zaintereso- wani interesariusze zadania prywatne17. Pomimo rozdzielności finansowania prywatnego i społecznego poszczególnych celów, środki te w skoordynowanej wiązce celów wywołują efekt synergii.

15

Gmina, powiat, województwo, państwo

16

Budżet gminny, powiatowy, wojewódzki, krajowy

17

W tym wypadku obejmują one nie tylko zadania prywatne, ale także organizacji niepublicznych

Oznacza to, że każdy partner zwany w tym projekcie interesariu- szem, w wyniku koordynacji celów, uzyskuje większy efekt, niż gdyby tej koordynacji w ogóle nie było i działałby w pojedynkę.

Koordynację celów i realizację konkretnego projektu uzyskuje się w wyniku modelowania normatywnego.

Model normatywny w tej dysertacji rozumiany jest, jako pro- jekt opracowany i uzgodniony przez interesariuszy (partnerów), do realizacji celów i konkretnych działań, w zakresie wybranego projektu. Model obejmuje wizję, misję, zadania, procedury i etapy ich realizacji. Wskazuje, jak uniknąć finansowania działań antago- nistycznych i konkurencyjnych, przez co realizacja danego zada- nia owocuje synergią efektów. Model taki powinien uwzględniać mechanizm rynkowy, czyli popyt i podaż, na produkty z danego obszaru działań społecznych. Istotne jest uwzględnienie w nim potrzeb interesariuszy, zarówno w krótkim (1-5 lat), jak i w dłu- gim (6-10 lat) horyzoncie czasowym. Celem podstawowym jego stosowania, jest uzyskanie synergii z działań społecznych lub part- nerstwa społeczno-prywatnego, w wyniku zastosowania środków publicznych i prywatnych.

Nie można mówić o modelowaniu normatywnym, bez umo- cowania go w systemie norm i normatywów, które są podwaliną koncepcji modelowania normatywnego. Normy powodują, że podlega on pewnym ograniczeniom, czyli warunkom brzegowym, do których należą: realizacja interesu indywidualnego, poprzez realizację interesu wspólnego, legalność procedur, stan kanałów komunikacji oraz zasoby finansowe.

1.4.1 Partnerstwo i współpraca

W każdej działalności współpraca jest zasadniczym elementem sukcesu. W tabeli 1 przytoczono za Basińską i Smoleńską [2008]

najróżnorodniejsze formy partnerstwa, w zależności od przyjętego kryterium podziału. Stosownie do tego podziału, partnerstwo ana- lizowane w niniejszej rozprawie ma następujące cechy: ze względu na zakres przestrzenny – partnerstwo lokalne, ze względu na szcze- bel decyzyjny – partnerstwo strategiczne, ze względu na horyzont czasowy – partnerstwo długoterminowe, ze względu na podstawę prawną – porozumienie i partnerstwo formalne, ze względu na funkcje w regionie – partnerstwo w realizacji projektu. Podstawą rozważań była identyfikacja własnościowa.

W niniejszej rozprawie używa się pojęcie partnerstwo spo-

łeczno-prywatne, zamiast bardziej precyzyjnego (patrz tabela 1)