Wokół zagadek politycznych z czasów Sejmu Czteroletniego : próba zestawienia incipitów i nie publikowane dotąd teksty

(1)

Jerzy Snopek

Wokół zagadek politycznych z

czasów Sejmu Czteroletniego : próba

zestawienia incipitów i nie

publikowane dotąd teksty

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 70/2, 205-254

(2)

P a m i ę t n i k L i t e r a c k i L X X , 1979, z. 2 P L I S S N 0031-0514

WOKÓŁ ZAGADEK POLITYCZNYCH

Z CZASÓW SEJM U CZTEROLETNIEGO *

P R Ó B A Z E S T A W IE N IA IN C IP IT Ó W I N IE P U B L IK O W A N E DOTĄD T E K S T Y

O p racow ał JE R Z Y S N O P E K

Pośród k rzew iący ch się b ujn ie w dobie S ejm u C zteroletn iego ró żn o ro d n ych form poezji p olitycznej poczesne m iejsce zajm u ją zagadki. J a k się w y d aje, nie b yły one ów cześnie drukow ane. H ipoteza o ich opublikow aniu, k tó rą przed 20 la ty postaw ił E m il K ip a 1, nie została p otw ierd zon a do dnia dzisiejszego i praw dopodobnie pozo stan ie już na zaw sze dom ysłem nie o p arty m n a żad n ych k o n k retn y ch przesłank ach . P rzeciw k o tej hipotezie p rzem aw iają n ato m iast p roste i zasad n icze fak ty . Do cza sów obecnych nie dochow ał się z ta m tej epoki żaden d ru k o w an y zbiór zagadek sejm ow ych, nie zn ajdu jem y też in form acji o d ru ku ty c h zagad ek an i w p am iętn i k ach , ani w korespondencji, an i w żadnych in nych d ok u m en tach z epoki O św iece nia. Na ślad takiego w yd an ia nie n atrafiliśm y też w cały m ogrom n ym spadku po X I X wieku. Z tych pow odów p rzyjm u jem y, że p raw d op od ob ieństw o p u b lik acji za gad ek sejm ow ych w X V I I I w iek u jest znikome.

Spełniały one jed n ak sw oją ro lę, ro zpow szech nian e w liczn y ch odpisach, n ie k ied y bardzo staran n y ch i system atyczn y ch . P rzek azy w an e b yły zapew ne rów nież

z u st do ust. B y ć m oże na tej drodze rodziły się często ró żn e w a ria n ty zagadek (np. w przypadku częściow ego zapom nienia zasłyszan ej w ersji). N ikt nie próbow ał dociekać au to rstw a poszczególnych tekstów . P rz y ję ło się, że są one tw o rem „zbio ro w eg o a u to ra ”, sw oistym „v o x p o pu li”.

T reść wielu zagadek w skazu je, że ich au to r (au torzy ) m u siał b y ć kim ś dobrze obznajom ionym ze szczegółam i, n aw et m argin aln y m i, to cz ą cy ch się ob rad sejm o w ych , m usiał też w iedzieć o różn ych k o m p ro m itu jący ch czy o śm ieszający ch cech ach , postępkach, słabostk ach b o h aterów tych w ierszy.

W praw dzie na ogół w szystk ie te sp raw y stan o w iły zap ew ne publiczną ta je m  n icę, jednak wielu au to ró w czy in sp iratorów zagad ek zn aleźlib yśm y ch y b a w gronie ow ych , proszonych czasem „na u stęp ” a rb itró w . B ęd ziem y n ajbliżsi p raw d y , jeśli stw ierdzim y, że „au to ram i” poszczególnych zagad ek są sam i ich b oh aterow ie. To

* A utor pragn ie podziękow ać doc. d r hab. T eresie K o s t k i e w i c z o w e j i doc. dr. hab. Zbigniewowi G o l i ń s k i e m u za życzliw e ra d y i w skazów ki, k tó ry ch udzielali w czasie p ra cy nad tym i m ateriałam i.

1 E. K i p a , Na m a rg in e sie litera tu ry S e jm u W ielk iego . „ P am iętn ik L ite ra c k i” 1957, z. 1, s. 149.

(3)

206

W O K Ó Ł Z A G A D E K P O L I T Y C Z N Y C H

oni, rad zący nad żyw otnym i, bliskim i narodow i sp raw am i, m a ją c y p od ejm ow ać w jego im ieniu d ecy zje, tw orzyli tę g o rączk o w ą, pełną oczek iw ań i n adziei a tm o  sferę w śród ob yw ateli b aczący ch pilnie na k ażdy ich krok.

M nożące się zagadki p iętn ow ały każdą opieszałość, każde przekupstw o, szkodliw ą głupotę i jaw n ą zd rad ę in teresó w narodu. B o też w ogrom n ej w iększości są t e zagadki bliższe p rzyg an y i k a ry k a tu ry niż apologii i w p rzew ażającej m ierze z w ra  ca ją się p rzeciw rzeczy w isty m szkodnikom i b ezm yśln ym w arch ołom . W spom niane cech y zagadek, tak ie ja k zbiorow y au to r, rozpow szech nian ie się w p rzek azach ręk o  piśm iennych i u stn ych , ścisłe pow iązanie z k on k retn y m i w yd arzen iam i ak tualn ego życia społecznego, w sk azu ją na p ok rew ień stw o z tw o ram i folkloru środow isko wego. Nie jest to, m a się rozum ieć, folklor chłopski, a le szlach eck i, czy raczej szlach eck o-m ieszczańsk i.

S am a fo rm a zagadki w yw odzi się z tw órczości fo lk lo ry sty czn ej, z region ów lite  ra tu ry n ieoficjaln ej i dobrze odpow iada p rzew ro tn ej, k roto ch w iln ej m ąd ro ści ludo w ej. T ak ie ucieszne zagadki spotyka się u nas w w. X V I, w R o zm ow ach, któ re m iał

k ró l S a lo m o n z M a rc h o łte m g ru b y m a sp ro śn y m , w połow ie zaś tegoż w ieku w y 

szedł cały zbiór „gad ek ”, k tó ry nie dochow ał się do n aszy ch czasów i m am y o n im w yo b rażen ie jed yn ie z p óźniejszych re la c ji i w ypisów . B y ły to zagadki k rótsze i dłuższe, p rozą i w ierszem , jednakże mim o pew nej zasadn iczej w spólnoty m iędzy nim i a zagad k am i p olityczn ym i S ejm u C zteroletn iego istn ieją tu w yraźn e różnice. W yn ik ają one z odm iennego ch a ra k te ru przedm iotu jed n y ch i d ru gich zagadek. W d aw niejszych lu dow ych zagad k ach jest nim p ew ien ty p zjaw isk czy rzeczy np. w tej o czterech b ra c ia ch , k tórzy się w iecznie gonią i nigdy się nie m ogą dogonić (a są to koła wozu).

W in te re su ją cy ch nas zagad k ach p olityczn ych przedm iotem opisu jest k o n k ret ny, ok reślon y z im ienia i nazw isk a oraz z urzędu człow iek (albo grup a ludzi). Z a  gadka stanow i tu sw ego ro d zaju p o rtre t, jest to oczyw iście odbicie w k rzyw y m zw ierciadle, pew ne cech y są w yolbrzym ione, in ne pom niejszone lub niew idoczne. Z tego w zględu o w iele bliższa okazuje się ow ym zagadkom np. zn ana fraszk a K ochanow skiego N a m a te m a ty k a :

Ziem ię pom ierzył i głębokie m orze, W ie, jak o w s ta ją i zachodzą zorze; W iatro m rozum ie, p rak ty k u je kom u, A sam nie w idzi, że m a k u rw ę w domu.

— a w czasach stanisław ow skich głośne P o rtrety p ię c iu E lżbiet W ęgierskiego. Nie w y d aje się słuszne u tożsam ian ie zagadek sejm ow ych z ep igram atam i. W szy st kie zagadki sejm ow e p rzyp om in ają ep igram aty, ale n ajczęściej tylko ro zm iaram i. K ró tk o ść nie św iad czy b yn ajm n iej o zw ięzłości. Od ep ig ram atu w ym aga się, b y op arty był na jak im ś zask ak u jący m , dow cipnym i tra fia ją cy m w sedno p om yśle, by otw ierał m ożliw ość uogólnienia. P o in ta, k tó rą „ep ig ram at stoi” czyni zeń form ę· z w artą i zam k n iętą. C ech ą zaś każdej zagadki politycznej są szczegółow ość i je d - nostkow ość, pow iązan e z fo rm ą o tw artą. Pod czas gdy ep igram at prow adzi do filo zoficznego uogólnienia, zagad k a prow adzi do rozw iązania, do owej (w n aszym przypadku) k on k retn ej osoby, k tó rej p e ry fra sty cz n y opis p rzed staw ia. I jeśli owo· uogólnienie jest w ep ig ram acie skondensow ane, to rozw iązanie zagadki stanowa elem en t w obec niej zew n ętrzn y. W y d aje się, że są to w y s ta rc z a ją ce pow ody, aby zach o w ać ostrożność p rzy u tożsam ian iu ep igram atu i zagadki. N a jakiej p od staw ie można za ep ig ram at u znać np. tak ą zagad k ę:

D obry ob yw atel, ziem ianin, Na poselstw ie podolanin; W ięcej m yśli, m ało m ów i,

(4)

B ard ziej u zasadnione w yd aje się w yk azyw an ie podobieństw a zagad ek sejm ow ych (nie w szystk ich) do fraszek , gdyż a k cen tu je się tu p rzed e w szystk im w spólny obu gatunkom c h a ra k te r saty ry czn o-k om iczn y. Ju liu sz N ow ak -D łużew ski uznał zresztą zagadkę Sejm u C zteroletn iego za ośw ieceniow ą k on ty n u ację fraszk i re n e s a n s o w e j2. N ow ak -D łużew ski jest w łaśn ie tym b adaczem , k tó ry w spom n iane zagadki jak o p ierw szy w yw iódł w w iększej liczbie z m rok ów ręk op iśm ien nych i u czynił p rzed  m iotem ogólniejszego zain teresow ania. W sw ojej p rzed w ojen nej p ra cy Sa ty ra p o li

tyczna S e jm u C ztero letn iego (1933) opublikow ał 160 zagad ek , a w r. 1950 dorzucił

do nich 81 d alszych 3. K ilk a la t potem , w spom niany już h isto ry k E m il K ip a n atkn ął się na duży, ponad 200 pozycji liczący zbiór zagadek w T ek ach S k im b o ro w icza4. N ow ak -D łużew ski odniósł się do tego od k rycia z n iejak ą rezerw ą, nie bardzo w ie rząc, by liczba opublikow anych przez niego 241 zagad ek m ogła b yć w zn aczniejszy sposób pow iększona 5. O tym , że się pom ylił, m ożna się p rzek on ać k on fro n tu jąc za w arto ść zbioru z T ek Skim borow icza z tek stam i opublikow anym i. W T ek ach zn aj dziem y pew ną liczbę zagadek now ych, co zau w ażyła i niedaw no odnotow ała na łam ach „P am iętn ik a L ite ra ck ie g o ” A lina S io m k a jłó w n a 6. W śród w ielu przekazów zaw ierający ch ciągle te sam e, znane zagadki sejm ow e zn ajd u je się rękopis B ib lio teki Jag ielloń sk iej (sygn. 6755 II), w k tó ry m jest zbiór zagad ek rów nie w ielki, c a w T ek ach Skim borow icza, a zagadek dotąd nie opublikow anych je s t tu n aw et w ię cej. T ak ie zagadki n apotkaliśm y także w w ielu in nych odpisach. D otych czasow e w ydania zagadek sejm ow ych to przed ru ki ze zbioru ty ch , k tó re opublikow ał N ow ak - -D łużew ski, n iekiedy tra f i się pośród n ich jak aś now a w e rs ja zn anej zagadki 7. N ie , m am y d otych czas ich m ożliw ie pełnej pub likacji, choć p ra c e nad tym n iełatw y m z a  daniem trw a ją już dość długo 8.

W szyscy są zgodni co do tego, że w ydanie już nie tylk o zagadek, ale całej ówczesnej poezji p olitycznej w jednym , w m iarę k om p letn ym zbiorze jest bardzo potrzebne, m im o n iew ielkiej często jej w arto ści a rty sty cz n e j. D ecydu je w szak w aż kość tych u tw oró w dla poznania i pełniejszego od tw orzenia d ram aty czn ego m om en  tu w naszym życiu narodow ym i społecznym . M ożem y się jed yn ie podpisać pod tak im p ostulatem , zgad zając się z R om an em K a le tą , że „U dział anonim ow ej poezji politycznej w w alce o refo rm ę p aństw a, a n astęp nie w obronie R zeczypospolitej jest ogrom ny i — jeśli idzie o jej w pływ na społeczeństw o — w cale nie d ru gop la nowy w p orów nan iu z pub licystyką prozaiczną. W y w ażen ie w łaściw ych p rop orcji oraz określenie zasług stanie się m ożliw e dopiero po w yd ob yciu z arch iw ó w w ierszy

2 J . N o w a k - D ł u ż e w s k i , U w agi w sp ra w ie a rty k u łu E m ila K ip y „Na

m a rg in esie litera tu ry S e jm u W ielk iego” . Jw ., 1958, z. 3, s. 347— 348.

3 J. N o w a k - D ł u ż e w s k i , P oezja S e jm u C ztero letn iego . N ow e po zy cje lite

ra ck ie, Jw ., X L I , 1950, z. 3/4.

4 K i p a , op. cit.

5 N o w a k - D ł u ż e w s k i , U w agi w spra w ie a rty k u łu E m ila K ip y „N a m a r 

g in esie litera tu ry S e jm u W ielk iego , s. 347.

6 A. S i o m k a j ł ó w n a , Sztuk a p o rtre tu w ep ig ra m a c ie O św iecenia. „ P a m ię t nik L ite ra c k i” 1977, z. 2, s. 61, przypis.

7 J. Ł o j e k (Z a ga d k i sejm o w e z ro k u 1790. „ K u ltu ra ” 1966, n r 17) i W . W i e - w i ó r o w a (w : P ostępow a poezja polska s ch y łk u R zeczy p o sp o litej sz la ch eck iej

1788— 1794. W yb ór. W ro cław 1956) p od ają w a ria n t zagadki, k tó rej b o h aterem jest

hetm an w ielki k oronn y B ra n ic k i; w a ria n t ten różni się jed nym , ale dość isto tn y m słowem. U N ow ak a-D łużew skiego p ierw sze dwa w ersy b rz m ią : „M ina z polska k o  zacka, / K rew go splam iła la ck a ”. W w ersji p ub likow anej p rzez Ł o jk a i W iew iórow ą (za B u k arem ): „M ina z polska k ozacka, / K rew go splam iła b ra c k a ”.

(5)

208

d otych czas zap om n ian ych i po zespoleniu ich w jeden blok z u tw o ram i przedtem ujaw nionym i i fig u ru jący m i w stan ie b ad ań ” 9.

N azw iska osób u czestn iczący ch w p ra ca ch S ejm u C zteroletn iego zaczerpnięto z V o lu m in a le g u m (t. 9. K ra k ó w 1889, s. 47— 51), n azw isk a kobiet zaś podano według źródeł zagadek.

P od k ażdym n azw isk iem zn ajd u je się incipit zagad k i (lub kilku zagadek) odno szącej się do danej osoby oraz w yk az zbiorów ręk op iśm ien n y ch (oznaczonych tu s k r ó ta m i10 i u szeregow an ych w ed ług ich rep rezen taty w n o ści w odniesieniu do o p ra cow yw an ej p rob lem aty k i) z a w ie ra ją c y c h daną zagadkę. Gdy tek st jednej zagadki • dotyczy kilku osób, in cip it, op atrzony objaśnieniem , p od aje się po nazw isku o stat

niej z nich bądź odsyła się do odpow iednich pozycji. N azw iska ty ch sen ato ró w i po słów, do k tó ry ch nie odnosi się żadna zagadka, a k tó rzy p rzystąp ili do konfede ra c ji sejm ow ej, op atrzono n o tk ą: „T ek stu b rak ”.

W kilku w yp ad kach p od aje się nie incipit, lecz p oczątkow y dw uw iersz — najczęściej m a to m ie jsce w ted y , gdy istn ieją w a ria n ty ró żn iące się kolejn ością dw óch p ierw szych w ersó w lub gdy różne zagadki p osiadają tak i sam incipit.

Uw zględniono tek sty zagad ek d otych czas opublikow anych (w w iększości przez . J . N ow aka-D łużew skiego), a tak że kilkad ziesiąt tek stów pom ieszczonych w o s ta t

niej części tej p racy , k tó re w y d aw ca od k rył w dostępnych zb iorach ręk op iśm ien  nych.

N u m eracja przy n azw isk ach i p rzy tek stach zagad ek pochodzi od w yd aw cy. .P isow n ię oraz in terp u n k cję zm odernizow ano.

L U D Z IE S E JM U C Z T E R O L E T N IEG O

J S T A N I S Ł A W A U G U S T P O N I A T O W S K I K R Ó L

„Zacznijmy słuchać najpierwszej zagadki”

B J 3589, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., PA N Gd. 1550.

9 R. K a l e t a , P olska p o ezja polityczna w latach 1788— 1794. S ta n badań. W : 1 O św iecen i i sen ty m en ta ln i. S tu d ia n a d litera tu rą i ż y ciem w P olsce w o k resie trz ech

rozbiorów . W ro cław 1971, s. 616.

10 Zastosow ano n a stę p u ją ce sk ró ty : B a rt. I = B a r t o s z e w i c z , K s ięg a p a 

m iątkow a K o n sty tu cji 3 m a ja (za J . N ow ak iem -D łużew sk im ); B J = B ib liotek a J a 

giellońska; BO Z = B ib lio tek a O rd yn acji Zam ojsk ich, obecnie w zb iorach B ib liotek i N arodow ej; B u k a r = S. B u k a r, P a m iętn ik i. D rezno 1871; C zart. = B ib liotek a C z a r to rysk ich ; K órn . = B ib lio tek a P olskiej A k ad em ii N auk, K ó rn ik ; K ras. = B ib liotek a K rasiń sk ich ; K raszew . = J . I. K r a s z e w s k i , P olska w czasie trz ec h rozbiorów (za J . N ow ak iem -D łużew sk im ); Ossol. = B ib liotek a Z ak ład u N arodow ego im. O ssoliń-> skich; P A N Gd. = B ib liotek a P olsk iej A kad em ii Nauk, G dańsk; R acz. = B ib liotek a

R aczyń sk ich ; Skim b. = Tek i S kim b orow icza w A rch iw u m G łów nym A k t D aw  nych. P on adto w p rzyp isach u żyto sk rótu JD N — gdy m ow a ogólnie o p ub lik a cja ch J . N o w a k a - D ł u ż e w s k i e g o , gdy zaś chodzi o jego k on kretne publi k a cje : JN D -1 = S a ty ra po lity czn a S e jm u C ztero letn iego . K rak ó w 1933; JN D -2 = . Poezja Sejm u,. C ztero letn iego . N ow e p o zy cje litera ck ie.

(6)

„Za swoje piękne powaby” 1

B J 3589.

T ak że w a ria n t „Za pew ne zn ane p ow ab y” K raszew . II 124.

„Co za nieszczęsna dla narodu dola”

B u k. 185.

„Zdrajca, oszust, kurewnik — to jest cała sława”

B J 5069.

B I S K U P I

2. Książę Michał Poniatowski, arcybiskup gnieźnieński, prymas

„Twarz wybladła, strój czerwony”

B J 3729, B J 6755 II, C zart. 2348, C zart. 3625, Ossol. 490 III, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ó rn . 508, R acz. 113, BO Z 926.

„Siada tuż przy stronie”

Buk. 177.

3. Antoni Okęcki, biskup poznański

„Zawsze poczciwie myśli, dobrze czyni”

B J 3589, B J 3729, Ossol. 12161 I.

„Choć nie ma swego zdania, ale jest poczciwy”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418.

4. Ignacy Massalski, biskup wileński

„W uściech cnota, w sercu zdrada”

B J 6755 II, C zart. 2348, C zart. 3625, Ossol. 490 II I , Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418, K ó rn . 508, R acz. 113, BO Z 926.

T ak że w arian ty .

„Że był roztropnym prałatem”

K ó rn . 508.

5. Krzysztof Szembek, biskup płocki 2

„Więcej fałszu jak wzrostu”

B J 3729, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550.

6. Feliks Turski, biskup łucki (od r. 1791 krakowski)

„I to patryjota rzadki”

B J 3729, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418.

1 W antologii P oezja polska X V I I I w iek u (W arszaw a 1976, s. 430) Z. L i b e r a nie u m ieścił tego w ierszyk a pośród zagad ek sejm ow y ch . Również dwa n astęp ne są jak o zagadki dość niezw ykłe, albow iem p od ają w p ro st i jed noznacznie ro zw iązan ie:

Z d ra jc a , oszust, k u rew n ik — to jest cała sław a N iegodnego z P olak ów k ró la S tan isław a.

2 W JN D -1 p od aje się błędną in fo rm ację, jak ob y K rzysztof Szem bek był b isk u  p e m poznańskim .

(7)

210

W O K Ö L Z A G A D E K P O L I T Y C Z N Y C H

7. Stefan Giedroyć, biskup żmudzki

„Porachujcież się, biskupi”

B J 3729, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, OssoL 12161 I, S kim b.r P A N Gd. 1550.

8. Kasper Cieciszowski, biskup kijowski

„Więcej czyta w kościele, jak mówi w senacie”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418.

9. Wojciech Skarszewski, biskup chełmski

„Wysuszony jak stokfisz, a jak zmora blady”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550,. K ra s. 3418.

W a ria n t zob. tek st 51.

10. Józef Kossakowski, biskup inflancki

„Siedzi w senatorskim krześle

W sybirskie odziany sobole” 3

B J 3729.

„Prawa to ręka Ottona”

B J 3729, B J 4902, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N G d . 1550, K ras. 3418, K órn . 508, R acz. 113.

„Biskup przystojny, mówca zabawny”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550r K ras. 3418, R acz. 113.

11. Józef Rybiński, biskup kujawski

„Dla kraju nader skąpy, dla kurew wspaniały” 4

B J 4902, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I., Skim b.r P A N Gd. 1550, K ras. 3418, K ó rn . 508, R acz. 113.

12. Adam Krasiński, biskup kamieniecki

„Partyzant saski, lecz z tego powodu”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418.

13. Adam Naruszewicz, biskup smoleński

„W zacnym senatorskim kole”

K ra s. 3418.

„Ma rozum, na dobre go użył” 5

3 W p rzek azach ręk op iśm ien nych fig u ru ją jeszcze dw ie podobne zagadki. Je d n a z nich odnosi się do K. B ystrzonow sk iego, k asztelan a m ałogoskiego, d ru ga zaś do A. N aru szew icza. Obie w ersje zostały w ty m w yk azie uwzględnione.

4 In cip it tej zagadki w edług K ó rn . 508: „Dla n arod u n ader skąp y, ku N ico m w sp an iały”.

(8)

„Ten, co kraj wierszem i dziejami sławi” 6

C zart. 3625, Skim b., rkps suski 229.

14. Ignacy Krasicki, biskup warmiński 7

„Z pism swoich w kraju znany”

B J 3721, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418.

M I N IS T R O W I E

15. Michał Mniszech, marszałek w. kor.

„Piersi ma bardzo słabe”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 490 III, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skimb.,. P A N Gd. 1550, K ó rn . 508, R acz. 113, BO Z 926, B uk. 178.

T ak że w a ria n ty 8.

16. Władysław Gurowski, marszałek w. lit.

„Rublami ma wór napchany”

B J 4902, B J 6755, C zart. 2348, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418, K órn . 508, R acz. 113.

T ak że w a ria n ty 9.

„Przyjemną głowę zdobi peruka”

B J 4902, K ó rn . 508, R acz. 113.

„Perukę na głowie nosi”

B J 3729, Ossol. 12161 I, BO Z 926. Tak że w a r i a n t 10.

17. Michał Ogiński, hetman w. lit.

„Ma wiele przywar, ma wiele cnót” 11

6 W w ersji opublikow anej w JN D -2 w edług rękopisu suskiego 229, p ostać incipi tu m oże w zbudzać w ątp liw o ści: „Ten k ra j w ierszam i i dziełam i sław i”.

7 W czasie S ejm u C zteroletn iego przeb yw ał przez k ilkan aście dni w W a rsz a  w ie, ale na fo ru m sejm ow ym nie p ojaw ił się w cale. P isze o tym B . K r a k o w s k i w sw ej cenn ej p ub lik acji: N ad zaga dk am i S e jm u C ztero letn iego („Zeszyty N au k o w e W ydziału H um anistycznego U n iw ersytetu G dańskiego” n r 3 <1974), s. 14).

8 D robne odm iany tek stu w B J 6755 II (inc. „L ask ę po izbie nosi”) i S k im b.: Że m a p iersi bardzo słabe,

W szyscy m a ją go za b ab ę; L a sk ę ty lk o w ręk u nosi, A rb itró w n a ustęp prosi. 9 C zęściej in cip it: „R u blam i w ór n ien ap ch an y”. 10 W e rs ja B O Z 926:

Ten, co p eru kę nosi, L itw in go o głos p ro si; J a k cap śm ierdzi, D obrze pierdzi. 11 W ystęp u ją odm iany tek stu , np. w B J 6755 I I :

M a dosyć cnót, Zim ny ja k lód,

(9)

212

B J 3729, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 490 III, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418, K ó rn . 508, R acz. 113, BO Z 326.

„Talentu nie pana”

B J 3729, C zart. 3625, Ossol. 12161 I, Skim b.

18. Hiacynt Małachowski, kanclerz w. kor.

„Głupiego syna spłodził”

B J 4902, B J 6755 II, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., R acz. 113, BOZ 926. W a ria n ty zob. tek st 47 (a, b).

„Jeden brat sądzi mieszczany”

B J 4902.

Zob. też poz. 38, 150.

19. Michał Aleksander Sapieha, kanclerz w. lit.

„Obojętny na los kraju ”

B J .3729, C zart. 3625, Skim b.

20. Maciej Garnysz, biskup chełmski

„Zawsze chodzi w fijolecie”

B J 4902, K ó rn . 508, R acz. 113.

„Tym się zasłużył i wsławił”

B J 6755 II, C zart. 2348, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., PA N Gd. 1550, K ra s. 3418, R acz. 113.

„Jest senatorem i ministrem klecha”

C zart. 3625, Skim b.

21. Joachim Chreptowicz, podkomorzy lit.

„Główny minister i skryty” 12

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., PA N Gd. 1550, K ras. 3418.

„Wiele czytał, dobrze myśli”

B J 3729, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 490 III, Ossol. 2025 I, Skimb., PA N . Gd. 1550, K ra s. 3418, K ó rn . 508, B O Z 926.

„Więcej czytał, niźli myśli”

B J 4902, R acz. 113.

22. Adam Poniński, podskarbi w. kor.

„Dusza czarna, głowa śmiała” 13

Z b ry lan tem chodzi, N ie pom aga ani szkodzi.

W w ersji BO Z 926 o statn i w e rs : „B ard ziej p om aga jak szkodzi”. 12 W Skim b. jak o b oh ater tej zagadki fig u ru je M. A. Sapieha. 13 Spotyka się tu w ersję „D usza czarn a, głow a b iała”.

(10)

B J 3589, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 490 III, Ossol. 2025 I, Ossod. 12161 I„ Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418, B O Z 926.

„Zgadnijcie, proszę, taką tajem nicę”

B J 4902.

23. Stanisław Poniatowski, podskarbi w. lit.

„Na pozór grzeczny, ale w sercu dumny”

B J 4902, R acz. 113.

„W wolnym narodzie” 14

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 490 III, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, S k im b., P A N Gd. 1550, K órn . 508, R acz. 113, BO Z 926, B u k. 178.

„Niemiec z figury”

24. Kazimierz Raczyński

„Ten to się oszukać nie dał”

C zart. 2348, C zart. 3625, Ossol. 12161 I, Skim b., K ó rn . 508, R acz. 113.

„Pałac stary odnowił, napisy wyryć kazał”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418.

25. Ignacy Potocki, marszałek nadworny lit.

„Rozum czysty, mocne zdanie”

B J 3729, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 490 III, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I , Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418, K ó rn . 508, R acz. 113, BO Z 926.

„Choć go księża stracili, ojczyzna zyskała”

K ras. 3418.

„Pełen dowcipu, pełen nauki”

K ó rn . 508.

26. Ludwik Tyszkiewicz, hetman polny lit.

„Nie patrz na postawę”

B J 3729, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 490 III, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I , Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418, K órn . 508, R acz. 113, B O Z 926.

W arian ty zob. tek sty 49— 50.

27. Roch Kossowski, podskarbi nadworny kor.

„W skarbie siedzi i senacie”

B J 6755 II, C zart. 2348, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., PA N Gd. 1550, K ras. 3418, K ó rn . 508, Racz. 113.

W a ria n t zob. tek st 48.

14 W ystęp u ją drobne odm iany tek stu . P ełn ą i z a d o w alającą w e rsję tej zagadki opublikow ał K r a k o w s k i (op. cit., s. 21).

(11)

214 28. Antoni Dziekoński, podskarbi nadworny lit.

„W Likurga szkole chowany”

B J 4902, K ras. 3418, Racz. 113.

„W domu jejm ości chowany”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 490 II I, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ó rn . 508, BO Z 926, B u k . 180.

29. Franciszek Ksawery Branicki, hetman wielki k o r.15

„Mina z polska kozacka”

B J 6755 II, C zart. 2348, C zart. 3625, Ossol. 490 III, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., PA N Gd. 1550, K ra s. 3418, K ó rn . 508, Racz. 113, BO Z 926.

30. Seweryn Rzewuski, hetman polny kor.

„Bardziej chemik jak żołnierz, lecz mówca poczciwy”

B J 3729, Ossol. 12161 I.

„Ten minister u nas rzadki”

B J 3729, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., PA N Gd. 1550, K ras. 3418, K órn . 508, R acz. 113.

W O J E W O D O W I E

31. Antoni książę Jabłonowski, kasztelan krakow ski16

„Bogatym jest, lecz tylko dla siebie”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418.

32. Michał Walewski, wojewoda sieradzki

„Konfederat zawołany” 17

B J 3729, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418.

33. Stanisław Gadomski, wojewoda łęczycki

„Niech się na to nikt nie trwoży” 18

15 W ystęp u ją odm iany tekstu, m .in. w m iejsce „K rew go sp lam iła la c k a ” spo ty k a m y „ K rew go splam iła b ra c k a ”, w tej drugiej w e rsji zagadka była już k ilk a k ro tn ie p ublikow ana, m.in. przez K r a k o w s k i e g o (op. cit., s. 20).

16 O becność k asztelan a k rak ow skiego w gronie w ojew odów tłu m aczy s ta ra pol sk a tra d y c ja . M ianow icie, kiedy k tó ry ś z naszych k rólów znalazł się w o p resji, k asztelan k rak ow ski pośpieszył m u z o fiarn ą pom ocą, n atom iast w ojew oda nie w y  pełnił sw ych pow inności. W dzięczny k ró l w yniósł godność k asztelan a k rakow skiego ponad godność w ojew ody, ro z cią g a ją c ten p rzyw ilej na przyszłe wieki. W spom ina o tym w sw ym pam iętniku E n g e s t r ö m (P am iętn iki W aw rzyńca H ra biego E n g e -

strö m a. P ozn ań 1875, s. 42).

π W e rs ja opublikow ana w JN D -1 zasadniczo się różni. P ełn ą w ersję tej zagadki zob. tek st 52.

18 S p o tyk a się rów nież n a stę p u ją cą p ostać in cip itu: „Niech się na to n ikt nie s ro ż y ” (np. w ” Ossol. 12161 I).

(12)

B J 4902, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025, I, Ossol. 12161 I, Skim b., PA N Gd. 1550, K ra s. 3418, K ó rn . 508, R acz. 113.

•34. Antoni Giełgud, starosta generalny żmudzki

„Starostwo wielkie w senacie posiada”

B J 4902, R acz. 113.

„Jak bałwan w senacie siedzi”

B J 6755 II, C z a rt. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418.

35. K ajetan Hryniewiecki, wojewoda lubelski

„W młodszym wieku nieźle gadał”

C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418.

36. Józef Niesiołowski, wojewoda nowogrodzki

„Staruszek jest poczciwy” 19

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418, rk p s suski 229.

37. Michał Kossakowski, wojewoda nowogrodzki

T ek stu brak .

38. Antoni Małachowski, wojewoda mazowiecki

„Króla przyjaciel stateczny”

„Jeden brat sądzi mieszczany”

B J 4902, K ó rn . 508, R acz. 113. Zob. też poz. 18, 150.

39. Bazyli Walicki, wojewoda rawski

„Zawsze chory, zrzęda w domu”

B J 6755 II, C z a rt. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418.

40. Ja n Zyberg, wojewoda brzesko-litewski

„Starzec zacny, poczciwy i szczery” 20

B J 6755, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418, rkps suski 229.

41. Antoni Łoś, wojewoda pomorski 21

42. Adam Chmara, wojewoda miński

19 Z agad k a została opublikow ana d w uk rotnie; w JN D -2 b ra k incipitu i jako b o h ater fig u ru je w ojew oda bełski.

20 T a zagadka b yła rów nież publikow ana d w uk rotnie, za p ierw szym razem , w JN D -1, została błędnie złączon a z p ostacią w ojew ody m ścisław skiego, C h om iń- skiego.

(13)

216 43. Ludwik Wilga, wojewoda czernihowski

„Czterech wojewodów wspólnie obok siedzą”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s . 3418. D otyczy poz. 41— 43, zob. też poz. 49.

44. Piotr Małachowski, wojewoda krakowski

„Co w senacie drugi, trzeci siedzą” 22

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550.

4ó. Karol Radziwiłł, wojewoda wileński

„Sławny z imienia, lecz z rozumu mało”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s . 3418.

„Twarz nieprzyjemna, postać olbrzyma”

B J 4902, K ó rn . 508, Racz. 113.

46. Hieronim Sanguszko, wojewoda wołyński

„Upodlił się na kształt osła” 23

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., PA N Gd. 1550.

47. Teodor Szydłowski, wojewoda płocki

Tek stu brak.

48. Michał Borch, wojewoda bełski

„Na początku się sejmu znajdował”

B J 6755 II.

49. Franciszek Czapski, wojewoda chełmiński

Zob. poz. 41— 43.

W O JE W O D O W I E S P O Z A K O N F E D E R A C J I S E J M O W E J

50. Maciej Sołtyk, wojewoda sandomierski

„Brat był biskupem, on zaś wojewodą”

51. Zboiński, wojewoda płocki

„Przez córki swojej narzędzie” 24

22 D rugiego b oh atera zagadki, w ojew ody poznańskiego Jó z e fa M ielżyńskiego, b rak w śród tych, k tórzy p rzystąp ili do k on fed eracji sejm ow ej.

23 Zagadkę tę, nie znaną JN D , opublikował K r a k o w s k i (op. cit., s. 16). 24 W w ersji opublikow anej przez JN D oczyw ista p om yłka: „Przez córki sw oje n arzęd zie”. N ależy dodać, iż b o h ater tej zagadki Zboiński jest p ostacią w ielce en igm atyczn ą, w ystęp u je rów nież jako kasztelan płocki (por. przypis 30). W iadom o zaś, iż wojewrodą płockim był podów czas T. Szydłowski, a k asztelan em — S ie ra  kowski. Oni w łaśnie fig u ru ją w w ykazie tych , k tórzy p rzystąp ili do k o n fed eracji

(14)

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, P A N Gd. 1550, K ras. 3418.

52. Stanisław Dembiński [Dąmbski?], wojewoda brzesko-kujawski

„Ma serce obywatelskie”

53. Franciszek Chomiński, wojewoda mścisławski

„Hetmanem władał na wojnie”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., PA N Gd. 1550,r. K ras. 3418, K ó rn . 508, R acz. 113.

54. Józef Stępkowski, wojewoda kijowski

„Wzrósł na nogi przez wybiegi” 25

B J 6755 II, Ossol. 2025 I, S kim b., PA N Gd. 1550, K ras. 3418.

„Przez intrygi wojskiem władał”

Ossol. 12161 I.

55. Antoni Sułkowski, wojewoda kaliski

„Że często lubi zwiedzać obce k raje” 26

B J 4902, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K r a s .. 3418, rk p s suski 229.

K A S Z T E L A N O W I E

56. Piotr Ożarowski, kasztelan wojnicki

„Duszę dla Stackelberga zawsze ma otwartą,

Brodę jak kozieł nosi do góry zadartą” 27

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418..

„Apostoł królewskiej wiary”

B J 6755 II, C zart. 2348, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., PA N Gd. 1550, K ras. 3418, R acz. 113.

sejm ow ej. Zboiński, był k asztelan em płockim długo przed S ejm em W ielkim . K a le n  darzyk p olityczn y na ro k 1788 w ym ien ia Zboińskiego, k asztelan a przeszłego p łockie go, wśród k aw aleró w O rła B iałego, k reacji A u gu sta III.

25 W JN D -1, jak o b oh ater zagadki figuruje nie określony bliżej P otock i, w o je  w oda kijow ski. M ożna by tu p rzyp u szczać, iż chodzi o S tan isław a Szczęsnego P o  tockiego, lecz ta k ą hipotezę obala nieodw ołalnie tre ś ć zagadki. W iadom o poza tym , iż zarów no przed S ejm em W ielkim , ja k w czasie sejm u i w okresie po S ejm ie C zte roletnim w ojew odą kijow skim był Jó z e f Stępkow ski. B ra k go, co p raw d a, w w y k a  zie w ojew odów , k tórzy p rzystąp ili do k on fed eracji sejm ow ej, jednakże p o rtre cik wojew ody z a w a rty w zagad ce p asu je jak ulał do p ostaci Stępkow skiego, od m alo w a nej barw nie np. w p am iętniku J a n a D uklana Ochockiego.

26 JN D publikow ał tę zagadkę d w uk rotnie, za p ierw szym razem odnosiła się ona do G adom skiego, w ojew ody łęczyckiego.

27 Spotyka się przy tej zagad ce zm ienioną kolejność p ierw szych dw óch w ersów (np. B J 6755 II).

(15)

318 „W każdym głosie kląć się lubi”

B J 4902, K ó rn . 508, R acz. 113.

„Wysoko w senacie siedzi” 28

K órn . 508.

.57. Franciszek Salezy Miaskowski, kasztelan gnieźnieński

„Perukę nosi zrobioną”

B J 6755 U , C z a rt. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418.

.58. Paweł Biernacki, kasztelan sieradzki

„Dusza podła i przedajna”

В J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418.

.'59. Tadeusz Lipski, kasztelan łęczycki

„Zrazu patryjotą się pokazał”

<60. Stanisław Tyszkiewicz, kasztelan żmudzki, hetman polny lit.

„Już to łatwo każdy zgadnie” 29

B J 6755 I I , Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418.

•61. Piotr Siemiński, kasztelan brzesko-kujawski

Tekstu brak.

•62. Franciszek Młocki, kasztelan wołyński

„Dziesięciu jeden po drugim znajduje” 30

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418. Zob. też poz. 64, 74.

f63. Józef Sielicki, kasztelan połocki

Tek stu brak.

64. Józef Komorowski, kasztelan bełski

„Dziesięciu jeden po drugim znajduje”

BJ, 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418. Zob. też poz. 62, 74.

28 In cipit ten p o w tarza się w dw óch zagad k ach opublikow anych przez JN D . P ierw sza z nich jest zresztą sk o n tam in o w an a z zagadką na w ojew odę sieradzkiego, W alew skiego, i d otyczy bliżej n ie określonego w ojew ody (?) Sułkow skiego. D ruga • d otyczy w ojew ody .m azow ieckiego.

29 D rugim b oh aterem tej zagadki jest k asztelan k u jaw ski, Miszewski. B ra k jego n azw iska w w yk azie pośród ty ch , k tórzy p rzystąp ili do k on fed eracji sejm ow ej.

30 W ystęp u je -też w e rsja „D ziew ięciu, jeden po drugim zn ajd u je”. Spośród b oh aterów tej zagadki, k tó ry ch w ym ien iają źródła, do k on fed eracji sejm ow ej nie p rzystąp ili k asztelan in ow ro cław sk i, D ąbski, k asztelan płocki, Zboiński (ak ces ;zgłosił k asztelan płocki, S ierak ow sk i), k asztelan kam ienicki, M orski.

(16)

<35. Adam Felkierzamb, kasztelan witebski

„Przyjacielski, sumienny, poczciwy”

i B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, rk p s suski 229.

66. Tomasz Ostrowski, kasztelan czerski31

„Jest to prawda niezawodna”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 34Î&.

„Skoro tylko przy kim siada”

B J 3792, C zart. 3625, Skim b.

<37. Tomasz Aleksandrowicz, kasztelan podlaski32

„Pas na brzuchu nosi”

B J 6755 II, C zart. 2348, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ó rn . 508.

„Rogi na głowie nosi”

Ossol. 490 II I, K ra s. 3418, R acz. 113, B O Z 926.

68. Józef Szczyt, kasztelan brzesko-litewski

69. Józef Chrapowicki, kasztelan mścisławski

70. Walenty Gozimierski, kasztelan elb ląski33

„Przebóg, cóż się też to dzieje takiego” 34

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418. D otyczy poz. 68— 70, zob. też poz. 112.

71. Marcin Grocholski, kasztelan bracławski

„Abdank w herbie, groch w nazwisku”

B J 3729, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418, K órn . 508, R acz. 113.

72. Tomasz Pruszak, kasztelan gdański

„To mi sztuka, nie będąc panem”

31 P ierw szą z zagadek odnoszących się do T om asza O strow skiego JN D p rzypisał k asztelan ow i czerskiem u Sobolew skiem u (nazw isko to nosił k asztelan w arszaw sk i). J e s t to oczyw isty błąd. W szystkie pozostałe źródła łączą tę zagadkę z O strow skim . D ru ga zagadka odnosiła się w pub likacji JN D do H ia cy n ta M ałachow sk iego (zresztą i tu popełnił JN D om yłkę n azyw ając go k an clerzem litew sk im ). Na pod staw ie dw óch p ozostałych źródeł, łączący ch tę zagadkę z O strow skim , zm ieniam jej a t r y - b ucję.

32 O dnotow ać tu należy pom yłkę JN D , k tó ry u m ieścił k asztelan a podlaskiego pom iędzy posłami.

83 JN D błędnie od czytał nazw isko k asztelan a elbląskiego, jak o K azim iersk i. 34 Spośród b oh aterów tej zagadki, k asztelan raw sk i M ik orsk i nie fig u ru je pośród ty ch , k tórzy zgłosili ak ces do k o n fed eracji sejm ow ej.

(17)

220

w o kOł z a g a d e k p o l i t y c z n y c h

73. Szymon Zabiełło, kasztelan miński

„Kasztelan i żołnierz dwojakiej myśli”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, rk p s suski 229.

74. Janusz Czetwertyński, kasztelan czernihowski

„Dwóch mamy prawodawców jednego imienia

Obydwóm mile pachnie królewska pieczenia”

B J 3729, B uk. 182.

Zob. też poz. 281.

„Trzech mamy prawodawców jednego imienia”

„Dziesięciu jeden po drugim znajduje”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418. Zob. też poz. 62, 64.

75. Józef Ankwicz, kasztelan sandecki

„Cóż to ja widzę za dziwy”

B J 3589, B J 6755 II, C zart. 2348, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 T., Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418.

76. Adam Malczewski, kasztelan rogoziński

77. Józef Sołtyk, kasztelan zawichojski

78. Józef Moszczyński, kasztelan lidzki

„Cóż to za czterech siedzą mężowie?” 35

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418. D otyczy poz. 76— 78.

79. Symeon Szydłowski, kasztelan żarnowski

„Gdy Polskę dźwiga moc Boga”

B J 3729, B J 6755 II, C zart. 2348, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I , Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418, K órn . 508, R acz. 113.

„Chodzi jak stary Polak, lecz Moskalem śmierdzi”

Ossol. 12161 I.

80. Ludwik Karśnicki, kasztelan wieluński

„Królowi i ojczyźnie swej wierny”

81. Franciszek Markowski, kasztelan sanocki

82. Wojciech Poletyło, kasztelan chełmski

35 C zw artego b o h atera tej zagadki, K oszuckiego, b rak w spisie k asztelan ów , k tórzy p rzystąp ili do k o n fed eracji sejm ow ej.

(18)

83. Antoni Sieroszewski, kasztelan krzywiński

„I tu nie zbłądzę gdy siedmiu ożenię” 36

B J 6755 II, C z a rt. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418. D otyczy poz. 81— 83.

84. Adam Kw ilecki, kasztelan przemęcki

85. Jan Kwilecki, kasztelan międzyrzecki

,,Dwóch prawodawców jednego imienia,

Obydwóm cuchnie królewska pieczenia” 37

B J 3589.

D otyczy poz. 84— 85.

86. Stefan Dembowski, kasztelan Czechowski

,,Z rodu znany, z cnót znaczniejszy” 38

C zart. 3625, O ssol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550.

87. Wacław Zakrzewski, kasztelan nakielski

88. Józef Gliszczyński, kasztelan biechowski

89. Kazimierz Bogatko, kasztelan kruszwicki 39

90. Michał Grodzicki, kasztelan oświęcimski

'91. Makary Gorzeński, kasztelan kamieński

92. Antoni Kossowski, kasztelan inowłocki

93. Adam Męciński, kasztelan spicimirski

94. Jan Przyłuski, kasztelan brzeziński

95. Antoni Besiekierski, kasztelan kowalski

„Niech kto co chce mówi, jednak ja przecie” 40

B J 6755 II, C z a rt. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550. D otyczy poz. 87— 95.

96. Michał Krzyżanowski, kasztelan santocki

Tek stu brak.

97. Maciej Sobolewski, kasztelan warszawski

„W warszawskiej ziemi dość zasłużony”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, rkps suski 229.

98. Antoni Lasocki, kasztelan gostyński

36 W spisie b ra k pozostałych b o h aterów tej zagad k i: Lipiń skiego k asztelan a halickiego, C ieciszow skiego k asztelan a połanieckiego, P odoskiego kasztelan a do brzyńskiego.

37 W JN D 1 — w śród zagadek na posłów.

38 JN D opublikow ał tę zagadkę nie p od ając źródła, spośród jej b oh aterów do k on fed eracji nie p rzy stąp ili: G arczyń ski, K ościelsk i i Z ak rzew sk i, k asztelan Sam  borski.

39 JN D podał niepraw idłow o nazw isko k asztelan a k ru szw ick ieg o: Bogacki. 40 Zagadka została opublikow ana w JN D -1 bez podania źródła.

(19)

222 99. Adam Lasocki, kasztelan sochaczewski

,,Dwóch kasztelanów jednego imienia”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, rkps suski 229. D otyczy poz. 98— 99.

100. Chryzant Opacki, kasztelan wiski

101. Franciszek Ksawery Zboiński, kasztelan raciąski

102. Ignacy Zieliński, kasztelan wyszogrodzki

103. Ludwik Zieliński, kasztelan rypiński

104. Franciszek Prażmowski, kasztelan zakroczymski

105. K ajetan Sierakowski, kasztelan słoński

„Wiżno, Raciąż, Siczyn, Rypin z Wyszogrodem”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P À N Gd. 1550. D otyczy poz. 100— 105.

106. Kajetan Mlicki, kasztelan sierpski

T ek stu b rak .

107. Józef Oborski, kasztelan ciechanowski

,,Czasem z laską przed tym chodzi”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550r K ras. 3418.

108. Adam Ryszczewski, kasztelan lubaczewski

„Znać w nim tyle można cnoty”

109. Teofil Załuski, kasztelan buski

„Byłby niezłego zdania, ale dla prywaty”

B J 6755, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550.

110. Paweł Popiel, kasztelan sandomierski

„Pierwszy kasztelan z Poznania” 41

C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418.

111. Sierakowski, kasztelan płocki

112. Konstanty Bniński, kasztelan chełmiński

„Przebóg, cóż się też to dzieje takiego?”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., PA N Gd. 1550, K ras. 3418. Zob. też poz. 68— 70.

41 Inny b oh ater tej zagad k i — k asztelan poznański, G urow ski — nie zgłosił ak cesu do k o n fed eracji sejm ow ej.

(20)

113. Ja n Mier, kasztelan inflancki

„Że jest z kordonu z Moskwy kasztelanem” 42

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ra s . 3418.

114. Franciszek Żeleński, kasztelan biecki

„Ma rozum piękny, ale uparty”

115. K ajetan Bystrzonowski, kasztelan małogoski

„W senatorskim siedzi kole”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I., S kim b., P A N Gd.

1550.-116. Jacek Jezierski, kasztelan łukowski

„Przy wileńskim moście” 43

B J 3729, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., PA N

Gd. 1550. k

„Przy wiślanym moście gospodarz jedyny”

B J 4902, K ó rn . 508, R acz. 113.

„Kiedy Wenus była w modzie”

B J 3729, B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ras. 3418.

„Co na swym domu rządy króla sławi”

B J 4902, K ras. 261, K ó rn . 508, R acz. 113.

„Za Sasa był kapitanem”

BO Z 926.

117. Stanisław Pruszyński, kasztelan żytomierski

Tekstu brak.

K A S Z T E L A N O W I E S P O Z A K O N F E D E R A C J I S E J M O W E J

118. Aleksander Lubomirski, kasztelan kijowski

„Z imienia sławny i że patryjota”

119. Franciszek Podoski, kasztelan mazowiecki

„Rzadko zasiada w senacie” 44

42 W JN D -1 jako b o h ater tej zagadki fig u ro w ał K o ssak ow ski.

43 W a ria n ty incipitu tej zagadki: „Nad W isłą p rzy m o ście” (C zart. 3625, Skim b.); „Przy w iślan ym m oście” (np. PA N Gd. 1550).

44 JN D podaje błędnie B rzostow sk iego, jak o b o h atera tej zagadki. K asztelan em m azow ieckim był oczyw iście F ran ciszek Podoski.

(21)

224

P O S Ł O W I E

W o j e w ó d z t w o k r a k o w s k i e

12G. Antoni Michałowski, podkomorzy krakowski

„Mówca niezły, obywatel godny”

-121. Jerzy Ożarowski, podstoli krakowski

„Znać, żeś z rodu kasztelanie”

122. Józef Małachowski, starosta karaczkowski

„Znać skąpego z natury, gdy dla kraju skąpy”

123. Józef Wielogłowski, starosta olszański

„Żeś wielogłów, dlatego swoją jedną głowę”

124. Jan z Zakliczyna Jordan, m ajor wojsk kor.

„Ten jeden, że gorliwy dał tego dowody”

125. Kasper Walewski, szambelan

126. Aleksander Romiszowski, szambelan

„Cóż za jedni dwóch posłowie”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., PA N Gd. 1550, rkps suski 229. D otyczy poz. 125— 126.

127. Marcin Śląski, szambelan

„Żal się Boże, że umarł”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., PA N Gd. 1550, rkps suski 229..

.

W o j e w ó d z t w o p o z n a ń s k i e

128. Franciszek Kwilecki, starosta wschowski

Tek stu brak .

129. Augustyn Gorzeński, chorąży poznański

„Kutwa, pieniądze zbija do kupa” 45

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., PA N Gd. 1550, rkps suski 229.

45 W w ersji opublikow anej p rzez JN D p ierw szy w ers brzm i „Pieniądze zbija ■do kupy”, niekiedy, ja k np. w p rzek azie B J 6755 II, p ojaw ia się w p ostaci n astępu ją c e j: „K u tw a, pieniędzy zb ija do k u p y ”.

(22)

130. Łukasz Poniński, sędzia ziemski poznański

„Obywatel m ajętny i zacny”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550.

131. Ignacy Zakrzewski, stolnik poznański

„Mówi przez nos, głos chrapliwy”

C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, B a r t I.

„Obywatelem dobrym być to jego celem”

B J 6755 II.

132. Adam Moszczeński, chorąży winnicki

„Nic nie m ając panem został”

„Przymawiano mu, że piosnkę śpiewa”

133. Ja n Potocki, krajczyc koronny

„Z polska po kozacku chodzi”

134. Jan Lipski, generał major

„Posłem jest oraz żołnierzem”

135. Ksawery Działyński, wojewoda kaliski

„Młody w latach, lecz w zdaniu stateczny”

W o j e w ó d z t w o w i l e ń s k i e

136. Franciszek Romanowicz, sędzia ziemski wileński

137. Gaspar Czyż, sędzia grodzki wileński

„Obydwa w wieku połowie”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, rkps suski 229. D otyczy poz. 136— 137.

Powiat oszmiański

138. Michał Koziełł, starosta dzisieński

139. Józef Kociełł, pułkownik wojsk lit.

„Choć Kocieł, lecz nie smoli, czysty w swoim zdaniu”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, S kim b., P A N Gd. 1550, rk p s suski 229. D otyczy poz. 138— 139.

(23)

**22*>**

Powiat lidzki

140. Benedykt Kamieński, pisarz ziemski lidzki

141. Wojciech Narbutt, szambelan

„Spokojni obydwa, głosami nie trudzą”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, S kim b., P A N Gd. 1550, rkps suski 229. D otyczy poz. 140— 141.

Powiat

Wiłkomirski

142. Ignacy Morykoni, starosta Wiłkomirski

143. Tadeusz Kościałkowski, starosta

„Starostw wspólnie, jak mogli, bronili”

Powiat brasławski

144. Tomasz Wawrzecki, podkomorzy kowieński 46

„Mąż zacny, roztropny, każdy to przyzna”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, B a rt. I.

145. Stanisław Miński, szambelan

W o j e w ó d z t w o g n i e ź n i e ń s k i e

146. Józef Radzimiński, sędzia ziemski i wojewoda gnieźnieński

147. Antoni Rożnowski, pisarz ziemski gnieźnieński

148. Piotr Krzyżanowski, wojski gnieźnieński

„Dwaj rozumni sędziowie, wasze prace są nam znane”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K órn . 521. D otyczy pozycji 147— 148.

149. Antoni Madaliński, pułkownik wojsk kor.

W o j e w ó d z t w o s a n d o m i e r s k i e

150. Stanisław Małachowski, referendarz koronny

„Jest to gadka, lecz nie bajka”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 490 III, Ossol. 12161 I, Skim b., PA N Gd. 1550, R acz. 113, B O Z 926, Bu k. 182.

(24)

„W postaci pokornej, w filuternej minie”

Skim b.

,,Jeden brat sądzi mieszczany”

B J 4902, K ó rn . 508. R acz. 113. Zob. też poz. 18, 38.

151. Ja n Nepomucen Małachowski, starosta opoczyński

„Natura w ciele go upośledziła

Rozumem go za to utwierdziła” 47

B J 6755 II, C zart. 3625 I, Ossol. 12161 I, S kim b., P A N Gd. 1550, rkps suski 229.

152. Michał Strasz, podsędek radomski

153. Antoni Karski, łowczy sandomierski

154. Antoni Mikułowski, pisarz ziemski radomski

155. Kazimierz Skorkowski, podczaszy opoczyński

156. Michał Kochanowski, major wojsk kor.

„Cnotliwym idąc torem”

Ossol. 12161 I.

„W liczbie pięciu cni mężowie”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, rk p s suski 229. D otyczy poz. 152— 156.

W o j e w ó d z t w o k a l i s k i e

157. Jan Suchorzewski, wojski wschowski

„Z ofiary przed sejmem danej”

B J 6755 II, C z a rt. 3625, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skimib., P A N Gd. 1550, rkps suski 229, K ó rn . 521.

158. Felicjan Wierzchlejski, podsędek kaliski

159. Paweł Skorzewski, podstoli poznański

160. Józef Zabłocki, cześnik poznański

161. Franciszek Mikorski, pisarz ziemski kaliski

162. Maksymilian Zielonacki, komornik wschowski

163. Piotr Radoliński, szambelan

164. Piotr Sokolnicki, szambelan

„Wszyscy ośmiu jesteście zacnymi”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, rk p s suski 229. D otyczy poz. 157— 164.

47 W publikacji JN D zagadka ta zaczyn a się n a stę p u ją co : „N atu ra w cale u p o śledziła, / Rozum em go za to u tw ierd ziła”. J e s t to n iew ątp liw ie w e rsja błędn a i za ciera op arty n a an ty tezie zw iązek p ierw szy ch d w óch w ersów .

(25)

228

w o kOł z a g a d e k p o l i t y c z n y c h

W o j e w ó d z t w o t r o c k i e

165. Michał Zaleski, wojski W. Ks. Lit.

„Patron niegdyś zawołany”

B J 3729, B J 6755 II, Ossol. 2025 I, Ossol. 12161 I, Skim b., P A N G d. 1550, K órn . 521.

166. Michał Brzostowski, starosta miński

„Prorogacyi sejmików projekt przezeń dany”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K ó rn . 521.

Powiat grodzieński

167. Kazimierz Wolmer, marszałek grodzieński

„Na łbie łysi, podli w mowie” 48

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, S kim b., P A N Gd. 1550, K ra s. 3418, K órn . 521.

168. Aleksander Eysymontt, wojski i podstarości grodzieński

Tek stu brak.

Powiat kowieński

169. Ignacy Zabiełło, marszałek kowieński

170. Antoni Kossakowski, chorąży kowieński

„Ci posłowie nic nie mówią, ani”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, rkps suski 229, K órn. 521.

D otyczy poz. 169— 170.

Powiat upicki

171. Józef Wereszczyński, starosta upicki

Tekstu brak.

172. Benedykt Karp, chorąży upicki

„Że się w czasie drogości nad ludem użalił”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, rkps suski 229, K órn. 521.

W o j e w ó d z t w o s i e r a d z k i e

173. Feliks Władysław Pomian Łubieński, starosta nakielski

174. Andrzej Cielecki, chorąży szadkowski

48 W JN D -l niesłusznie um ieszcza się tę zagadkę w śród zagadek na kasztelanów , zn iek ształcając przy tym nazw isko p osła: W olm ar.

(26)

175. Ignacy Tymowski, stolnik sieradzki

176. Stefan Juliusz Walewski, podsędek sieradzki

„Nie daremnie was za posłów obrali”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, K órn . 521. D otyczy poz. 173— 176.

Ziemia wieluńska

177. Ignacy Szembek, łowczy ostrzeszowski

178. Wojciech Mączyński, szambelan

„Dlaczego wam było na posłów się sadzić”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., P A N Gd. 1550, rkps suski 229, K ó rn . 521.

D otyczy poz. 177— 178.

W o j e w ó d z t w o b r z e s k o - k u j a w s k i e

179. Stanisław Dąbski, podkomorzy brzesko-kujawski

180. Ignacy Zakrzewski, starosta radziejowski

„Pierwszy staruszek zacny, uczciwy statysta”

W o j e w ó d z t w o ł ę c z y c k i e

181. Franciszek Jerzmanowski, chorąży inowłocki

182. Jan Nepomucen Gajewski, podsędek łęczycki

183. Franciszek Mączyński, cześnik łęczycki

184. Cyprian Nakwaski, szambelan

„Kto departament radą sprzeczną utrzymywał”

K s i ę s t w o ż m u d z k i e

185. Józef Zabiełło, łowczy wielki lit.

186. Stanisław Górski, pisarz skarbowy W. Ks. Lit.

187. Ignacy Giełgud, starościc żmudzki

188. Jerzy Tyszkiewicz, kasztelanie żmudzki

189. Ignacy Przeciszewski, sędzia grodzki żmudzki

190. Józef Plater, wojski inflancki

„Jak by wiele ojczyzna na tym szkodowała”

B J 6755 II, C zart. 3625, Ossol. 2025 I, Skim b., PA N Gd. 1550, K ó rn . 521. D otyczy poz. 185— 188 i 19 0 49.