Majątki możnowładcze na Węgrzech w XII wieku

M A R EK B A R A Ń S K I

Majątki możnowładcze na Węgrzech w XII wieku

M a ją tk i p ry w a tn e n a W ęgrzech w czesnego średniow iecza w łaściw ie nie b y ły dotychczas bad ane, chociaż porusza te n p ro blem w iele prac. Nie zajm ow ano się n a ogół organizacją, w ielkością, an i c h a ra k te re m ty c h m a­

jątk ó w . P isano o sta tu sie p raw n y m w łaścicieli. Zauw ażono różnice po­

m iędzy m a ją tk a m i n ad an y m i przez św . S tefan a, dziedziczonym i przez c a ły ród, a n ad an iam i k ró ló w późniejszych, p rzy k tó ry c h obow iązy­

w ało dziedziczenie w zorow ane n a zachodnioeuropejskim p raw ie lennym . Oba ro d zaje m ajątk ó w zostały zró w nan e ze sobą w czasach K olom ana.

Od m o m en tu w y d an ia jego sta tu tó w , w szystkie n a d a n ia sp rzed X II w.

dziedziczył cały ród; p rzy n a d a n ia c h późniejszych dziedziczył w yłącznie syn, lu b b r a t posiadacza. O stateczne p rzejście n a dziedziczenie rodow e dokonało się w czasach A n d rz e ja I I i.

In te reso w ały też w ęg iersk ą h isto rio g rafię początki w ielkiej w łasności św ieckiej. G y . G y ö r f f y w yw odzi ją ze w spólnej w łasności rodow ej i w iąże z pow stan iem k o m itató w (v â rm e g y e ) 2. Inneg o zd an ia je s t E. M o 1 - n â r, w edłu g którego m a ją te k m ożnych w ęg iersk ich sk ład ał się głów nie ze sta d bydła, n ato m ia st w łasność ziem ska w y kształciła się n a tere n ie późniejszych W ęgier jeszcze p rzed p rzybyciem M adziarów . U w aża on, że pierw sze m a ją tk i ziem skie n ale ż a ły do m ożnych sło w iańskich i zostały p rz e ję te przez W ęgrów , lub też m ożni słow iańscy u leg li m a d z ia ry z a c ji3.

K . T a g â n y i i L. E r d é l y i d y sk u to w ali n a te m a t p ra w i obo­

w iązków poszczególnych w a rstw społecznych, a w ięc także n a tem a t p ra w i obow iązków ludności poddanej m ożnym . P ra c e ich w y jaśn iły w iele zagadnień zw iązanych z h isto rią społeczną, n ie ro zw iązały n a to ­ m iast p ro b lem u organizacji w ielkich m a ją tk ó w 4.

1 Por. I. А с s â d y , A m a g y a r b ir o d a lo m tô r té n e te t. I, B u d a p est 1903, s. 792;

G y . B o d o l a y , H ü b é re s k ir â ly s e r v ie n s e k о X I I I szâ za d b a n , P écs 1940; F. E c k ­ h a r t , M a g y a r a lk o tm â n y és jo g tô r té n e t, B u d a p est 1946; t e n ż e , S ta a ts r e c h t u n d P r iv a tr e c h t in U n garn im M itte la lte r , „ U n g a risch e J a h rb ü ch er” t. IX , 1929; L. E r ­ d é l y i , M a g y a r o rszâ g tâ r s a d a lm a X I s z ä z a d i tö r v e n y e ib e n , B u d a p est 1907; t e n ż e , A z A r a n y b u lla tâ r s a d a lm a , [w:} F e jé r p a ta k y E m lék k 'ô n yv, B u d ap est 1917; J. H o ­ l u b, Z a la m e g y e tô r té n e te a k ô zé p k o r b a n t. I, P e c s 1929; H. M a r c z a l i , U n ga­

risc h e V e rfa ssu n g sg e sc h ic h te , T ü b in g en 1910; A . T i m o n , U n g a risch e V e rfa s su n g s­

u n d R e c h tsg e s c h ic h te m i t B e zu g a u f d ie R e c h ts e n tw ic k lu n g d e r w e s tlic h e n S ta a te n , B erlin 1904; F . V â c z y , T à r sa d a lm u n k a z A r p â d o k és A n ju u k k o ra b a n , „M agyar M ü v e lô d é sto r té n e t” t. IV , 1965.

2 G y . G y ö r f f y , A m a g y a r n e m z e ts é g tô l a vâ rm egy-eig, a tö r z s tö l a z o rsza g ig , cz. I, „ S zśza d o k ” t. X C II, 1958, n r 1—4, s. 4 3 - 4 7 .

3 E. M o l n â r , A m a g y a r tâ r s a d a lo m tô r té n e te a z ô sk o r tô l a z  r p â d k o r ig , B u ­ d ap est 1949, s. 96— 107, 170— 174 i 267— 272.

4 L. E r d é l y i , A r p â d k o r i tà r s a d a lo m tô r té n e tü n k le g k r itik u s a b b k é r d é s e i, '[w:]

K o lo s v â r i Ê r te k e z é s e k a m a g y a r m ü v e lô d é s tô r té n e le m t. IV , B u d a p est 1915; t e n ż e , A tiz e n k é t le g k r itik u s a b b k é r d é s „ A r p â d k o r i tà r s a d a lo m tô r té n e tü n k le g k r itik u s a b b k é r d é s e i’’ c im u k ô n y v e b ir â ld tâ h o z, K o lo sv â r 1917; K . T a g a n y i , F e le te t dr E rdé­

ly i L ó szló n a k A r p â d k o r i tà r s a d a lo m tô r té n e tü n k le g k r itik u s a b b k é r d é s e r e , „T orte- n elm i S z e m le ” t. V, 1916; t e n ż e , V â z la to k a r é g ib b  r p â d k o r t& rsa d a lo m tô rté n e té - böl, „ T ârsad alom tu d om ân y” t. II—III, 1922— 1925.

P R Z I G L Ą D H IS T O B Y C Z N Y , T O M L X X , 1Θ79, Z E S Z . J

402 М А Л Е К B A R A Ń S K I

Po o sta tn ie j w ojn ie do zagadnień ty c h pow róciła E. L e d e r e r w p ra ­ cy o w yk ształcen iu się feu dalizm u n a W ę g rz e c h 5. S ta ra ła się ona u ją ć h isto rię społeczną tego k ra ju z m arksistow skiego p u n k tu w idzenia, je d ­ nakże jej ujęcie je s t nie ty le polem iką z poglądam i daw niejszym i, co r a ­ czej ich k o n ty n u ac ją. W p rac y tej znalazł się rozdział pośw ięcony w iel­

kiej w łasności św ieckiej, lecz a u to rk a ograniczyła się do om ów ienia ró ż­

n y c h k ateg o rii p o d d a n y c h 6.

Zadaniem , jak ie sobie staw iam , je st p ró b a re k o n stru k c ji m a ją tk u moż- now ładcy w ęgierskiego z pierw szej połow y X II w., jego w ielkości, o rg a ­ nizacji i c h a ra k te ru produkcji. P ra g n ą łb y m także poddać w ery fik acji rozpow szechnione n a W ęgrzech przekonanie, iż w e w czesnym śre d n io ­ w ieczu m ożni tego k ra ju dysponow ali du żym i m ają tk a m i ziem skim i b ęd ą­

cym i podstaw ą ich potęgi 7.

Co n a le ż y uw ażać za w ielką w łasność? W szystkie o k reślen ia n a p od ­ staw ie w ielkości ziem i w y d ają się n iep rz y d atn e zarów no ze w zględu n a c h a ra k te r źródeł, ja k i na w zględność k ry te riu m . Ź ródła n ie pozw alają bow iem n a p ełn e odtw orzenie całej w łasności ziem skiej, a w ięc o pisane w n ich m a ją tk i stanow ią ty lk o nieliczne p rzy k ła d y b adanego zjaw iska.

T ru d no tak że ustalić, ja k ą w łasność n a le ż y tra k to w a ć jak o w ielką, a ja k ą n i e 8. D latego lepiej uznać, iż n iew ątp liw i członkow ie e lity społecznej b y li zarazem w łaścicielam i n ajw ięk szy ch m ajątkó w .

D ysp on ujem y kilkom a d o k um en tam i o b razujący m i m a ją tk i ludzi n a ­ leżących do elity. Z ajm ę się dw om a spośród nich, a m ianow icie d o k u ­ m en tem fu n d ac y jn y m k laszto ru w B zoviku z r. 1135, w y staw io n y m dla kom esa L am b erta, i d o k u m en tem fu n d ac y jn y m k lasz to ru w C satar z czasów panow ania B eli II, w y staw ion ym d la kom esa M arcina. T en o sta tn i d o k u m en t u zu p ełn ia te sta m e n t żony M arcina, M agdaleny.

Obraz, ja k i o trzy m am y n a przykładzie ty ch dw óch n adań , oczywiście nie będzie pełny. U kazują one zaledw ie w ycinek problem u, nie w y czer­

p u ją tak że dostępnej bazy źródłow ej. Je d n ak ż e w y d aje się, że oba u k a ­ zane m a ją tk i stanow ią typow e p rzy k ła d y w ielkiej w łasności ziem skiej pierw szej połow y X II w. na W ęgrzech. Sądzę więc, że to co p rzek azu ją, m ożna uogólnić n a całą w ielk ą w łasność św iecką.

N azw y w ęgierskie w opracow anych przeze m nie do k u m en tach w y ­ stę p u ją w fo rm a ch w łaściw ych pisow ni średniow iecznej. Zgodnie z ogól­

nie p rzy ję ty m i zasadam i p o w inien b y m oddać je w fo rm ie w spółczes­

nej. Poniew aż je d n a k czy teln ik nie z n ający szczegółowo historycznej geografii W ęgier m ógłby m ieć tru d n o ści z id e n ty fik a c ją m iejscow ości za­

pisanych w d o k u m en tach z ich w spółczesnym zapisem w tekście, zdecy­

dow ałem się n a pozostaw ienie pisow ni dokum entów . W brzm ien iu dzisiejszym o d d aję ty lk o dw ie głów ne siedziby om aw ian ych klasztorów , Bzovik i C sa tar o raz n azw y ogólnie znane.

5 E. L e d e r e r , A fe u d a liz m u s k ia la k u lâ s a M a g ya ro rszà g o n , B u d a p est 1959.

6 W edług E. L e d e r e r o z w y c ię stw ie fe u d a liz m u n a W ęgrzech m ożna m ó w ić w m o m en cie u zy sk a n ia vp r z e z fe u d a łó w (król, m ożn i, K o śció ł) m on op olu ziem i. D la ­ teg o te ż stara s ię on a ukazać sto p n io w e pop ad an ie in n y c h k a te g o r ii lu d n o ści w za­

leżn o ść od w ie lk ic h fe u d a łó w .

7 Is tn ie n ie m a ją tk ó w m o żn o w ła d czy ch za u w a ż y ła ta k że E. L e d e r e r , op. cit., s. 83. J ed n a k że u w aża ona, że m o żn i p o sia d a li w ie lk ie ob szary ziem i. W ielo k ro tn ie, b e z u za sa d n ien ia , m ó w i on a o w ie lk ic h m a ją tk a c h fe u d a łó w św ie c k ic h . P o p rze­

c zy ta n iu jej p racy o d n o si się w ra żen ie, ż e b y ły o n e p o ró w n y w a ln e do m a ją tk ó w k o śc ie ln y c h czy k ró lew sk ich .

8 W. К o r t a, R o z w ó j w ie l k ie j w ła sn o ś c i fe u d a ln e j n a Ś lą s k u d o p o ło w y X I I I w ., W ro cła w 1964, s. 10, p rzy jm u je, że p o sia d a n ie trzech w s i k w a lifik u je w ła sn o ść ja k o w ie lk ą .

M A J Ą T K I M 0 2 N O W Ł A D C Z E N A W Ę G R Z E C H X I I W . 403

M A JĄ T E K K O M E S A L A M B E R T A

D o k u m en t fu n d a c y jn y k lasz to ru pod w ezw aniem św. S te fa n a w Bzo- vik u 9 n ie o p isu je całego m a ją tk u kom esa L am b erta, lecz ty lk o tę jego część, k tó ra przekazana została klasztorow i. Z tek stu d o k u m en tu w iado­

mo, że L a m b e rt dysponow ał tak że in n y m i dobram i.

N ależał o n do najw yższego m ożnow ładztw a, b y ł szw agrem k ró la W ła­

dysław a, ożen ił się bow iem z jego sio strą 10. M ożna go id en ty fik o w ać albo z w y stę p u ją c y m zaraz po p a la ty n ie i comes curialis, kom esem Bodrog и , lu b też z w y stę p u ją c y m w 1124 r. p a la ty n e m L a m b e rte m 12. M. W e r t n e r je s t zdania, że zginął on w 1132 r., gdy p o p iera ł księcia B orysa, m im o że sta n ą ł o fic jaln ie po s tro n ie B eli II. M iał go zabić jeg o w ła sn y b r a t 13.

W iadom ość t a je s t je d n a k m ało pew na, W e rtn e r op iera się n a późnym i n iez b y t jednoznacznym p rzekazie Turocziego 14. N ie u leg a w ątpliw ości, że L a m b e rt n ależał do pierw szych m ożnych swego czasu. Jego fu n dacja m iała m iejsce za czasów S te fa n a II i arcy b isk u p a ostrzyhom skiego F e li­

cjana. P oniew aż S te fa n II pano w ał w lata ch 1116 — 1 m arc a 1131, a F e lic ja n sp raw ow ał swój u rzą d w lata ch 1127— 1139, p o w stanie klaszto­

r u m iało m iejsce w lata ch 1127 — 1 m arca 1131.

N adane dobra, ze w zględu n a ich pochodzenie, m ożna podzielić na daw n e m a ją tk i L am b erta, w większości odziedziczone po przodkach, now e n ad an ia uczynione L am b erto w i i d o b ra przez niego zakupione. W szystkie one leżały n ad D unajem , Ipolą i H ronem . D w anaście pierw szych m a ją t­

ków w yliczono z ko lejn y m i n u m era m i, dalsze w ym ieniono ju ż bez n u m e ­ row ania. W śród jednych, ja k i d ru g ich , z n a jd u ją się także n a d a n ia in n y ch osób. Z am y k a d o ku m en t w y k az ludności przekazanej przez L am b erta klasztorow i.

P ierw szy m w ym ienionym predium je s t B z o v ik 15, pom iędzy rzeką K ru p ln ic ą a L itavicą; pó źniejsza in te rp o la c ja dokładnie o p isu je jego g ra ­ nice. N ie w iem y, co się w ty m m a ją tk u znajdow ało, b ra k d an y ch n a te m a t jego h isto rii pozw ala przypuszczać, że b y ł on dziedziczną posiadłością L am b erta. W niosek te n n a su w a się z p o rów nania z in n y m i m ają tk a m i, p rz y k tó ry c h podano sposób, w ja k i L a m b e rt w szedł w ich posiadanie.

9 D ok u m en t k o m esa L a m b erta d la k la szto ru w B z o v ik u z 1135 r. d ru k u je C o d e x d ip io m a tic u s e t e p is to la r is S lo v a c ia e [cyt. d alej: CDS] t. I, red . R. M a r s i ­ n a , B r a tis la v a 1971, s. 70— 72. B y ł o n ta k ż e p u b lik o w a n y w C o d e x d ip io m a tic u s H u n g a ria e a c c iv ilis [cyt. d alej: CDH ] t. II, B u d a 1829, s. 82, je d n a k ż e lic z n e b łę d y u n ie m o ż liw ia ją k o rzy sta n ie z te g o w y d a n ia . N a tem a t teg o d o k u m en tu patrz I. S z e n t p é t e r y , A z A r p â d h à z i k ir ä ly o k o k le v é le in é k , s. 21, n r 59. Z n o w szej lite r a tu r y — R. M a r s i n a , К p r o b le m a tik e b z o m c k e j lis tin y , „ F olia d ip lo m a tica ” t. X III, B rno 1965, s. 36—44.

10 C DS t. I, s. 71, p r e d iu m P a ztu h : d e d it r e x L a d isla u s c o m iti L a m p e r io c u m s o r o re su a , q u a m d e d e r a t e i in u x o r e m . M . W e t n e r, L a m b e r t isp â n , „S zazad ok ” 1891, s. 824— 828, u w aża że żon ą k o m esa L am b erta n ie m o g ła b yć sio stra k ró la W ła d y sła w a o im ie n iu Z ofia, m im o ż e d ok u m en t m ó w i, iż L am b ert fu n d u je k la s z ­ tor w raz z żon ą Z ofią. Z o fia b y ła , w e d łu g n ieg o , drugą żon ą L a m b erta , p ierw szą n a to m ia st b y ła n ie z n a n a z im ie n ia sio stra k róla.

11 C D H t. II, s. 86.

12 M. W e r t n e r , op. cit., s. 824.

13 T am że, s. 825.

14 J an os T h u r o c z y , C h ro n ik a H u n g a ro ru m II, 64. C y tu ję za M. W e r t n e - r e m .

15 P r e d iu m ozn aczało w X I —X II w ie k u n a W ęgrzech g o sp o d a rstw o , w k tórym p ra co w a li n ie w o ln i. W edług I. S z a b ó (A fa lu r e n d s z e r k ia la k u lâ s a M a g y a ro rszâ g o n X —X V s z â z a d , B u d a p est 1971, s. 47— 51; t e n ż e , A p re d iu m . V izs a â lâ d à so k a k o ra i m a g y a r g a zd a sâ g és te le p ü lé s tô r te n e le m k o ra b a n , „A grârtôrtén elm i S z e m le ” 1963) n ie sta n o w iło o n o sa m o d zieln ej o sad y, le c z b y ło częścią w si.

404 М А Л Е К B A R A Ń S K I

N astęp n y m m a ją tk ie m odziedziczonym po p rzod k ach było nien azw an e p re d iu m iu x ta Danubium·, czy tam y w istocie, że p re d iu m to n ad ał św.

S te fa n kom esow i H untow i, a b y tam pasł sw oje bydło. Poniew aż n ie zo­

stało pow iedziane, że kto in n y je s t donatorem , a n i że L a m b ert m a ją te k te n zakupił, n ależy się dom yślać, że s ta ł się on jego posiadaczem przez dziedziczenie. W zw iązku z ty m d o w iad u jem y się, że św. S tefan oddał pasterzom znad D u n a ju ziem ię w w ielkości 20 pługów ad ara n dum w e wsi C henka.

W podobny sposób m u siał odziedziczyć L a m b e rt p re d iu m iu x ta f lu ­ v iu m Gron. Liczyło ono 10 pługów i zostało n a d an e przez św. S te fa n a w ra z z łąk ą i lasem zw anym B yn, B ynow i, synow i H unta.

P re d iu m P auli n ależało też zapew ne do posiadłości dziedzicznych, po­

w iedziano p rz y n im ty lko , że kom es n ad ał je klasztorow i. Z najdow ało się ono koło kościoła św. W aw rzyńca i liczyło 3 pługi ziem i w raz z łąkam i, lasam i i loco m o lendini.

Bezsprzecznie dziedzicznym i b y ły dw a n astęp n e predia, M orout i P ła tn a . N adał je św. S te fa n L am b ertow i, przodkow i naszego L am b erta, w dziedziczne posiadanie. Po śm ierci nieznanego z im ien ia o jca kom esa, L am b ert i jego b r a t H ipolit podzielili m ają te k , H ipolit dostał P la tn ę , L a m b ert — M orout. G dyby te n u k ład k tó re m u ś z braci n ie odpow iadał, k ażd y z n ich m iał dostać połowę każdego z m ajątkó w . S w oją część, terra m M orout, n ad ał Lam berti fu n d o w an em u przez siebie klasztorow i.

O statn ią posiadłością z tej g ru py , w k tó re j m ożna się dom yślać ojco­

w izny L am b erta, b ył K u r t n ad Ipolą. P osiadał on 7 płu gów ziem i, łąki i las leżący po obu stro n a c h rzeki. D o ku m ent n ie po d aje h isto rii tego m ają tk u , z czego w y n ik a, że n ik t nie w ą tp ił w p raw a L a m b erta do niego.

N astęp n a g ru p a nadań, bez nu m eró w , o b e jm u je m a ją tk i nie m niejsze od poprzednich. I tu ta j w y stę p u ją dobra, k tó re m ożna uw ażać za dzie­

dziczne fu n d a to ra klasztoru, dobra n a d a n e m u o raz zakupione. Poniew aż jed y n ą ró żn icą pom iędzy obu częściam i d o k u m en tu je s t b ra k w d ru g iej k o lejn y ch nu m eró w , m ożna chyba uw ażać ją za n ad an ie uczynione w o s ta t­

niej chw ili, m oże ju ż ^do częściow ym spisaniu d o k u m entu. P ierw szych dw anaście m ają tk ó w b y łoby podstaw ow ym uposażeniem klaszto ru, po­

chodzącym z la t 1127— 1131, n a to m ia st dalsze zostały zapew ne n a d an e w 1135 r., k ie d y spisyw ano d okum ent. P rz y jm u ją c tę koncepcję, n a le ­ żałoby odrzucić tw ierd zen ie W e rtn e ra o śm ierci L a m b e rta w 1132 r.

T w ierdzenie to w y d aje się zresztą n iepraw dopodobne tak że ze w zględu n a to, że L a m b e rt w y stę p u je w dokum encie ja k o osoba żyjąca.

W d ru g ie j g ru p ie n a d ań dziedziczną posiadłością b y ła zapew ne terra in O cyua 16 licząca 3 pługi ziem i i 5 d o m u s h o m in u m , ziem ia w e w si Ze- behgleb z 10 pługam i i 2 dom am i, 1 p ług ziem i w e w si D opup także z 2 dom am i o raz w e w si N ek 1 pług z 2 dom am i. Poza ty m n a d a ł L a m b e rt quoddam p re d iu m su u m Z ob o k liczące 15 pługów.

W szystkie w yżej opisane posiadłości zaw ierały w yłącznie ziem ię, łąki i lasy. Ludzi należy1 się dom yślać tak że w o patrzonym n u m ere m siódm ym p re d iu m iu x ta D anubium , k tó re d o sta ł kiedy ś kom es H u n t ad pascenda

16 T erm in em te r r a o k reślan o n a W ęgrzech w w . X I—X III zarów n o w ie ś, część w si, k ie d y t o — ja k c h c e I. S z â b o (A fa lu r e n d s z e r , s . 40— 47) — p o ję c ie to b y ło ró w n o zn a czn e z p o jęciem p r e d iu m , ja k i ś c iś le o k reślo n e p o le w e w si.

B y ła to w te d y te r r a in v illa . P oza ty m te r m in te n m ó g ł o zn aczać zarów n o pola orne, ja k i la s czy n ie u ż y tk i. W k o ń cu m ożn a te ż spotkać w źró d ła ch o k reślen ia ta k ie , ja k te r r a c a stri. B y ło to w ię c p o ję c ie w ielo zn a cz n e , w k a żd y m w y p a d k u n a le ż y starać s ię u sta lić je g o zn aczen ie.

M A J Ą T K I M O Z N O W Ł A D C Z E N A W Ę G R Z E C H X I I W . 405

anim alia. N ie zostali oni w ym ienieni, lecz w spom niano o ziem i stanow iącej podstaw ę ich utrzy m ania.

N astęp n ą g ru p ą posiadłości są m a ją tk i n a d a n e L am berto w i przez ko­

lejn y c h p an u jący ch. N ajw ięcej n a d a ń uczynił d lań k ró l W ładysław . Był to p rzede w szystkim posag jego żony: p re d iu m P aztuh, w k tó ry m z n a j­

dow ała się k u ria królew ska, 10 pługów ziem i, łąki, lasy i 6 w ym ienio­

n y c h z im ien ia ludzi. Pow innością ich b y ła służba w k u ch n i, służba z końm i o raz koszenie i g rab ien ie siana. Do tegoż posagu n a le ż a ły 2 w in­

nice n a w y sp ie Z ygetfeu, w ra z z ziem ią ad u n u m aratrum , zapew ne pod­

staw ą u trz y m an ia w in ia r z y 17.

N iezależnie od posagu żony k ró l W ładysław n ad ał L am berto w i czło­

w ieka im ieniem K ry sty n z dw om a sy n am i i całym potom stw em , L a m b ert p rzekazał go k lasztorow i w raz z ziem ią in B ory, liczącą 3 pługi. P ow in­

nością ty c h ludzi b y ła służba z końm i i w ozam i o raz koszenie i grabienie siana.

P re d iu m w e w si N ena o trzy m ał L a m b ert od księcia Alm osa. N ie opi­

sano jego w ielkości, a n i też nie w yliczono ludności. W iadom o, że poprzed­

nim jego w łaścicielem b y ł bliżej n iezn an y P rodsa, k tó ry u m a rł bezpo­

tom nie. P ozw ala to zorientow ać się w c h a ra k te rz e nad ania. P ro d sa m ia ­ now icie posiadał m a ją te k ja k o len n o z p raw em przek azania go n a jb liż ­ szym spadkobiercom . N a ty m sam y m p raw ie uzyskał je zapew ne L am bert.

P rzek azał w końcu L am b ert klasztorow i dobra, k tó re kup ił. Być m o­

że, tra n s a k c ji ty c h dokonał w zw iązku z planow aną fu n d acją. W n a d a ­ n iach zw iązanych z założeniem k lasz to ru w idzim y 2 zakupione predia.

Jak o pierw szy, oznaczony n u m e re m trzecim , fig u ru je B adun. G raniczy on z Bzovikiem , gdyż został w ym ien ion y p rzy opisie jego granic, jako Badin. In fo rm ację tę m ożna p rzy jąć, m im o że ów opis je s t późniejszą in terp o lacją. Osoba u zu pełn iająca d o k u m en t n iew ątp liw ie uw zględniła istn ieją cą s y tu a c ję geograficzną. P re d iu m to k u p ił L a m b e rt w obec św iad­

ków a quodam viro nom ine Ire m y r. Zostało ono n a b y te w raz z 9 ludźm i.

Pow innością 4 pierw szych b y ła służba z końm i i w ozam i, koszenie i g ra ­ bienie siana, a także u staw ian ie n am io tó w przez 4 dni w czasie podróży ich pana. P ięciu n a stę p n y c h obow iązyw ała bliżej n ieo k reślo n a służba i tak ż e d aw an ie wozów, koszenie i g rab ien ie siana.

T akże n a b y ty m m ają tk ie m było K ükezü. Za k ró la W ładysław a p re ­ d iu m to, w ra z z ziem ią, przekazał L am bertow i, którego p rzed tem adopto­

wał, n ieja k i Crazeg. Poniew aż nie m iał on w łasnego potom stw a, m ożna się dom yślać, że ad o p cja b y ła w ybiegiem p raw n y m pozw alającym n a kupno m a ją tk u przez L am b erta. J a k bow iem pam iętam y, n iek tó re po­

siadłości m ogły być dziedziczone w yłącznie przez synów lu b b ra ta ; gdy ich nie było — w ra c ały do króla. M a ją tek te n posiadał w innice. D rugą w innicę w K ü k ezü p rzekazał L am b erto w i człow iek o im ien iu Crez. Tym razem ad o p cja nie b y ła p otrzebna, a w ięc Crez m iał in n e p raw a do w in ­ nicy niż Crazeg. K ü kezü w ra z z dw om a w innicam i n ad ał L a m b e rt fu n ­ dow anem u klasztorow i.

O statn ią posiadłością w tej g ru pie, n a b y tą zapew ne w zw iązku z fu n ­ dacją, b y ła Z com a. L iczyła o n a 4 p łu g i ziem i i została k u p io n a wobec w y ­ liczonych w dokum encie św iadków . P rz y Zcornde i K ü k ezü nie pow ie­

dziano nic o ludziach w n ich pracu jących .

17 W ęgiersk a n a zw a Z y g etfeu , której d zisiejsza p iso w n ia w y g lą d a ła b y S zig etfö , oznacza d o k ła d n ie to sam o, co przed n ią u m ieszczon a n a zw a ła c iń sk a cap ita in su ­ lae — g ło w a w y sp y . Jest to zarazem sta r o w ę g ie r sk ie o k reślen ie p ó łw y sp u .

406 М А Л Е К B A R A Ń S K I

W śród posiadłości n ad an y ch w m om encie spisyw an ia d o k u m en tu w i­

dzim y dw a m a ją tk i zakupione. P rz y obu w yliczono św iadków . T ak więc zakupił L a m b e rt 10 w innic w M eger n a d D u n ajem od n iejakieg o D aw ida.

Z n ajd o w ały się one infra generacione K aloz, przez co n ależy rozum ieć, że kom es nasz n a b y ł w innice od jednego z m ieszkających w M eger C horez- m ijczyków 18. W raz z w innicam i k u p ił o n też locus in villa przeznaczony na dom y, spiżarnię, sta jn ię i in n e n iezbędne rzeczy. To m iejsce było za­

pew ne koniecznym zapleczem dla w innic. Być może, stw ierd zen ie to o zna­

cza tyle, co w yżej w ym ienione pługi ziem i pow iązane z w innicam i. W t a ­ kim razie w in n ice n ad aw ano by w raz z urządzen iam i niezbędnym i do p ro ­ du k cji w ina, a tak że z dom am i i zapew ne z ziem ią stanow iącą podstaw ę u trz y m an ia w iniarzy.

D rugą posiadłością w tej g ru p ie b y ła zakupiona za 2 g rzy w n y od n ie­

jakiego G rzegorza ziem ia ad duo aratra w e wsi C hem er. W raz z tą zie­

m ią k laszto r m iał udział w e w sp ó lny m pastw isk u w iejskim . Z akupiona b yła też ziem ia w e w si W ouita licząca 2 p ługi (terra libera) w ra z z w in ­ nicą, od n iejak ieg o D ragona za 28 pensa, p rzy czym k o rzy stać m iano ze w spólnego p astw isk a w raz z w ieśniakam i.

Poza posiadłościam i n ad an y m i przez L a m b erta k laszto r uposażony został także przez in n e osoby. T ym n adaniom w arto się przyjrzeć; nie stano w iły one m a ją tk u kom esa, lecz u ła tw ia ją n am odtw orzenie typow ego p red iu m ow ych czasów. W y stęp u ją one w obu częściach d okum entu.

W n a d a n iu podstaw ow ym jak o d ru g ie w idzim y pre d iu m Z enerag, n a ­ dane przez k ró la K olom ana M ichałowi, synow i Z alarda, k tó ry oddał je sw ojej m atce, a ta z kolei — klasztorow i św. S tefana. M ajątek te n liczył 1 pług ziem i, w ra z z nim p rzek azan y został 1 człow iek z żoną i 2 sy n a ­ mi. Poniew aż ich obow iązki n ie zostały określone, n ależy się dom yślać, że zadaniem ich b y ła u p raw a ow ej ziemi.

W dru giej części d o ku m entu w y stę p u je aż 5 donatorów , co stanow i 1/3 w szystkich n a d a ń uczynionych około 1135 r. T ak więc w e wsi Sceleus zostały n a d an e 2 w innice. P ierw szą, w raz z ziem ią ad q u a ttu o r boves

18 W śród in n y c h lu d ó w ż y li n a W ęgrzech lu d zie o k reśla n i p rzez źródła jak o C a lis, K a lo z, K a d a r k a lu z . Z godnie z o sta tn im i p ogląd am i na te n tem a t poch od zili oni z C horezm u. W V III w . duża grupa C h o rezm ijczy k ó w o sie d liła się w p a ń stw ie C hazarów . Ź ród łow o są p o św ia d czen i już w p oczątk u X II w . C h o rezm ijczy cy na W ęgrzech, ta k zresztą ja k w C horezm ie i w p a ń stw ie C hazarów , b y li w części w y ­ zn aw cam i ju d aizm u , w części — isla m u . Z d arzali się ta k że w śró d n ic h ch r z e śc ija ­ n ie. Z a jm o w a li się han d lem , b iciem m o n ety , p ob ieran iem ceł. N iek tó rzy z n ic h po­

sia d a li m a ją tk i ziem sk ie. D uża ich część osad zon a b y ła w zd łu ż gra n ic W ęgier, przede w sz y stk im n a g ra n icy p o łu d n io w ej, a le ta k że w k o m ita cie N itra oraz w ro z­

p roszen iu na in n y c h teren a ch . O sad n ictw o to d ało n a z w y ty p u K a la sz, K a lo ztelek , K alozsa, B eszerm en y , S zereczen . N a tem a t C h o rezm ijczy k ó w na W ęgrzech w o sta t­

n ich la ta c h p is a ł G y . G y ö r f f y , A m a g y a r n e m z e ts z é g tô l s. 60— 65 oraz H. G ö - с k e n j a n, H ilf s v ö lk e r u n d G r e n z w ä c h te r im m itte la lte r lic h e n U n garn , W iesbaden 1972, s. 44— 89 oraz m apa, s. 234. W ym ien ion a w d o k u m en cie k o m esa L am b erta m iejsco w o ść je s t p rzez ob u ty c h bad aczy id e n ty fik o w a n a z B u d a k a la sz k oło B u d a ­ p esztu ( Gy . G y ö r f f y , op. cit., s. 64; H. G ö c k e n j a n , op. cit., s. 58). C horez- m ijsk im m ieszk ań com ' w s i od p o w ia d a ło b y im ię D aw id , im ię czło w ie k a , od któ reg o L am bert k u p ił w in n ic e . T rudniej je s t w y ja śn ić n a zw ę w s i podaną w d ok u m en cie.

D o k u m en t m ó w i b o w iem , że L am b ert n a b y ł p osiad łość in M eg er iu x ta D a n u b iu m in fra g en era cio n e K a lo z. Otóż n a zw a M eger poch od zi za p ew n e od M egyer. W sie o p odobnych n a z w a c h (M egyer, M egyeres) w y stę p u ją w to p o n o m a sty ce w ę g ie r sk ie j c zęściej (por. G y . G y ö r f f y , op„ cit., s. 44—45) i w sk a zu ją n a o sa d n ictw o m a ­ d ziarsk ie c zło n k ó w je d n e g o z p lem io n w ę g ie r sk ic h (tam że, s. 83). B y ć m oże, w e w si znanej z dok u m en tu k o m esa L am b erta zn a jd o w a ła się jak aś grupa job a g io n ó w w ęg iersk ich ? N a podobne przyk ład y w sk a z u je H . G ö c k e n j a n (op. cit.,· s. 110), k tóry pod aje, iż w e w s i S zik alom , k o m ita t B orsod, sta cjo n o w a ło 20 ry cerzy w ę ­ g iersk ich i 10 P ieczy n g ó w .

M A J Ą T K I M O Ż N O W Ł A B C Z E N A W Ę G R Z E C H X I I W . 407

p rzek azał klasztorow i D rask; d ru g ą, z ziem ią w ielkości pół pługa, centu­

rio A leksy 19. Poza ty m w e wsi L ita v a n iejak i Zaka ofiarow ał sw oje pre­

d iu m liczące 2 pługi ziem i w raz z 9 ludźm i; we w si D ras n ad ał predium z 2 pług am i i 2 ludźm i człow iek n azy w ający się Zagar, zaś w G arm o th ofiarodaw cą predium b y ł S irty n . M ajątek te n liczył także 2 pługi ziem i i 2 ludzi. S irty n b ył też d o n ato rem łąki w pobliskiej w si Z latn a. W e w szystkich ty c h trzech m ają tk a c h podano ty lk o liczbę ludzi, n ie w ym ie­

n ia ją c im ion.

D o k u m en t zam yka w yk az poddanych n a d a n y ch przez L am b erta. N a p ierw szy m m iejscu fig u ru je 6 ludzi, w ty m je d e n cum fratre suo, k tó rzy zostali ok reślen i jak o socii K yrne. K y rn a zresztą o tw iera w y k az imion.

N ie zostali o n i p rzekazan i klasztorow i w całości, a ty lk e tres sociorum partes K yrne. N adana została m ianow icie część L am b erta, jego żony i sy ­ n a M ikołaja. C zw arta część pozostała w posiadaniu d ru gieg o sy n a kom e­

sa, S yxa. P ow innością ty c h lu dzi było służenie z końm i, daw an ie wozów, koszenie i g rab ien ie siana. W ym ieniono 6, lu b (jeśli liczyć b r a ta Zobsy) 7 ludzi. S koro a n i 6, an i 7 n ie dzieli się przez 4, w y d a je m i się, że nie chodzi tu o podział ow ych ludzi, a le że podzielone zo stały ic h obow iązki.

B ardziej je d n a k praw dopodobne jest, że w yliczeni zostali w yłącznie ludzie n a d a n i klasztorow i. Pozostali, stan o w iący c z w artą część całości, b yli w łasnością drugiego sy n a L am b erta, w zw iązku z ty m pom inięto ich w dokum encie. Zostali oni n azw ani socii K yrne, gdyż p rzed n ad an iem stano w ili g ru p ę pod k iero w n ictw em ow ego K y rn y .

W dalszej kolejności w yliczeni zostali dw aj liberi bez określo n y ch n a piśm ie obowiązków. P ięciu n astęp n y ch , n a d a n y ch za duszę sy n a L am b er­

ta, B eyna, p rzypom ina K y rn ę i jego tow arzyszy. M ieli on i bow iem służyć z wozam i, kosić i grabić. S y tu a cję p raw n ą ty c h ludzi o k reśla term in : hungarice uhug vocant. L. F e j é r p a t a k y w yjaśnia, iż uhug oznaczało w ty m czasie to samo, co lib e r tu s 20. Poniew aż ludzie ci m ieli podobne pow inności, ja k socii K yrne o raz ludność w ym ieniona w zw iązku z n ie ­ k tó ry m i prediam i, w szy stk ich ich m ożna uw ażać za liberti. T ak w ięc w w y stę p u ją c y ch tu ta j p red iach p reco w aliby głów nie servi i liberti, k tó ­ rz y w yw odzili się także z g ru p y niew olnych. Ludzie ci nie b y li zorgani­

zow ani w organizację liczbową, ja k servi królew scy, służyli kilkuosobo­

w ym i g ru p am i w oddzielnych m ajątk ach .

N astęp n a g ru p a to ludzie, n ależący do ludności służebnej. Ich obow iąz­

ki o k reśla sam a nazw a. B yli to — po pierw sze — 3 campanarii, w ty m dw óch z żonami. T ru dn o określić, co było ich zadaniem ; w y d a je się, że m ożna ich porów nać z campanistae w y stęp u jący m i kilkudziesięcioosobo­

w ą g ru p ą w m a ją tk u n ad a n y m k anonikom re g u la rn y m w D ö m ö s21. Z a­

19 W y stęp u ją cy tu taj se tn ic y różnią się za p ew n e od z w ie r z c h n ik ó w lu d n o ści n ie - w o ln e j zorgan izow an ej w setk i, zn a n y ch ch o cia żb y z n a d a n ia dla k a n o n ik ó w 'r e g u ­ la rn y ch z D öm ös (N. К n a u z, M o n u m e n ta E c clesia e S tr ig o n ie n sis t. I, E sztergom 1863, s. 88). L itera tu ra w ę g ie r sk a u k a zu je b o w iem , że tz w . jobagiom i g ro d o w i (v&r- jo b b a g y ), a m o że i in n e k a teg o rie lu d n o ści n ie n ie wo ln e j, b y li zo rg a n izo w a n i w s e t ­ k i, por. J. M o l n ś r , A k ir â ly m e g y e k a to n a i s z e r v e z e te a ta ta rj& ra s k o rä b a n , m a ­ szy n o p is d y sert. d o k to rsk iej, B u d a p est 1959, s. 4—8.

20 L . F e j é r p a t a k y , A G u tk e le d — b ib lia , [w :] M a g y a r K ö n y v — S ze m le , 1892— 1893, s. 18, przyp. 7, w y ja śn ia , że s ło w o u h u g o zn a cza ło w y z w o le ń c a .

21 W d o k u m en cie B e li II z 1138 r. d la k a n o n ik ó w re g u la r n y c h z D öm ös w y ­ stę p u je 48-o so b o w a grupa lu d zi ok reśla n a ja k o c a m p a n ista e . P o n ie w a ż jed n a k b a ­ dania n a d lu d n o ścią słu żeb n ą n a W ęgrzech w ła ś c iw ie n ie b y ły p row ad zon e, a treść d ok u m en tu n ie w y ja śn ia , ja k ie b y ły ic h zad an ia, n ie je s te m w sta n ie o d p o w ied zieć, co c i lu d zie ro b ili. B io rą c pod u w a g ę ic h lic z b ę n a le ż y raczej w y k lu c z y ć p rzyp u sz­

czen ie, że b y li d zw on n ik am i.

408 М А Л Е К B A R A Ń S K I

d an ia pozostałych służeb n y ch b y ły raczej oczyw iste. W idzim y w ięc bliżej nieokreśloną liczbę rzeźników ; d ok u m en t podaje ty lko jed n o im ię (Zubk) i oznacza, że b yło ich w ięcej. D alej n a d a n y ch zostało 2 piekarzy, w ty m jed e n z żoną, 2 agazones, g ru p a k u śn ie rz y (znowu ty lk o jed n o im ię i za­

znaczenie e t ceteros), szew c z synam i i w końcu m łynarz. Do tejż e g ru p y n ależało b y jeszcze zapew ne zaliczyć w szy stkich vin itores z żonam i. Zo­

stali oni oddzieleni od pozostałych przez 23 im iona niew olnych, n ależeli ch y b a je d n a k do ludności służebnej. F o rm a zapisu w y n ik ła stąd, że zw ią­

zani b y li z w in n icam i w yliczonym i w cześniej; tu ty lk o ogólnie zaznaczo­

no, że m ieszczą się w g ru p ie ludności nad an ej.

K olejność, w jak iej ludzie ci zostali zapisani, a także o k reślenie ich powinności, każe podzielić ich n a 4 g ru p y . W yraźnie w yró żn ieni zostali servi i liberi. Pozostali n ie n ależeli do żadnej z ty c h kategorii. D zielą się oni n ato m iast n a tych, k tó rzy zostali zobow iązani do ściśle określonej służby, tak ic h ja k vinitores, pistores itp., o raz lu dzi m ający ch daw ać wo­

zy, konie i kosić siano. Różnica polega w ięc n a m niej ściśle sprecyzow a­

n y ch obow iązkach. Isto tn a je s t n a to m ia st różnica w ich sta tu s ie p ra w ­ nym . Ludzie zobow iązani do daw ania k oni i koszenia sian a w jed n y m p rzy p adk u okazali się w yzw oleńcam i. W spom niano już, że całą tę g ru p ę m ożna uw ażać za w yzw oleńców ; nie w idać przecież różn icy pom iędzy t y ­ m i, k tó rz y zostali nazw an i uhug, a pozostałym i. N ato m iast ludność zobo­

w iązana do posług k w alifik ow an y ch w y raźn ie nie należy do niew olnych, różni się pow innościam i od wyzw oleńców . P rzy p om ina n ato m ia st słu żeb ­ n y c h królew skich, chociażby takich, ja k ci, k tó rz y zostali n ad a n i k an o n i­

kom z D ö m ö s22.

S p ró b u jm y podsum ow ać to, cośm y u zy sk ali z an alizy d o k u m en tu ko ­ m esa L am b erta. N ad an y m a ją te k sk ład ał się z części leżących w praw dzie w jed n ej okolicy, n a d D unajem , H ro n em i Ipolą, a le oddzielonych od siebie. Części te ok reślon e są jak o predia lu b ja k o ziem ie należące do wsi. N ie ró żn ią się o n e zasadniczo w ielkością; w szystkie liczą od jednego do k ilk u pługów . Różnica polega ch y b a n a tym , że m a ją tk i określone m ianem p red iu m , stan o w iły o d ręb n e całości gospodarcze, posiadające w łasn y las i łąkę, pozostałe n ato m ia st b y ły częściam i wsi, tw o rzy ły z nią je d e n o rganizm gospodarczy. Owo połączenie z resz tą w si było n ajb ard ziej w idoczne w e w siach W ouita i C hem er, gdzie n a w e t w łaściciel w ydzielo­

n y ch posiadłości k o rzy stał z p astw isk w spólnie z pozostałym i w ieśn iak a­

mi. W ielkość posiadłości stano w iący ch części połączone gospodarczo ze w sią została w e w szystkich p rzy p ad k ach w y ra ź n ie określona. Było to konieczne ze w zględu n a b ra k oznaczonych granic. P rz y p red ia ch n a to ­ m iast nie zaw sze podano, ile liczyły pługów . N a 13 p red ió w określono w ielkość siedm iu: od 1 do 15 pługów . P ozw ala to określić śre d n ie p r e ­ d iu m n a 7 pługów .

W śród odziedziczonych przez L a m b e rta posiadłości w idzim y 6 prediów liczących łącznie około 49 pługów , p rz y czym ich w ielkość podano w 4 p rzypadkach. B ył to m a ją te k n ad H ronem (10 pługów ), m a ją te k P a u li (3 pługi), K urti (7 pługów ) i Zobok (15 pługów). D la m ają tk ó w Bzovik i M orout p rz y jm u ję śred n ią 7 pługów .

Poza ty m L a m b e rt posiadał też p astw isk a n a d D u n ajem n a d a n e k ie ­ dyś kom esow i H untow i i zw iązanych z nim i 20 pługów ziem i w e w si C henka dla pasterzy. Do odziedziczonych posiadłości zaliczone też zostały

22 N a tem a t m a ją tk ó w i lu d n o ści p oddanej k a n o n ik ó w reg u la rn y ch w D öm ös p rzy g o to w u ję od d zieln y artykuł.

M A J Ą T K I M O Ż N O W Ł A D C Z E N A W Ę G H Z E C H X I I W . 409

działy w 4 w siach. L iczyły one razem 15 pługów , 3 w O cyua, 10 w Ze- behgleb, po 1 w D opup i N ek. O dziedziczył w ięc L a m b ert łącznie około 64 pługów ziem i. D ysponow ał n im i sam odzielnie, ty lk o w M orout i P ła tn a w idzim y śla d y niedziału. M ożna się dom yślać, że podział dziedzictw a n a s tą p ił w cześniej, a te d w a m a ją tk i n a jd łu ż ej b y ły w spólną w łasnością rodzinną.

D obra n a d a n e L am b erto w i sta n o w iły jeg o w yłączną w łasność. Było to p re d iu m w e w si N ena, nieokreślonej w ielkości, p rz y jm u ję w ięc śre d ­ n ią 7 pługów . W raz z nim i n a d a ł L a m b e rt 3 pługi ziem i w e w si Bory.

Do tej g ru p y zaliczyć też m ożna posag żony kom esa: p re d iu m P a ztuh z 10 pługam i i 2 w innice n a w yspie Z y g etfeu w raz ze zw iązaną z nim i ziem ią o rn ą. Łącznie uzyskał L a m b ert od p a n u ją c y c h około 20 pługów ziem i i 2 w inice w 4 m iejscow ościach.

W śród posiadłości k u p io n y ch w idzim y 3 predia, dw ie części wsi i w inn ice w M eger. Pom iędzy n im i zn am y ty lk o w ielkość Z corny — 4 płu g i ziem i. D la B ad u n i K ü k ezü p rz y jm u ję śred n ią 7 pługów . Ziem ia w e w siach liczyła łącznie 4 pługi. W ciągu życia n a b y ł więc L a m b ert 22 płu g i ziem i i 13 w innic w ra z ze zw iązaną z n im i ziem ią. Oczywiście b y ła to ty lk o część m a ją tk u kom esa, ta, k tó rą przeznaczył n a cele dew o- cyjne. T ru d n o powiedzieć, ja k ą część pozostaw ił rodzinie. Z apew n e także m iał udział w m a ją tk u rodow ym 23 Je d n a k ż e i ta część d a je pojęcie o tym , ja k ta k i m a ją te k w yglądał. O gólnie część n a d a n a sk ład ała się z 12 p re - diów liczących około 100 pługów i z 7 części w si m ają cy c h razem 22 p łu ­ gi ziem i. Z aw ierała o na także 15 w inie. Do tego dochodzi jeszcze 20 p łu ­ gów w e w si C henka, będących zaop atrzen iem p a ste rzy m a ją tk u n a d D u­

n ajem , i ziem ia o m a zw iązana z w innicam i. N ależy się dom yślać, że L a m b e rt posiadał też sta d a bydła, k tó ry c h n ie nadał. S ta d a te m usiały być niem ałe, skoro dla zaop atrzen ia p asterzy potrzeba było 20 pługów ziem i.

C ały te n m a ją te k sk ład ał się z 21 części i b y ł rozrzucony n a znacznym obszarze pom iędzy H ronem , Ipolą, L itav icą i D unajem .

P oza ziem ią w sk ład n a d a n ia w chodzili ludzie. J a k ju ż pisałem , w y ­ s tę p u ją tu te sam e k ateg o rie poddanych, co w dobrach k ró le w s k ic h 24. In a ­ czej je d n a k w y gląd a ich o rg an izacja i obowiązki. T ru d n o pow iedzieć, z k tó ry m z m a ją tk ó w są zw iązani lud zie w y stę p u ją c y w dokum encie fu n ­ d ac y jn y m k lasz to ru w Bzoviku. P rz y p red iach dziedzicznych L a m b erta poddani n ie zostali w ym ienieni, w sp o m in a o n ich dok u m en t p rz y n iek tó ­ ry c h m a ją tk a c h n ad a n y ch lu b kupionych. N atom iast w szystkie predia n a d a n e przez in n y ch do n ato ró w posiadają ludność w yszczególnioną im ien ­ nie. M ożna w ięc c h y b a przy jąć, że ludzie w yliczeni n a końcu znaleźli się ta m ze w zględów sty listy czny ch, że n a d a n ie L a m b erta oddzielnie m ówi o ziem i, oddzielnie o ludziach. N ato m iast dobra k u p io n e bezpośrednio przed fu n d ac ją k lasz to ru zostały zapisane w ra z z całym inw en tarzem .

23 J ak w id z im y , p rzep row ad zon y przez h isto rio g ra fię w ę g ie r sk ą sz ty w n y p o ­ dział na dobra d zied ziczon e n a zasad ach r o d o w y ch i dobra d zied ziczon e na zasa­

dach fe u d a ln y c h n ie m u si p ok ryw ać się z p od ziałem rodów n a n a le ż ą c e do starej i do n o w ej a ry sto k ra cji. W śród p o sia d ło ści kom esa L am b erta z n a jd o w a ły się p rze­

cież oba rod zaje dóbr.

34 N a te m a t lu d n o ści słu żeb n ej n a W ęgrzech zob. E. D ą b r o w s k a , E le m e n ty s ło w ia ń s k ie w o rg a n iza c ji s łu ż e b n e j w c ze sn o fe u d a ln y c h "Wągier, {w:] C u ltu s e t co g n itio . S tu d ia z d z ie jó w ś r e d n io w ie c z n e j k u ltu r y , W arszaw a 1976, s. 107— 114, gd zie d a lsza litera tu ra . Z a g a d n ien iem ty m za jm u ję się ta k że w a rty k u le n a tem at n a d a n ia m onarszego dla k la szto ru k a n o n ik ó w reg u la rn y ch w D öm ös.

410 M A R E K B A R A Ń S K I

U łatw ia to oddzielenie w cześniejszych n a b y tk ó w od n a b y tk ó w uczy nio­

n y c h w o sta tn ic h lata ch S te fa n a II i pierw szych B eli II. P rzypuszczenie to popiera sposób zapisania p re d iu m K ü k e z ü . W eszło ono w posiadanie L a m b e rta jeszcze za W ładysław a i zapisane zostało bez ludzi. P odobnie p re d iu m N en a n a d a ł książę A lm os i ludzie przy n im n ie w y stę p u ją . P rz e ­ czy tem u sposób zapisania dw óch m ają tk ó w n ad a n y ch przez k ró la W ła­

dysław a: p rzy p re d iu m P a ztu h i w si B o ry ludzie są w y m ieniem . P rz y wsi B ory sp ra w a je s t prosta: p rzedm iotem n a d a n ia k ró la b y li ludzie, a nie ziem ia; n ad an e klasztorow i 3 pługi stan o w iły darow iznę kom esa L a m b er­

ta nie pochodzącą z rą k króla. O dnośnie do p re d iu m P a ztu h zapisanie p rzy n im p od d an y ch w ynikało, być m oże, stąd, że m a ją te k te n b y ł posa­

giem sio stry k ró la W ładysław a.

T a b e la 1 Nadanie komesa Lamberta

L.p. Nazwa Pługi Ludzie Domy Winnice

1

Dziedziczne Bzovik

2 nad Dunajem 20 pasterze — —

3 nad Hronem

(Chenka) 10

4 predium Pauli 3 — — —

5 Morout — — — —

6 Kurt 7 — — —

7 Ocyua 3 — 5 —

8 Zebehgleb 10 — 2 —

9 Dopup 1 — 2 —

10 Nek 1 — 2 —

11 Zobok 15 — — —

1

Nadane Nena

2 Bory 3 3 — —

3 Paztuh 10 6 — —

4 Zygetfeu 1 — — 2

1

Kupione

Badun 9

2 Kükezü — — — 2

3 Zcoma 4 — — —

4 Wouita 2 4 — 1

5 Chemer 2 — — —

6 Meger — — — 10

1

Nadania innych osób

Zenerag 1 1 ___ _

2 Dras 2 2 -- —

3 Litava 2 9 -- —

4 Garmoth ir 2 ² -- —

5 Zlatna łąka — -- —

6 Sceleus 0,5 — -- 1

7 Sceleus 0,5 — ~ 1

M A J Ą T K I M O Z N O W Ł A D C Z E N A W Ę G R Z E C H X I I W . 411

P o ró w n an ie w ielkości n ad an ej ziem i z ilością n ad an ej ludności w ska­

zuje, że m a ją te k odczuw ał b ra k poddanych. W posiadłościach, p rz y k tó ­ ry c h ludność została podana, n a 1 pług ziem i p rzy p ad a średn io 1,2 osoby.

Tym czasem posiadłości, przy k tó ry c h nie podano liczby ludności, liczyły około 62 pługów , a w szystkich n a d a n y ch ludzi było ty lk o około 47. Od tej liczby n ależy zapew ne odliczyć 2 liberos i n iew iele ponad 11 służeb­

nych. P o dane ich n azw y i liczba w sk azują, że pow inności ow ych ludzi w y k o rzy sty w ał bezpośrednio w łaściciel m ają tk u . W idzim y bow iem w śród n ich 2 p iek arzy , 2 koniuchów , 1 szewca, 1 m ły narza, k ilk u rzeźników 1 k ilk u k u śn ierzy , a tak że 3 campanarios. N ie w iem , co ci o sta tn i robili, a le poniew aż spełniali ściśle określon e funkcje, od k tó ry c h w zięli sw oją nazw ę, tru d n o w n ich doszukiw ać się chłopów zobow iązanych do ogólnych pow inności. W yd aje m i się, że służebnych ty c h m ożna ściśle um iejscow ić.

M ianow icie w 4 w siach w yliczono 15 pługów ziem i i 11 dom ów , liczba dom ów zgadza się n iem al z liczbą służebnych. G dyby przyjąć, że służeb­

n icy ci isto tn ie m ieszkali w e w siach O cyua, Z ebehgleb, D opup i Nek, b y lib y w yposażeni w ziem ię i dom y, podobnie ja k p asterze z p re d iu m n ad D unajem . Bez w zględu n a to, gdzie m ieszkali, zajm ow ali ja k ą ś część n ad an ej ziem i, a zobow iązani byli ty lk o d o ściśle określony ch powinności.

Z całości n a d a n y ch pozostaje więc 23 se rv i i 11 p o d dany ch zobow ią­

zan ych do d aw an ia koni, wozów, koszenia i g rab ien ia siana. T y ch o s ta t­

n ich n iew ątp liw ie m ożna związać z prediam i, gdyż w B ad un i P a z tu h w i­

dzieliśm y ludzi o podobnych pow innościach. D aje to łącznie ty lk o 34 pod­

dany ch n a około 62 pługi, a w ięc n iem al dw a ra z y m niej od śred n iej.

D oku m en t p odaje też ogólnie, że n a d a n i zostali vinitores, z pew nością pow iązani z w innicam i. Poniew aż 4 vin ito res w e wsi W ouita, gdzie nadan o 2 płu g i ziem i i w innicę, zobow iązani zostali do oran ia, dom yślać się m ożna, iż liczba ich b y ła w y starczająca.

T ym n iem n iej w y ra ź n y je s t b ra k ludności, k tó ra m ogłaby u p raw iać pola. Ś w iadczy to, że L a m b e rt oddaw ał częściowo ziemię, k tó re j sam nie b y ł w sta n ie zagospodarow ać. Pozbaw ione poddanych b y ły p rzede w szystkim m a ją tk i zakupione, gdzie n a 6 posiadłości poddani w y stę p u ją w yłącznie w 2, a m ożna się ich dom yślać jeszcze w w innicach w M eger.

Spośród p red ió w n a d a n y ch kom esow i, ludzi b ra k w p re d iu m w e w si Nena.

U zyskani od k ró la W ładysław a 3 ludzie, k tó ry c h L a m b e rt przekazał klasztorow i w ra z z 3 płu g am i ziem i, b y li zapew ne w ięcej od niej w arci.

Ale liczba w y m ien ion y ch poddan ych nie p o k ry w a n aw et zapotrzebow ania w dobrach, k tó re u znaliśm y za dziedziczną w łasność L am b erta. W idzim y tam około 49 pługów , g d y tym czasem ludzi, d a jący ch się z n im i związać, było ty lk o 34. B ra k w ięc co n a jm n ie j 15 poddanych. Z resztą i pozostałe m a ją tk i n a d an e przez L a m b erta n ie m a ją pełnego w yposażenia w ludzi.

W P a z tu h n a 10 płu g ach siedziało ty lk o 6 poddanych. G dy je d n a k kró l W ładysław n ad ał L am b erto w i ludzi, m iał on dostateczną ilość ziem i, a b y każdego z n ic h związać z pługiem ; przydzielił im ziem ię w B ory. W szyst­

ko to św iadczy o kłopotach, jak ie m iał L a m b ert z siłą roboczą.

Z nacznie lepiej sp ra w a ta w y g ląd ała w n ad an iach uczynionych przez inne osoby. T u ta j ludzi b ra k u je ty lk o p rzy dw óch w innicach n a d a n y ch we w si S celeus przez cen tu rio n ó w D rask a i Aleksego. W p red ia ch Zene- rag, D ras i G arm o th n a 1 p ług p rzy p ad a 1 poddany, n ato m ia st w liczą­

cym 2 pługi p re d iu m n ad an y m w e w si L ita v a w idzim y aż 9 ludzi. W yni­

ka to ch yba stąd, że n a d a n ia te b y ły niew ielkie, 1—2 płu g i ziem i uzup eł­

niały ty lk o ogrom ne n ad an ie L am b erta. D onatorom , n a w e t je śli b y li m niej zam ożni od głów nego fu n d ato ra, łatw iej było w raz z ty m i n iew iel­

4 1 2 M A B E K B A R A Ń S K I

kim i k aw ałk am i ziem i oddać 1— 2 poddanych, niż L am bertow i zebrać ich kilkudziesięciu.

D okum ent fu n d a c y jn y k laszto ru w B zoviku potw ierdza tezę, że lu d ­ ność poddana zaopatrzona b y ła w ziem ię stanow iącą podstaw ę je j u trz y ­ m ania. P rz y w szystkich w innicach w idzim y zw iązaną z nim i terra m ad arandum . T ak w ięc n a w y sp ie Z y g etfeu L a m b ert n ad ał duae vineae ---cu m terra p e rtin e n te ad arandum . W e w si Sceleus centurio D rask n adał w in n icę z ziem ią ad q u a ttuo r boves, n ato m iast centurio A leksy z ziem ią w ielkości połow y pługa. W ielkość ziem i w obu p rzy p ad k ach je s t ta sam a, ja k w y n ik a z d o k um en tu d la kano n ików re g u la rn y c h z Dömös.

D ostali oni m ianow icie w n iedalek o położonej w si H elem b a p re d iu m liczące I a ra tru m V III boum

Podobną sy tu a c ję w idzim y w p re d iu m n a d D unajem . B yło ono gospo­

d a rstw e m hodow lanym , c a ły jego obszar przeznaczono n a p astw iska, n ato m iast p a ste rzy zaopatrzono w 20 pługów ziem i w e w si C henka. Do­

k u m en t w y ra ź n ie m ówi, że p rzed m io tem n a d a n ia b y ły pastw iska, ziem ia b y ła przeznaczona dla p a s te r z y 26. W te n sam sposób m ożna in te rp re to ­ w ać te fra g m en ty , k tó re w spom inają o n a d a n ia c h w e wsi O cyua, Z eb eh - gleb, D opup i N ek. W y stęp u ją tam p łu g i ziem i i dom y ludzi. P oprzednio w y su n ięto przypuszczenie, że w e w siach ty c h m ieszkała ludność służebna.

W ynikało to z p o rów n ania liczby dom ów i lu dzi tej kategorii. W y daje się, że przypuszczenie to popiera liczba dom ów w każdej ze w si i liczba pługów ziem i. W n a d a n iu c e n tu rio n a A leksego w idzieliśm y, że z je d n ą w innicą zw iązane było pół p łu g a ziem i, do k u m en t dla Dömös n ato m iast w skazuje, że dla u p ra w y 1 w in n icy p o trz e b n y b y ł 1 c z ło w ie k 27. W y n i­

k ałoby stąd, że gospodarstw o będące p od staw ą u trz y m an ia 1 służebnego liczyło połow ę p łu g a ziem i. W e w siach D opup i N ek p rzy p ad a n a 1 dom połow a płu g a, w e w si O cyua n a 3 p łu g i p rzy p a d a 5 domów. Od n o rm y tej odbiega ty lk o w ieś Z abehgleb, w idzim y w niej bow iem 2 dom y i 10 p łu ­ gów. A w ięc ziem i je s t w ięcej niż dom ów, chy b a jed n a k n ie w ięcej, niż rodzin ludności służeb n ej, gdyż nie w szystkie zostały w ym ienione w do­

kum encie. P rz y rzeźn ik ach i p rz y k u śn ierzach zapisano po jed n y m im ie ­ niu, ale dodano, że istn ieli i in n i lu d zie tej k a te g o r ii28. Z apew ne pługi będące zao patrzen iem ow ych pozostałych b y ły ziem ią jeszcze słabo za­

gospodarow aną i nie posiadały domów.

Skoro stw ierdziliśm y, że gospodarstw o będące zaopatrzeniem rodziny poddanego liczyło pół płu ga ziemi, a n a 1 pług ziem i w p re d iu m p rzy p a ­ d ał 1 poddany, znaczy to, że z pozostałej połow y dochód p rzy p ad ał w łaś­

cicielowi m a ją tk u . M ożna się zastanaw iać, n a czym te n dochód polegał.

Do obow iązków ludności zw iązanej z p red iam i należała służba z końm i oraz koszenie i g rab ien ie siana. D la ludności służebnej p rzy ję liśm y jak o zaopatrzenie pół pługa. W ystarczyć to m usiało d la u trz y m an ia rodziny i pełn ien ia o fficiu m . Z apew ne więc i ziem ia będąca w posiadaniu ludzi zw iązanych z p red iam i m usiała w y starczać do u trz y m an ia konia. D oku­

m e n t m ów i, że służą oni cu m suis equis, n a to m ia st kosić i g rabić siano

25 N. К n a u z, M o n u m en ta , s. 88.

26 CDS- t. I, s. 71: S e p tim u m p r e d iu m iu x ta D a n u b iu m , q u o d sa n c tu s r e x S te ­ ph an u s co n d a m c o m iti H u n t d e d it a d p a sc e n d a a n im a lia , p a s to r ib u s a u te m te r r a m a d a ra n d u m in v illa C h en k a d e d it tu su re v ig in ti a ra tr o r u m s u ffic ie n te m .

27 S p raw ę t ę o m a w ia m d ok ład n ie w p r zy g o to w y w a n y m a r ty k u le n a tem a t n a ­ dania dla k la szto ru k a n o n ik ó w reg u la rn y ch w D öm ös.

28 C DS t. I, s. 72: la n ia to r e s n o m in e Z u b k cu m u x o re e t c e t e r o s --- - p e llip a r io s H erm an e t cete ro s.

M A J Ą T K I MjO Ż N O W Ł A D C Z E N A W Ę G R Z E C H X I I W . 413

m usieli ju ż n ie n a sw ojej ziem i, zapew ne w ięc n a łąk ach n a d a n y ch w raz z n iek tó ry m i prediam i. W idzim y je w p re d iu m n a d H ronem , w P a z tu h , gdzie z resztą w y stę p u je ludność zobow iązana do koszenia, w P a u li i w K u rt. N ato m iast z G a rm o th zw iązana b y ła łą k a ze w si Z la tn a , o k tó ­ re j pow iedziano, że n a d a ł ją S irty n w ra z z G arm o th w celu koszenia siana. W szystkie te łąk i sta n o w iły b y uzup ełnienie łą k m a ją tk u hodow la­

nego n a d D un ajem . Skoro n a zao patrzen ie p a ste rzy przeznaczone zostało aż 20 pługów ziem i, n ależy dom yślać się, że b yło ich około 40. N ato m iast w y stę p u ją c e p rz y n ad aw an y ch częściach w si p astw isk a w spólne z pozo­

sta ły m i w ieśniakam i słu ż y ły chy b a sam ym poddanym .

W szystko to nie w y jaśn ia sp ra w y u ży tk o w an ia przez w łaściciela po­

zostającej do jeg o dyspozycji ziem i o rn ej. A że b y ła to ziem ia o m a , w sk a­

zu je jej m ia ra w pługach i w y raźn e stw ierdzenie, że p re d iu m P a ztu h zaw iera ziem ię o rn ą. M im o to ludność tego p re d iu m została zobow iązana ty lk o do d aw an ia koni, wozów, słu żb y w k u ch n i o raz koszenia i g rab ie ­ n ia siana. N ależy więc c h y b a p rzy jąć, że obow iązek u p ra w y ziem i b ył sp raw ą oczyw istą i w ystaw ca d o k u m en tu nie m usiał o ty m pisać.

L udność służebna zapew ne w ykonyw ać m usiała dla k lasz to ru te sam e czynności, k tó re w y k o n yw ała przed nad aniem . To, że w e w si W ouita zam ieniono pracę v in ito res w w in n icach n a obow iązek orki, św iadczy o m ożności zm ian y przez w łaściciela o ffic iu m poddanych. W p rzy p a d k u w si W ou ita zm iana ta w ym agała zapew ne zgody m onarchy, skoro ro zp a­

try w a n y d o k u m en t został w y staw ion y przez króla. L udzie ci m usieli znać się n a ro ln ictw ie, gdyż przecież u p ra w ia li oni sw oje gospodarstw a. Moż­

n a się ty lk o zapylać, gdzie tę ziem ię m ie li orać, przecież w e w si W ouita n a 4 ludzi p rzy p a d a ły 2 pługi ziem i, a w ięc n o rm a stan o w iąca u trz y m an ie rodziny. D om yślać się m ożem y, że k laszto r dokonyw ać m u sia ł później przesu n ięć ludności, w n ie k tó ry c h p red ia ch było jej bow iem za dużo.

H odow la i u p ra w a w in a w n ad a n y m m a ją tk u zorganizow ane b y ły po­

dobnie, ja k w m a ją tk a c h królew skich. N ato m iast o rg an izacja ro ln ic tw a b y ła zu p ełn ie in n a. O ile ta m dochód m a ją tk u polegał n a d a n in a c h n ie- w o lny ch u p raw ia jąc y c h ziem ię, tu ta j pod d an i u p raw ia li rozdzielone po­

m iędzy poszczególne predia pola należące bezpośrednio do w łaściciela m a ją tk u . W m a ją tk a c h k ró lew sk ich ziem ia o rn a, o d d a n a w całości n ie- w olnym , b y ła zarazem podstaw ą ich u trz y m an ia , ja k i obszarem , z k tó ­ rego płacili dan in ę. W m a ją tk a c h n a d a n y c h k lasztorow i św. S te fa n a w ol­

n i i niew olni ro ln ic y posiadali w łasn e działki ziem i, w zam ian za co za­

pew ne u p raw ia li pola do n ich n ie należące, lu b pełn ili in n e posługi.

P re d iu m P a ztu h , n a d a n e L am b erto w i przez k ró la W ładysław a z daw ­ ną k u rią kró lew sk ą, b yło zorganizow ane podobnie, ja k in n e predia L am ­ b erta. W szystkie jego posiadłości sk ła d a ły się z oddzielonych od siebie, w dużej m ierze sam ow ystarczalnych, niew ielk ich gospodarstw . M a ją tek tak i m u siał dostarczyć żyw ności, stą d ro zw inięte rolnictw o. M usiał za­

pew nić służbę, stą d różne, ściśle ok reślo ne pow iności p ra c u ją c y c h w n im poddanych. M a ją tek ta k i posiadał lasy i łąk i n iezbędne ze w zględu n a potrzebę d rew n a o raz paszy dla b y d ła i koni. Je d n a k w całym m a ją tk u L a m b e rta b ra k śladów ogólnej gospodarki. W szystko w skazuje, że cały jego m a ją te k pow stał ze sk u pien ia dużej liczby d ro bnych posiadłości, ale że nie dokonano jeszcze ich unifik acji. Było to tru d n e z pow odu ich rozproszenia, ja k i tra d y c ji gospodarki w n ich prow adzonej. O w iele łatw iej było tw orzyć całości gospodarcze królow i, k tó ry m ógł, osadzając jednocześnie -większą liczbę niew o lny ch n arzu cić im odpow iedni system gospodarczy.