I SSN 0239-6432 S K R Y P T Y U N I W E R S Y T E T U Ś L Ą S K I E G O N R 4 0 6
Ewa Syrek
W ychow anie
jako przedmiot analiz pedagogiki społecznej
i socjologii wychowania
(Skrypt przeznaczony dla studentów pedagogiki wszystkich lat)
S K R Y P T Y U N I W E R S Y T E T U Ś L Ą S K I E G O N R 4 0 6
Ewa Syrek
W ychowanie
jako przedm iot analiz pedagogiki społecznej i socjologii wychowania
(S k ry p t przeznaczony dla studentów pedagogiki w szystkich lat)
U niw ersylei Ślqskl
- Щ ]
R E D A K T O R S E R II: P E D A G O G IK A W A N D A B O B R O W S K A -N O W A K
R E C E N Z E N T
S T A N IS Ł A W K A W U L A
0231747
°° k o r z y s z
w Czytelni
i
R e d a k to r
J O L A N T A W IE T E S K A
R e d a k to r te c h n ic z n y H A L IN A K R A M A R Z
K o r e k to r
L U K R E C JA W A W R ZY C ZE K
C o p y r ig h t © 19B7 b y U n iw e r s y te t Ś lą sk i W sz e lk ie p r a w a z a s trz e ż o n e
W y d aw c a
U n iw e rs y te t Ś lą sk i
u l. B a n k o w a 14, 40-007 K a to w ic ?
W y d a n ie I. N a k ła d 1500+30 eg z. A rk . d r u k . 9,25. A rk . w y d . 9,0. O d d a n o d o d r u k a r n i w m a r c u 1987 r. P o d p is a n o do d r u k u i d r u k
u k o ń c z o n o w c z e rw c u 1967 r. P a p ie r , o f fs e t. IS S N 0239-6432 k l. V 70X100, BO g.
Z a m . 326/87 L-12 ■ C e n a zł 180.—
D r u k a r n ia U n iw e r s y te tu Ś lą sk ie g o ul. 3 M a ja 12, 40-096 K a to w ic e
SPIS TREŚCI
WS TĘP . . . . . 5
1. P EDAGOGI KA SPOŁECZNA A SO C JO LO G IA WY
CHOW ANIA ... 9 2. PROBLEM Y BADAW CZE S O C JO LO G II WYCHOW ANIA 20 3. PODSTAW OW E P O JĘ C IA P ED A G O G IK I SPO ŁEC Z
N E J I S O C JO LO G II W YCHOW ANIA . 36 3.1. W ychow anie a s o c j a l i z a c j a ... 36 3.2. Środow isko w ychow aw cze a środow isko społeczne . 52 3.3. B adania środow iskow e — problem y m etodologiczne 61 4. W YCHOW ANIE JA K O FU N K C JA WPŁYWÓW ŚRODO
W ISKOW YCH ...79 4. U Socjologiczne i pedagogiczne asp e k ty b ad a ń n ad
r o d z i n ą ...79 4.2l R ów ieśnicze g ru p y n ie fo rm a ln e w procesie w ycho
w an ia ...93 4.3. K u ltu ra m asow a a w ychow anie . . • . . . 103 5. W YBRANE PROBLEM Y D EZIN TEG R A C JI PROCESU
W Y C H O W A W C Z E G O ...116 5.1. Społeczne u w a ru n k o w a n ia zachow ań d ew iacyjnych
w śród m ł o d z ie ż y ...116 5.Ł N iedostosow anie społeczne m łodzieży i jej środo
w iskow e u w a r u n k o w a n i a ... 137
Wstęp
Niniejszy skrypt podeJeuJe dyskutowane w gronie specjalietów za
gadnienie wzajemnej relacji Między pedagóglkę społeczno a socjolo
gio wychowania w różnych aspektach - wspólnych dla obu dyscyplin przedmiotu badań 1 analiz. Jakie jest proces wychowania. Do przed
stawionych w skrypcie analiz wybrano niektóre tylko. Jak się wydaje, podstawowe probleay procesu wychowawczego. Nie sposób bowlее w obję- toéclowo ograniczonej pracy uwzględnić wszystkie nejważnlejeze za
gadnienie będęce w cent run uwagi obu dyscyplin. Skoncentrowano *ię przede wszystkim na tych zagadnieniach, które m mniejszym zekresle sq opracowane w podręcznikach akademickich z zakresu pedagogiki spo
łecznej 1 socjologii wychowania. Układ treści skonstruowano, wycho- dzęc od zagadnień ogólnych (relacji między pedegoglkę a socjologio wychowania, ogólnych problemów badawczych socjologii wychowania), szczególnie akcentujęc podstawowe pojęcia, którymi posługuję elę o- bie dyscypliny. Zarówno pedagogika społeczna. Jak i socjologia wy
chowanie szczególnie zajmuję się zagadnieniami środowiskowych wpły
wów wychowawczych oraz problemami dezorganizacji procesu wychowaw
czego, które to zostały dokładniej omówione w niniejszy* skrypcie.
Rozdział plerwezy dotyczy relacji między pedagogikę a socjolo
gię wychowania w sensie ogólnym, wskazujęc podobieństwa 1 różnice stawiania i rozwlęzywanla problemów badawczych zwięzenych z wycho
wanie*. Rozdział drugi przedstawia podstawowe problemy bedewcze bę-
dęce я eferze zainteresowań socjologii wychowania w czterdziestole
ciu Polski Ludowej. W rozdziale trzecia omówiono podetawowe pojęcia, którymi posługują się obie dyscypliny, a także echarakteryzowano mo- żliwość systemowego podejścia w badaniach pedagogicznych. W roz
dziale czwarty*i ‘Wychowanie Jako funkcja wpływów środowiskowych, zajęto się problemami nieformalnych grup rówieśniczych oraz kultury masowej, uwzględniając ich znaczenia w procesie wychowania. Analiza problemów rodziny ujęta została w sposób odblegajęcy od tradycyjne
go, przedstawiono bonie* socjologiczne 1 pedagogiczne aepekty badań nad rodzinę. W rozdziale plętym zaprezentowano wybrane problemy dez
integracji procesu wychowawczego, traktujęc zagadnienie z uwzględ
nienie» zainteresowań obu lntsresujęcych nas dyscyplin naukowych.
Skrypt ten przeznaczony Jest dla studentów pedagogiki wszystkich 1st majęcych w programie studiów pedegoglkę społecznę 1 socjologię t*ychowenia. w programie studiów pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej i uwzględniona Jest zarówno pedagogika społeczne. Jak 1 socjologia wy- echowania Jako odrębne przedmioty. Inne kierunki, Jek pedagogika re
socjalizacyjne, wychowanie przedszkolne 1 nauczanie poczętkowe, w [programie studiów maję tylko niewlelkę liczbę godzin z zakresu so
cjologii wychowania. Sak wynika z moich doświadczeń dydaktycznych, studenci tych kierunków borykaję się z trudnościami głębszego rozu
mienia wielu zegednleń wspólnych dla obu dyscyplin naukowych, a sta
nowiących podstawę przebiegu skomplikowanego przebiegu procesu wy
chowawczego. Niniejsze opracowanie wychodzi więc naprzeciw potrze
bom praktyki dydaktycznej studentów pedagogiki, także tych, którzy studiuję w trybie zaocznym.
Zamieszczony po każdym z rozdziałów zestaw literatury podstawo
wej 1 uzupełniajęcej pozwoli zainteresowanym studentom na przestu
diowanie literatury źródłowej oraz licznych opracowań stanowięcych materiał uzupełnlajęcy w celu pogłębienia wiedzy z zakresu omawia
nej w skrypcie problematyki.
Efsktywnoóć organizacji działań wychowawczych zależy w znacznej olerze od éwladonoéci przyszłych nauczycieli-wychowawców, wielora
kich uwarunkowań procesów wychowawczych, szczególnie o charakterze społeczno-kulturowy* 1 ekonoalcznyw. Wpływo* ty* podlegaję nie tyl
ko wychowankowie, ale także nauczyciele Jako członkowie społeczeń
stwa. Wychowanie celowe, planowe 1 zorgenlzowane *oże być wtedy tyl
ko efektywne, gdy wychodzi i naprzeciw aktualny* potrzebo* apołecz- ny* i gdy w jego organizowaniu bierze się pod uwagę rozliczne uwa
runkowania natury ogólnoepołecznej. Poznanie owych wepółzależnoócl staje się więc niezbędny* eleaente* wiedzy przyszłych nauezyclell- -wychowawców. Oeżell niniejszy skrypt przyczyni elę do zrozumienie przez stddentcw owych procesów 1 współzależności spełni swoje zada
nie.
1. Pedagogika społeczna a socjologia wychowania
'Polski terain p e d a g o g i k a s p o ł e c z n a [podkr.
E.S.] nie «a wiernego odpowiednika w Innych językach europejeklch.
Najbliższy Jt&t terwln «Sozielpadagoglk» upowszechniony od czasów Adolfa Dleoterwerga w krajach Języka niemieckiego, 1 to w dwóch zna
czeniach: teorii (filozofii) wychowania, zorientowanej na problemy uspołecznienie ełodej generacji w złożonych werunkech przetlen cy
wilizacyjnych orez zadań wychowania w hunanlzacjl życia społecznego 1 poeocy społecznej dla osób niesprawnych 1 o zaburzonej równowadze psychicznej.**
Rozwój pedagogiki społecznej Jeko dyscypliny naukowej wlfże się z dzlałalnoóclt Heleny RadllńekieJ (l879-1954). Systematyczne stu
dia 1 badania w tej dziedzinie zapoczątkowała z chwil» objęcia kie
rownictwa Studiu* Pracy Społeczno-Oówlatowej Wolnej Wszechnicy Pol
skiej (l925' f .
Polska koncepcja pedagogiki społecznej zapoczątkowana przez H. Ra
dlińsko Już w dziesięcioleciu poprzedzaJęcy* I wojnę ówlatowę łączy
ła w sobie elenenty filozoficzne 1 prekseologiczne. Polskie koncep
cje pedagogiki społecznej nlały swoje specyficzne cechy, które wy
1R. W г о с z у ń s к li Nurt pedagogiki społecznej w polskich koncepcjach wychowawczych. 'Studia Pedagogiczne” . 1984, t. 36, s. 7.
T e n ż e: Pedagogika społeczne. Wyd. 3. Warszawa 1979, e. 59.
raża alt takie w terminie nieadekwatny* do obcych języków3 . Ryszard Wroczyński wskazuje na dwie podstawowe płaszczyzny owych odrębnoś
ci4 . Przede wszystkim pedagogika społeczna w Polsce została uwarun
kowana specyficznymi problemami społecznymi, kulturowymi 1 politycz
nymi kraju, które na przełomie XIX 1 XX wieku ulegały poważnym prze
obrażeniom społeczno-światopoględowym. H. Radlińska w pierwszym okresie swojej dzlełalnoścl utożsamiała pedagogikę społecznę z pe
dagogikę narodowę, nadajęc Jej uniwersalny charakter, wprowadzajęc ideę wychowawczę wynlkajęcę z przebudowy społecznej. Po drugie, za
dania szczegółowe pedagogiki społecznej wynikały z oświatowego za
cofania mas społecznych w Polsce, co wlęzało się bezpośrednio z bra
kiem własnej państwowości oraz opóźnieniami kulturowymi.
Dwa zakresy działalności stały się więc niezbędnet upowezechnle- nie oświaty wśród dorosłego społeczeństwa oraz realizacji obowlęzku szkolnego dla wszystkich dzieci 1 młodzieży. “Podstewy wychowania w zakresie przekazywania 1 upowszechniania kultury narodowej oraz w zakresie demokratyzacji oświaty poprzez budzenie 1 inspirowanie mo
ralnych sił społecznyęh [pedagoglka3 znalazła w postępowych trady
cjach polskiej myśli o wychowaniu (w dziełach H. Kołłętaja, K. Li
belta). Ich pogłębienia zaś szukała zarówno w utopijnej teorii rewo
lucji moralnej E. Abramowsklogo, przyjmujęcej sumienie Jednostek Ja
ko źródło postępu społecznego, jak również w marksistowskiej koncep
cji L. Krzywickiego, dotyczęcej rodowodu 1 wędrówki Idei społecz
nych jako funkcji i równocześnie czynnika tego postępu*5 . H. Radliń
ska przyjęła koncepcję dialektycznej współzależności jednostki i śroj dowlska oraz JsJ aktywności w Jego przebudowie. Wychowanie kolej
nych pokoleń odbywa się poprzez przekaz i tworzenie kultury. H. Rad-
T e n ż e : Nurt .pedagogiki..., e. 8.
4Tamże, e. 8.
5S. K o w a l s k i : Pedagogika społeczna Heleny Radlińskiej a socjologia wychowania. ’Studia Socjologiczne" 1980, nr 3, s. 12.
lińska opierała elę na systemach pedagogiki społecznej oraz koncep
cjach wychowawczych polskich socjologów XIX 1 XX wieku^.
Zarówno pedagogika społeczna. Jak 1 socjologia wychowania kształ
towały się na podłożu krzyżujących się wpływów postępowych Idei o- dwiecenia XIX-wleczneJ filozofii niemieckiej, rozwijających się na
uk przyrodniczych, humanistycznych, materializmu dialektyczno-hlsto- rycznego. Obie nauki rozwijały się w licznych odmianach: filozofi- czno-spekulatywnej pedagogiki socjalnej, pedagogiki socjologicznej (uprawianej przez pedagogów), socjologii pedagogicznej (uprawianej przez socjologów), socjologii wychowanie (ujmujęcej problematykę społecznych funkcji lub procesów wychowania w teoretyczno-eocJologi-' czny system Jako dziedzinę socjologii)7 .
Pedagogika socjalna o charakterze filozoficzno-epekulatywnym nie poddawała się empirycznym wpływom pozostałych systemów. We wzajem
nej zależności rozwijały się przede wszystkim pedagogika socjologi
czna, głównie w Europie, oraz socjologia pedagogiczna, głównie w A- meryce, a zaliczenie niektórych dzieł do Jednej lub drugiej sprawia- ło poważne trudnoóci . Oba te systemy zmierzały do empirycznego u-O gruntowenle swoich naukowych podstaw poprzez :Q
- odwoływanie się do wyników badań diagnostycznych, m.ln. socjolo
gii.
- stosowanie systemów socjologii ogólnej w badaniu procesów wycho
wawczych .
W ten sposób rozwinęła się socjologia wychowania Jako dziedzina so
cjologii ogólnej, majęca charakter dlagnostyczno-ekspllkacyjny, oraz
6Tamże, s. 12.
7Temże, e. 7.
gTamże, » . 8.
g
pedagogika społeczne, jako kierunek pedagogiki, majęca charakter praktyczny10 . H. Radlińska przypisywała pedagogice społecznej cechy nauki normatywnej (wartościującej 1 praktycznej), odróżniające Ję od Innych nauk, np. socjologii. Wyróżnione cechy były podstawy współ
działania pedagogiki społecznej z politykę społecznę, a także łącze
nia Indywidualnych punktów widzenia w badaniu warunków 1 efektów wy
chowania. Opinia ta stała się kontrowersyjna wobec stanowiska Flo
riana Znanieckiego.
F. Znaniecki próbował określić zakres zainteresowań 1 zadania socjologii wychowania i pedagogiki, nadajęc analizo* socjologi
cznym charakter teoretyczny, a pedagogikę nazwał technologię wycho
wania. przypisujęc jej funkcje praktyczne11 . Twierdzenie to wskazy
wało, iż pedagogika zajmuje się elementami normatywnymi 1 wartościu
jącymi, a przewidując cele 1 treści rozwoju wychowania, sięga do so
cjologii. Pedagogika Jest więc teorię wychowania, opartę na socjolo
gii, co oznacza, że jest pedagogikę socjologiczne (socjalnę). Socjo
logia wychowania Jest natomiast naukę o wychowaniu, która wyjaśnia genezę i rozwój ’Ideologii i obyczajowości wychowawczej"1^. 'Znanie
cki nie akceptował Jednak ówczesnej pedagogiki, rozumianej Jako te
chnologia wychowania, ponieważ nie uznawał nauk praktycznych Jako nauk w ścisłym tego słowa znaczeniu.*1^
Doszukiwanie się relacji między pedagogikę społecznę H. Radliń
skiej a socjologię wychowania powoduje różnice opinii 1 poględów
10Tamże.‘
^ F . Z n a n i e c k i : Socjologia wychowanie. T. 1. Warszawa 1973, s. 28-29.
12W. T h e i s st Radlińska. Warszawa 1984, e. 69-70.
S. J ę d r z e j e w s k i : Wybór tekstów z socjologii wycho
wania. Warszawa 1981, ». 7.
14 15
zarówno pedagogów , Jak 1 socjologów . System pedagogiki społecz
nej H. Radlińskiej powstawał w okresie krzyżowanie się różnorodnych wpływów pedagogiczno-socjologicznych koncepcji wychowania, stanowię»
cych podstawę do licznych polomik między pedagogami e socjologami.
Autorka rozwinęła swój oystem naukowy przy współpracy socjologów, uczeatniczęc w konferencjach socjologicznych 1 publikujęc w czaso
pismach socjologicznych. Pedagogika społeczna H. Radlińskiej była bliska niektórym koncepcjom socjologii wychowania. Dyskusje 1 pole
miki na temat zwlęzku pedagogiki społecznej H. Radlińskiej z socjo
logię wychowania maję doniosłe znaczenie także obecnie ze względu na współpracę pedagogów społecznych 1 socjologów wychowania w ba
daniach procesu wychowawczego, gdzie pedagodzy, doskonalęc swój war
sztat badawczy, odwołuję się często do systemu wiedzy socjologicz
nej1®. 'W tych warunkach świadomość badacza odnoónie do zwlęzków 1 różnic charakteryzujących obie dyscypliny jest niewątpliwie po
trzebna do przezwyciężenia zaznaczajęcego się nieraz przechodzenia pedagogiki społecznej na pozycje socjologiczne oraz korzystnego dla efektywności rozwljajęcej się współpracy obu dyscyplin teoretyczne
go 1 metodologicznego pogłębiania każdej z nich.”17 S. Kowalski wśród cech wspólnych pedagogiki społecznej 1 socjologii wychowania wymienia przede wszystkim: "wzrastające dężenle do opierania się na badaniach empirycznych; szerokie pojmowanie wychowania, obejnujęce zarówno nie planowane wpływy środowiska na rozwój i uspołecznienie
*4 Zob. R. W r o c z y ń s k l : Helena Radlińska - działalność 1 system pedagogiczny. W i H. R a d 1 1 ń s к a: Pedagogika społecz
na. Warszawa 1961; A. K a m i ń s k i : Zakres 1 podstawovje pojęcia pedagogiki społecznej Heleny Radlińskiej. W: tamże.
C h a ł a s i ń s k i : Trzydzieści lat socjologii polskiej 1918-1947. "Przeglgd Socjologiczny" 1937, t. 5; W. V/ i n с ł a w- s к i: Rozwój socjologii wychowania w Polsce. "Kultura i Społeczeń
stwo" 1977, nr 3.
1®S. K o w a 1 з к 1: Pedagogika społeczne Helany Radlińskiej
« • t I в • 6*
l7Tamże, s. 6.
wychowanka. Jak toż celów? działalność w zakresie kierowanie tymi procesami, przezwyciężenie w rozumieniu procesów wychowawczych zało
żeń biopsychologicznych lub netywietycznych, a przyjęcie założeń o decydujęcym, wychowawczym wapółwpływie czynników środowiskowych, w niektórych systemach przechodzące nawet w skrajny determinizm śro
dowiskowy; zastęplenle tradycyjnego pojmowania osobowości Jako roz
winiętego w konkretnych warunkach środowiska kompleksu cech psychi
cznych oraz koncepcję osobowości jako mechanizmu zachowań ukształ
towanego na drodze «wrastania^ jednostki w kulturę 1 system ról spo
łecznych; przyjęcie Jako podmiotu wychowania nie tylko instytucji wychowania bezpośredniego, ale całokształtu instytucji «społeczeń
stwa wychowuJęcego* i Jego różnorodnych środowisk, a Jako przedmio
tu wychowania ludzi, wszystkich faz życia - dzieci, młodzież, doro- słych i starców*16
Pedagogikę epołecznę i socjologię wychowania łęczy wspólny przed
miot badań, jakim jeet proces wychowawczy 1 podobne Jego ujmowanie.
"Dzieli natomiast obie dyscypliny sposób badawczego podejścia do te
go wspólnego przedmiotu bedańj diagnostyczno-ekepllkacyjnego po stro
nie socjologii wychowania, analizującej przebieg, funkcje i uwarun
kowanie procesów wychowawczych za pomocę socjologicznych metod i sy
stemów wiedzy oraz praksaologlcznego - po etronle pedagogiki społe
cznej poszukującej sposobów skutecznego działanie wychowawczego na użytek praktyki.*19
Pedagogika w swych badaniach podejmuje problemy opisu i analizy zjawisk wychowawczych, a także zagadnienia zmlerzajęce do przekształ
cania rzeczywistości wychowawczej zgodnie z celami 1 kierunkami roz
woju społecznego, które maję charakter prekseologiczny - podstawowy i specyficzny dla pedagogiki. Wytyczne działań pedagogicznych muszę
Tamże, e. 10.
19Temże.
wynikać z konkretnych potrzeb społecznych i realiów wychowawczych.
Pedagogika Jeet naukę o charakterze prekeeologlczny* - interwencyj
ny*, ponieważ proces wychowawczy ujnowany Jest w Jego pełnej struk
turze z nastawienie* na zmianę, korygowanie, projektowanie i refor-
j 2 0
nowenie .
Przedmiotem zainteresowań badawczych i dociekań teoretycznych na
uk pedagogicznych Jeet proces wychowania. Oeet on zjawlskle* społe
czny* *ze względu na to, 12 przednlot badań pedagogicznych (wychowa
nie dzieci, «łodzleży i dorosłych) Jest uwarunkowany innyiil proce- sanl społecznynl 1 proceeaal charakterystyczny*l dla indywidualnego funkcjonowania człowieka (procesy psychofizjologiczne), przeto wie
dza o Jego przebiegu, warunkach 1 efektach tiuei być z konieczności zaczerpnięta z Innych nauk’ . Pedagogika społeczna Jako eubdyscyp- 21 llna pedagogiki 'Skupia się na problenatyce środowiskowych uwarun
kowań procesów wychowawczych oraz na analizie warunków (czynników) uaoźllwiajęcych zaspokojenie potrzeb rozwojowych człowieka (grup lu
dzkich) w różnych fazach Jego życia i różnorodnych sytuacjach życio
wych (w pracy, nauce, zabawie, czasie wolny*, w niejscu zanleszka- nla, w rodzinie, grupie rówieśniczej, towarzyskiej, działalności kulturalnej 1 w innych formach aktywności ludzkiej)."22 *0 pedago
gice społecznej «ożna także powiedzieć, że Jest pedagogikę środowi
ska - w tyn sensie, iż odrzuca wychowanie ^wzaagajęce», «dozoruJę- ce», «uwerunkowujęce^ - i usiłuje nadać procesowi wychowawczenu cha
rakter czynności organizacyjnych, aktywizujęcych, ulepezajęcych śro- dowlsko wychowawcze."23
■ ■■ "A'A 1 ■-■■■■■
S. К a w u 1 a: Pedagogika społeczne wśród nauk pedagogicz
nych. 'Studia Pedagogiczne". ' 1984, ti. 4 6 , 's. 34; zob. t e n ż e : Stu
dia z pedagogiki społecznej. Olsztyn 1983, s. 13-15.
21T e n ż ei Pedagogika społeczna..., s. 34.
22Tenże, s. 45; zob. także A. K a * l ń e k l : Studia 1 szkice pedagogiczne. Warszawa 1978.
23A. K a a i ń s k l : Pojęcia 1 probie*у pedagogiki epołecznej.
Pedagogika społeczna Interesuje się ty», co 1 w jaki sposób w róż
nych środowiskach 1 instytucjach zalśnić w calu optymalizacji pro
cesu wychowawczego. Wytycza cele, prograay oraz plany 1 epoeoby rea
lizacji działań na rzecz oslggnlęć celów wychowania. Poszukuje spo
sobów skutecznego działania wychowawczego. aW tej swojej funkcji pe
dagogika społeczne, określając naukowo uzasadnione sposoby działa
nia w odniesieniu do rozmaitych typowych środowiak lub kategorii in
stytucji wychowawczych b ą d i typów oeobowoścl wychowanka, stanowi o- gniwo pośrednie między naukami diagnostyczny*! przede wszystkln so
cjologię 1 psychologię a szeroko pojęte bezpośrednie praktykę. Do
starcza praktyce typowych modeli Jako pomocy do działań bezpośred- nich w praktyce powszechnej.* 24 Socjologia wychowania Jest subdye- cyplinę socjologii, przedmiotem jej zainteresowań bedawczych Jest wychowawcza działalność spontaniczna lub planowo zorganizowana sta
nowiąca istotnę funkcję całego społeczeństwa. W całokształcie pro
blematyki socjologii wychowania zaznaczaje eię dwa podstawowe aspek
ty obejmujęce wpływy i działania wychowawcze w różnych środowiskach, grupach społecznych i instytucjach oraz efekty tych wpływów 1 dzia- łań w całokształcie procesu uspołecznienia wychowanka . 25 Socjolog wychowania pyta i odpowiada na pytania: *3akle ae * swej strukturze i jak funkcjonuję systemy wychowania w krajach o różny* pozloele cy
wilizacji lub różnym ustroju społeczno-goapodarczy*; jak systemy te różnicuje się w swej strukturze 1 funkcjonowaniu w rozmaitych środo*
wiskach regionalnych i lokalowych; Jak przebiegaje 1 czy* ее w ewy*
przebiegu uwarunkowane w rozmaitych krajach 1 węższych środowiskach procesy uspołecznienia lub procesy kształcenia, w szczególności pro-
W: Wychowanie i środowisko. Red. B. P a s e l n l , T. P i l e h. War
szawa 1979, s. 41; zob. także: Pedagogloa Societatls. Przedmiot, za
dania a współczesność. Red. A. R a d z l e w l c z - W 1 n n i с к 1.
Katowice 1965.
24S, К o w в 1 в к 1: Pedagogika społeczna Heleny Radlińskiej
25T e n t et Socjologia wychowania w zarysie. Warszawa 1974, e. 57.
севу demokretyzecjl kształcenie; jak w rozmaitych środowiskach funk
cjonuje poszczególna instytucje wychowawcze i rodzina, szkoła, za- kład pracy ltd. oraz czy» ich funkcjonowania jeet uwarunkowane* ?
Obie interesujące nas dyscypliny, badajęc proces wychowawczy i Jego uwarunkowania, inaczej etawiaję swoje problemy badawcze i w inny sposób je rozwięzuję. Obie te dyscypliny zalerzaję systenetycz
nie do badań wszelkich aspektów przestrzeni, w jakiej aktualizuję się procesy wychowewcze.
“Socjologia wychowania, posługując się aetodaai badań 1 systeas
el wiedzy socjologicznej, analizuje prawidłowości procesów wychowaw
czych. Pedagogika epołeczna, klerujęc ai; przede wszystkie przesłan
kami metodologicznymi i systemem wiedzy pedagogiki, stawia 1 rozwię- żuje р г о Ы в в у prakseologlczne,* 27 Socjologie wychowania jest zetem naukę mejęcę charakter opisujęco-analityczny, pedegoglka natomiast Jest naukę prakseologlcznę. Już H. Radlińska wskazywała, iż pedago
gika społeczna Jest teorię interdyscyplinarne. Dla swoich celów wy
korzystuje badania podstawowe z zakresu biologii, psychologii i so- cjologli . Zainteresowanie wielu specjalistów neuk humanistycznych 28 problememl wychowania nie tylko zwiększa poziom wiedzy o procesie wychowania i jego uwerunkonanlach, ale także warunkuje skuteczność podejmowanych działań wychowawczych. Postulat o integracyjnym 1 in
terdyscyplinarnym charakterze bedeń pedagogicznych staja się dostrze
gany konlecznościę warunkujęcę wypracowywania określonych dyrektyw wychowawczych, a tym samy* podnoszenie efektywności działań wycho
wawczych tak niezbędnych w aktualnie skomplikowanej atrukturze ży
cia społecznego.
26T e n ż e : Pedagogika epołeczna Heleny Radlińskiej..., s. 10.
27T e n ż e : Socjologia wychowania..., s. 50.
28W. T h e i s a« Radlińska..., s. 73.
Przed pedagogikę społeczno stoję zetea dwa podstawowe zadania - opis 1 ocena postępowania społeczno-wychowawczego w środowisku
poprzez analizę faktów,
- projektowanie działalności społeczno-pedagoglcznej 1 kulturowej oraz socjalnej poprzez wypracowanie wzorów rzeczywietoócl, do któ
rej się dęży.
Pedagodzy slueznle postuluję rozszerzenie zasięgu badawczego na zja
wiska i procesy, a także zalany w zakresie celów bedawczych, z dy- skryptywnych na normatywne, ponieważ Jest to potrzebę społeczeńst
wa industrialnego, społeczeństwo rozpadu struktur oraz ogromnej ru
chliwości społecznej3 0 . "Horyzonty myólowe 1 praktyka pedagogiki społecznej muszę Jednak zostać rozszerzone na pojęcia społeczeńst
wa globalnego, a nie ne zawężanie się wyłęcznie do struktur 1 proce
sów indywidualnych, choć tych nie należy odrzucać Jako przedmiotu poznania i manipuléeji .
Literatura podstawowa
[1] H. R a d l i ń s k a : Stosunek wychowawcy do érodowlske społecz
nego. Szkice z pedagogiki społecznej. Warszawa 1935.
[2] S. К o w a 1 s к i: Pedagogika społeczna H. Radlińskiej a so
cjologia wychowania. "Studia Socjologiczne* 1980, nr 3.
[3] S. K o w a l s k i : Socjologia wychowania w zarysie. Warszawa 1974, e. -56.
29S. К a w u 1 a: Pedagogika społeczna..., s. 46.
30T. P i l c h : Pedagogika społeczna. Istota i zadania. 'Studia Pedagogiczne*. 1984, t, 46, s. 63.
31Temże, e. 65.
м R. W r o c z y ń s k i : Pedagogika społeczne. Warszawa 1974, s. 11-61.
C5] W. T h e 1 s e: Radlińska. Warszawa 1984.
[6] Wychowanie 1 środowisko. Red. В. P a e s 1 n 1, T. P i l c h . Warszawa 1979, e. 16-72.
Literatura uzupełniająca
Cl] W. W l n c ł a w s k l : Heleny Radlińskiej socjologia zaangażo
wana 1 praktyczna. ’Kultura 1 Społeczeństwo* 1979, nr 1-2.
[2] 0. S z с z e p a ń e к it Aktualności pedagogiki społecznej.
‘Człowiek w Pracy 1 Osiedlu* 1980, nr 2/3.
[3] B. S u c h o d o l а к i: Heleny Radlińskiej koncepcja wycho
wania Jako poszukiwania sił i nocy rozwoju. 'Człowiek w Pracy 1 Osiedlu’ 1980, nr 2/3.
[4] E. M a r y n o w l c z - H e t k » : Poględy Heleny Radlińskiej na warsztat badawczy pedagoga społecznego. ’Człowiek w Pracy 1 Osiedlu" 1980, nr 2/3.
C5] E. M a z u r k i e w i c z : Sprawność działania socjalnego w pedagogice społecznej Heleny Radlińskiej. Warszawa 1960.
C6] ‘Studia Pedagogiczne". T. 46 (Pedagogikę społeczna - poszukiwa
nia i rozstrzygnięcia. Red. T. P i l c h , B. S m o l l ń s k a - - T h e i s s) 1984.
C7] Pedagogice Socletatls. Przedmiot, zadania a współczesność. Red.
A. R a d z i e w i c z - W i n n i c k i . Katowice 1985.
[8] Pedagogika a socjologia wychowania. Red. A. R a d z l e w l c z- - W i n n i c k i . Katowice 1986.
2. Problemy badawcze socjologii wychowania
Probieny wychowanie zaczęły pojawiać się w socjologii na przeło- tale XIX i XX wieku. Dopiero Jednak w latach dwudziestych i trzydzie
stych dzięki taki* uczony*, Jak: E. Durkheim (1850-1917), M. Weber (1864-1920), F . Znaniecki (l882-1950), W. Waller (1899-1945) i K.
Mannheim (1893-194?) socjologia wychowania skrystalizowała swoję problematykę. Ten dział socjologii niały interesować następujęce za
gadnienia: proces wychowania w pewnych instytucjach społecznych, szkoła jako grupa społeczna, wpływ instytucji społecznych na insty
tucje wychowawcze w społeczeństwie1 .
w ty* czasie socjologia wychowanie zaczęła się rozwijać także w Polsce, co niewątpliwie wiqże się z fundamentalnym dziełem Floriana Znanieckiego ‘Socjologia wychowania" (1928-1930^ . F. Znaniecki w swym dwutomowy* dziele wyróżnił dwa kompleksy zagadnień związanych z socjologicznymi problemami wychowanie:
- wychowujęce społeczeństwo, czyli społeczne warunki wychowania (tom i),
- urabianie osobowości wychowanka, czyli społeczny przebieg procesu wychowawczego (tom Ii).
1S. C J ę d r z e j e w s k l : Wybór tekstów z socjologii wycho
wania. Warszawa 1981, s. 5.
2W. W i n c ł a w s k l : Proces rozwoju socjologii wychowania w latach 1916-1939 podzielił na trzy okresy. Zob. W. W i n с ł a w- e к i: Rozwój polskiej socjologii wychowania w świetle recepcji F. Znanieckiego w okresie drugiej Rzeczypospolitej. "Kulturp i Spo
łeczeństwo" 1977, nr 3.
'«Socjologie wychowania» F. Znanieckiego była w polskiej literatu
rze pedagogicznej pierwszy* eystвивtyczny* traktatem socjologicznym ujmujęcym wychowania Jako procee społeczny, wskazujęcyw jugo szero
kie społeczne uwarunkowania 1 podkreślającym, że eukcee wychowawcy Jest zależny nie tylko od umiejętności nauczyciela i wychowawcy, ale od bardzo wielu innych zjawisk społecznych"3 . Poglądy F. Znanie
ckiego dotyczące zagadnień wychowanie wynikały z Jego przemyśleń na temat teorii ogólnoaocJologicznych. w przedmowie do drugiego tomu 'Socjologii wychowania" pisze: "Socjologię dzielę na cztery odrębna częóci, teorię czynów (względnie dężnoścl) społecznych, teorię sto
sunków społecznych, teorię grup i teorię osobników społecznych. Każ
da z tych części «a za zadanie opis analityczny 1 klasyfikację ukła
dów społecznych odpowiedniej kategorii oraz badanie zmian, zacho
dzących w tych układach, w celu wykrycia ich praw przyczynowych. 0- tóż w zjawiskach wychowania znajdujemy wszystkie cztery rodzaje u- kładów. Wychowanie dokonuje się w czynach społecznyph, których przed-
l
■lotem jeet wychowanek 1 która wywołuje reakcje społeczne z Jego strony.*4
Socjologia wychowania była w okresie międzywojennym najbardziej rozwinięte dziedzinę socjologii polskiej jako gotowy.system teorety
czny podany przez F. Znanieckiego, stworzony w opozycji do tradycji pedagogicznej 1 oddzielony od socjologii pedagogicznej, uprawianych zwłaszcza w Stenach Zjednoczonych^. Teoretyczna socjologia wychowa
nia F. Znanieckiego stała się podstawę do prac i badań monograficz
nych nad wychowaniem, a także wzbudzlłe wiele dyskuejl między socjo
logami, pedagogami i psychologami. W efekcie socjolodzy o Innej o- rlentacjl niż Znaniecki podejmować zaczęli badania nad wychowaniem,
30. S z c z e p a ń s k i : Przedmowa. W : F . Z n a n i e c k i : Socjologia wychowania. T. 1. Warszawa 1973, s. VIII.
4 F . Z n a n i e c k i : Socjologia wychowania. T. 2, ..., s. 1.
53. W ł o d a r e k : Socjologia wychowanie w Polsce Ludowej.
"Studia Socjologiczne* 1965, nr 3-4, e. 154.
e badania pedagogiczne 1 psychologiczne zorientowane były w kierun
ku socjologiczny*®. ‘Wraz z rozwojem socjologicznych badań nad wy
chowanie* różnicowała się ich problematyka. Podejmowano między Inny
■i badania nad społeczne funkcje wychowanie (f. Znaniecki, L. Krzy
wicki, S. Czarnowski, 3. Chałasiński), genezę i funkcjonowanie*
szkoły oraz innych lnetytucji wychowania (э. Chałasiński, 3. S. By- stroń), ustroje* szkolny* 1 selekcje*! sz ko l n ^ l (o. Chałasiński, 3. S. Bystroń, s . Rychliński, A. Hertz), epołecznynl warunkami ży
cia i awansu dzieci chłopskich 1 robotniczych (j.Chałasiński, W. Bro
nikowski, F Gross), procesanl samokształcenia (w.0к1пвк1, F. Gross), socjalizacji Szczepański, A. Hertz).*7
Socjologia wychowanie okresu międzywojennego wnloeła poweżny wkład w rozwój polskiej socjologii, a także wywarła duży wpływ na inne nauki zej*ujece się wychowaniem, a szczególnie pedagogikę 1 pedagogikę społeczne. Wincławskl, ujmujec socjologię wychowania w wçsklfi 1 szerokie rozumieniu, włgcza do socjologii wychowania (_1918-193э) prace pedagogiczne 1 psychologiczne0 . W literaturze
przedmiotu spotykamy się Jednak z krytykę takiego ujęcia .a
Na podstawie opublikowanych prac z zakresu socjologii wychowania wyróżnia się cztery chronologiczne okresy jej kształtowania się 1 rozwoju po II wojnie éwietowej1 0 :
i) wznowienie socjologii wychowanie opertej na tradycjach okresu międzywojennego (1945-1949),
^Tamże, s. 155.
7Tamże, s. 155.
0Zob. W. W i n c ł a w s k l : Rozwój polskiej socjologii wycho
wania..., orez t e n ż e : Rozwój poleklch badań nad wychowaniem na wsi. Cz. 2. Warszawę 1982, s. 175.
9Te*że, s. 157.
W ł o d a r e k : Socjologia wychowania w Polsce..., s. 154.
2) rozwój marksistowskiej socjologii wychowania oraz dyskusji (195O-1959),
3) podejmowanie badań empirycznych nad wychowaniem oraz próby ich syntezy (.1960-1970),
4) badania systemu wychowania - szkolnictwo 1 jago funkcjonowa
nie.
O. Chełasińskl spełnił doniosłe rolę we wznowieniu socjologii wy
chowania po II wojnie światowej, kierując badaniami w Instytucie Socjologicznym Uniwersytetu Łódżkiego. Do dalszego rozwoju przyczy
nili się 3an Szczepańekl, Stanisław Kowalski zwięzanl wcześniej z F. Znanieckim, a wywodzęcy się z ośrodka łódzkiego. U progu nowych przeobrażeń p ł e t w a 1 struktury społeczeństwa polskiego na czoło wysunęły się problemy badań nad selekcjami azkolnyml. Systematyczne studia zwięzane z wychowaniem prowadził w Łodzi 1 Poznaniu S. Kowal
ski. Głównie dotyczyły one przemian struktury społecznej rodziny, a także procesu socjalizacji dzieci 1 młodzieży na tle przeobrażeń L i st roj owo- społecznych kraju. Twórczość naukowa J. Chałaslńeklego ob
fitowała w problematykę wychowania. Socjologiczne założenia reformy wychowania zostały zawarte w fundamentalnych tezach dotyczących hi
storycznych oraz materialnych uwarunkowań funkcjonowania systemu wy
chowanie 1 Jego rozwoju w Polsce Ludowej. Okres międzywojenny zwła
szcza myśl naukowa polskiej lewicy, w tym również markeizmu, warun
kował rozwój socjologii wychowania w pierwszych latach po wojnie**.
W latach 1951-1952 system socjologiczny F. Znanieckiego wraz z Jego socjologię wychowania poddany został ostrej krytyce i uznany za reakcyjny i nienaukowy. Wnikliwa analiza socjologii wychowania F. Znanieckiego, według założeń materializmu historycznego, została przeprowadzona przez S. Kowalskiego. W tym czasie podejmowano llcz-
ne badania nad wychowanie* и ośrodku łódzkim, warszawski* i poznań
skie, skupione wokół problemów selekcji szkolnych i zagadnień kształ
cenie inteligencji ludowej. Powstawały prace Э. Chałaslńskiego, 0.
Szczepańskiego na społeczne funkcje uniwereytetu i wyższego wy
kształcenia. W oérodku warszawski* prowadzono badania nad poetewaei światopoglądowymi studentów Warszawy, moralności? młodzieży szkol
nej i robotniczej, wybore* zawodu, hierarchie i prestiżem zawodów, aspiracjami rodziców względe* dzieci (s. Nowak, S. Winderszpil, S.
RychlIńsk i , A. Sarapata). W oérodku poznański*, pod kierunkle* S. Ko
walskiego, prowadzono badania nad wpływe* środowiska rodzinnego dzie
ci i 9trtktury społecznej klasy szkolnej na procesy rozwoju dzieci w warunkach pracy szkolnej, nad zależnoście problematyki wychowaw
czej szkoły od struktury środowiska społecznego, z*ianani wzorów wy
chowawczych w warunkach wiejskich, przeefepczoócie 1 resocjalizacje nieletnich.
Lata 60 charakteryzował dynamiczny rozwój badań socjologicznych 0 charakterze terenowy* . Podejmowano badania nad ргосеэе«1 migra12 cji i osadnictwo na Ziemiach Zachodnich, industrializacje* urbaniza
cje 1 społecznościami lokalnymi. Zajaowano się także podstawowymi dla socjologii wychowanie proble«a*l społecznej funkcji wychowania 1 szkoły Jako instytucji społecznej ( s . Kowalski), szkolnictwa wyż
szego i społeczności lokalnych (o. Szczepański, S. Kowalski). Anali
zowano zwiezki i zależności alędzy strukturę 1 funkcjonowanie*
szkolnictwa a strukturę 1 kulturę apołeczeńatwa (э. Chałasińskl).
Prowadzono również badania nad zawodem nauczyciele (o. woskowski, S. Sadaja) oraz kontynuowano badania nad «łodzieże, e szczególnie młodzieże chłopek? (o. Chałasińskl, S. Gołębiowski), ponadto licz
ne badania wychowawczego funkcjonowania instytucji pozaszkolnych (K. Przecławekl, Э. Koeoroweka).
T5--- Ta*że, a. 163.
Badania socjologiczne związane z wychowanie* w latach 70 ekupls- ły elę głównie na zagadnieniach dotyczęcych reforay oświaty. Przy
gotowanie* do refor*y było powołanie Koaltetu Ekspertów do oprecowe- nle raportu o stanie oświaty, 'który* kleroweł 3. SzczepeiSskl. Opub
likowane w ty* czasie praca dotyczyły ni* tylko przygotowywanej re- foray, ale także «lały oharakter bardziej ogólny o podstawowy* zna
czeniu dla socjologii wychowania. Zagadnienia te *ożna podzielić na trzy grupy1 3 .
Teoretyczne problemy socjologii wychowanki
W zekresle teoretycznych problenów wychowania przedstawiono pró
bę opisu i wyjaśnienia probleaów eocjologll wychowania na podstawie prac klasyków nerksizau-lenlnizau 1 wybranych prac ze wapółczeenych badań socjologicznych, peychologloznych 1 pedagogicznych (o. Chała- slńskl), a także próby łączenia 1 wykorzystania w ujęciu «arkslatow- skl* Innych etanowlek teoretycznych (j. Szczepański, S. Kowalski).
‘Spośród Innych proble*ów Metodologicznych socjologii wychowanie przed*iote* szczególnej uwagi było zagadnienie relacji pomiędzy pe
dagogikę, zwłaszcza pedagogikę apołecznę a socjologię wychowania. Za
niedbane eę neto*la9t studia dotyczęce miejsca socjologii wychowa
nia we współczesnej socjologii, a także zwlęzków 1 relacji ponlędzy socjologię wychowania a lnny*l subdyscyplinanl socjologii. Brak też Jest pogłębionych studiów dotyczęcych rozwoju polskiej socjologii wychowania w odniesieniu do rozwoju tej dziedziny nauki w innych krajach, zarówno socjalistycznych, Jak 1 kapitalistycznych.”14 Rozwi-
13Te*że, s. 167.
14Ta*że, s. 168, zob. tekże artykuł A. R e d z i e w i c z a - - W l n n l c k l e g o , S. A. W a l k e r a : Poczętki eocjologll wychowenla w Poleca 1 w Anglii. Konfrontacja polsko-brytyjskie W:
Pedagogika a socjologia wychowania. Red. A. R a d z l e w l c z - - W i n n i c k l . Katowice 1986.
Ja się natomiast koncepcja systemowej analizy wychowania, zarówno w odniesieniu do treści socjologicznych. Jak i ogólnej teorii syste
mów ^3. Szczepański, S. Kowalski).
Badania nad funkcjonowaniem systemu wychowania
System wychowania można traktować w dwóch aspektach - Jako wewnę
trzne zróżnicowanie systemu na poszczególne poziomy będż Jako for
my aktualizowania się procesów wychowawczych. W zakresie funkcjono
wania systemu wychowawczego wyróżnię się w socjologii wychowania na- stępujące poziomy i15
- m l k r o s y s t e m , gdzie między wychowawcę a wychowankiem za
c h o d z i interakcja w ramach określonej grupy będż instytucji, - m e z o e y s t e m to układ grup 1 instytucji wychowawczej w
społeczności lokalnej,
- m a k r o - 1 e x o s y s t e m , tzn. wpływy wychowawcze spo
łeczeństwa globalnego.
W systemach tych funkcjonuję różne formy wychowania : naturalne, bezpośrednie i pośrednie, pozaformalne. Prowadzi się rozliczne ba
dania na poziomie makrosystemu, dotyczęce świadomości edukacyjnej społeczeństwa polskiego, dostępności do dóbr kulturalno-oświatowych, stosunku do wykształcenia Jako wartości, postaw 1 aspiracji, bada
nia nad moralności?, postawami i aspiracjami młodego pokolenia. "Wy.
niki tych badań pozostaję Jednakże w znacznym rozproszeniu 1 wie
dza empiryczna w zakresie funkcjonowania systemu wychowawczego na poziomie makro Jest cięgle Jeszcze bardzo fragmentaryczna."16 Bar
T?---О. VI ł o d a r e k: Socjologia wychowania w Polsce..., s. 167.
16Tamże, s. 170.
dziej zaawaneowene badania dotyczę poziomu aezo, a zwlęzane eę z do
robki м badań monograficznych społeczności lokalnej. *U podataw kon
cepcji ayeteau wychowawczego w środowisku lokalny* przyjauJe elę za
łożenia o pośredniczącej roll 1 funkcji epołecznoścl lokalnej alę- dzy aakro- a alkroeyeteaea wychowewczym. Zgodni* z tya założeniea społeczność lokalne etanowi podstawowe płaszczyznę eaplrycznej we
ryfikacji rzeczywistego funkcjonowania eystaau wychowawczego we wezy- atklch jago pozloaach. Metodologiczny* narzędzia* badań 1 analiz funkcjonowania ayeteau wychowawczego w érodowleku Jest według taj koncepcji podejście systeaowe.*17
W anlejezya zakresie podejaowano natoalaat badania nad aktuellzo- wanlaa alę procesów wychowawczych w społecznościach lokalnych. Bra
kuje jednek analiz dotyczących funkcjonowania ayeteau wychowawczego na pozloale alkroeyeteau.
Badania nad selekcjami szkolnymi
Intensywne badania nad selakcjaal szkolnyal rozpoczęto Już na początku lat 70 nie tylko na gruncie eocjologll wychowania, ale tak
że na gruncie pedagogiki 1 psychologii. Poddawano azczegółowej ana
lizie procesy selekcji szkolnej u progu przejścia za szkoły podsta
wowej do szkoły średniej 1 ze średniej do wyższej. Interesując się także selekcjaal wewnętrzszkolnyal wezystklch szczebli ayeteau o- śwlaty. "Niemniej potrzebne wydaja się być podjęcie dalszych stu
diów odnośnie do systeaatyzacjl problemów 1 badań socjologicznych nad wychowaniem. Wymaga to Jednakże uporania elę z szeregiem pytań 1 wętpllwoścl, dotyczących zwłaszcza Istoty i statusu socjologii wy
chowania Jako dziedziny nauki. Jej zwlęzków z innymi dziedzinami so
cjologii, a także z innymi naukami o wychowaniu. Samo Już określe-
^ T e r n i e , szerzej na ten teaat w rozdziale 3.3.
ze
nie grenie interesującej nee dziedziny nie Jest bynajmniej rzecze proste. Nie sposób bowlen włęczyć do socjologii wychowanie wszel
kich badań społecznych nad wychowaniem z Jednej etrony, z drugiej zaé tworzyć ostre dla nich przedziały. Ola celów klasyfikacji kon
kretnych prac i badań przydatne Jest nlewetpllwie rozróżnienie so
cjologii wychowania, socjologii pedagogicznej, pedagogiki eocjologi- cznej czy pedagogiki społecznej.*18
Warto w tym miejscu zasygnalizować, 12 Wiesław Wlśnlewekl używa terminu ‘socjologia oświaty* zamiast tradycyjnego pojęcia ’socjo
logia wychowania*, wychodząc z założenia, że socjolog winien inte
resować się całym systemem oświaty, a więc nie tylko instytucjonal
nymi formami wychowania, ais wszelkimi formami nauczania i wychowa
nia oraz zagadnieniami zarządzania i ekonomiki oświaty. W zwięzku z tym problemem system oświaty należałoby rozpatrywać w kategoriach gospodarczych, kulturalnych 1 indywidualnych . Uwzględniając zagad19 nienia gospodarcze w centrum uwagi znalazłyby aię problemy ekonomi
ki oświaty, problemy kulturalne uwzględniałyby programy nauczania i wychowania, a indywidualne koncentrowałyby się na problemach, 'któ
re Znaniecki nazwał zaspokojeniem potrzeb z zakresu pogłębiania u-
* 20
mysłu czy rozszerzania horyzontów przez własnę ciekawość" . W. Wi
śniewski wieże to zagadnienie z masowymi badaniami nad rónnośclę startu życiowego. Oeżell chodzi natomiast o aspekt kulturowy, to au
tor wyróżnia trzy podstawowe funkcje w realizacji programu oświato
wego :
- techniczne, w której mieszcz? się zagadnienia skutecznej organi
zacji przekazywania wiedzy w różnych układach instytucjonalnych,
^ 1
Tamże, e. 172-173.
19W. W i ś n i e w s k i : Niektóre problemy socjologii oświaty.
"Studia Socjologiczne* 1975, nr 3, s. 154.
20
niezbędnej do pełnienia różnorodnych ról zawodowych, włączając w jej zakres nabywanie określonych umiejętności, sprawności 1 nawy
ków ;
przystosowawczy, prowadzącą do pełnego przystosowania jednostki do układów życia w danym społeczeństwie, co ma bezpośredni zwią
zek z ciągłością kulturową grup 1 społeczeństw, zapewniającą trwa
łość i ciągłość obyczajową;
innowacyjne■ która Jest związana z potrzebami przemian kulturo
wych, a dotyczy konieczności uwzględniania potrzeb grup 1 więk
szych zbiorowości, przewidywania zmian na podstawie prowadzonych badań oraz stymulowania owych zmian w kierunku twórczego dynami
zmu z zachowaniem koniecznych tradycji.
"Taka propozycja analizy podważa dotychczasowy podział na nauczanie i wychowanie, zgodnie z którym produktem nauczania sę wiadomości i umiejętności ucznia - natomiast produktem wychowania - osobowość."21
Podstawowe funkcje systemu oświaty, według W. Wiśniewskiego, sta
nowią Jednocześnie zbiór najbardziej istotnych problemów socjologii oświaty. Funkcja techniczno-kulturowa dotyczy, Jak już wepomniano, skutecznego przekazu wiedzy do pełnienia ról społecznych decydują
cych o realizacji programu rozwoju gospodarczego 1 socjalnego kraju.
Niezbędna zatem wydaje się optymalizacja procesu kształcenia nauczy
cieli. Problem drugi, wynikający z nierównomiernego startu życiowe
go młodzieży wywodzącej się z różnych środowisk, dotyczy modyfika
cji programów nauczania. Zagadnienia te wyznaczają potrzeby naszego systemu oświaty w dwóch kierunkach: integracji badań naukowych psy
chologów i socjologów w zakresie rozwoju nauk o wychowaniu 1 naucza
niu, kształcenia fachowców z zakresu zarządzania systemem oświaty.
77--- Tanże, e. 155.
f u n k c j a p r z y s t o s o w a w c z o - k u l t u r o w s Przez przystosowanie się Jednostki do nowego środowiska rozuwie—
my świadome zmienianie się jej pod wpływem wymagań czy oczekiwań ze strony członków zbiorowości, do której Jednostka wchodzi i w której pełnić aa określone role społeczne. Chodzi o zmiany powodujące odpo- wlednlość między tym, czym Jednostka być powinna w nowy* środowisku a tym, czym Jest wchodzęc w nie. Przez przystosowanie rozu«ls*y bo
wiem takie zmiany lub modyfikacje postaw i zachowań, które u*ożll- wiaję Jednostce aktualne rozwiązywanie sytuacji konfliktowych 1 po
wodzenie w pełnieniu nowych ról społecznych. Umożliwia ono resllza- cję nałożonych na Jednostkę w nowej sytuscji zadań 1 własnych jej dężeń czy aspiracji więżących się zarówno z formalnymi, Jak 1 nie
formalnymi wymaganiami roli, 'i to w taki sposób by zachowanie się innych względem niej dawało jej podstawę do trwałego lub co naj
mniej periodycznie powtarzaJęcego się zadowolenia z pełnionej ro- 11' . Według wspomnianego autora źródłe* dezintegracji 22 wychowaw
czej nie Jest konflikt pokoleń będź rozpad rodziny, Jek na to wska
zuje liczni socjologowie, lecz rozbieżność między propagowanymi a realizowanymi w praktyce wychowawczej wzorami postępowania . 23 Tak więc rezultaty wymienionej funkcji zależę z Jednej strony od Inte
gracji systemu wychowawczego, dotyczecego systematyczności 1 spójno
ści werbalnego propagowania naczelnych wzorów przez Instytucje wy
chowawcze, z drugiej zaś - od stopnia spójności «iędzy propsgowsny- nl werbalnie wzorcami zachowania a zachowaniami wychowujecych.
F u n k c j a i n n o w a c y j n o - k u l t u r a l n a
W każdej zbiorowości ścleraje się dwa deżenla: skłonność do kon
serwatyzmu, tzn. trwanie w starych zwyczajach 1 dęźnoćć do tworze-
22Ta*że, s. 160.
23Tamże, s. 165.
nie nowych wertoéci. ‘Walne więc dla nas Jeet i będzie - w przysz
łych analizach systemu oświaty - czy instytucje społeczna, powoła
ne do celów wychowania i nauczanie, potrafię stosować proyran zecho- wujęcy odpowiednie proporcje w przyswajaniu wychowanko* tradycji i wpajaniu zdolności do innowacji.'2 д
Socjologia wychowania należy do tych dziadzin socjologii, któ- 4rych kryterluw klasyfikacji stanowi określony rodzaj czynności ch»
rakterystycziv/ch dla całego społeczeństwa. Przedmiotem jej bedeń Jest wychowanie 9tanowięce określony rodzaj czynności całego społe
czeństwa, która to działalność noże być planowo zorganizowana lub spontaniczna . Proces wychowania Jest trwale zwlęzany ze 6połeczeiV25 stwem, zmiany cywilizacyjne powoduję Jednak zmiany w sposobach tego zwięzku . Warto więc w tym miejscu skupić uwagę na aktualnych pro26 blemach badawczych polskiej socjologii, której weżne problemy wyzna
czaj! w pewnym zakresie sferę zainteresowań badawczych socjologii wychowanie. Na posiedzeniu Komitetu Nauk Socjologicznych PAN w dniu 8 lutego 1965 roku omówiono potrzeby, perspektywy i priorytety ba
dawcze polskiej socjologii. Istnienie 1 funkcjonowanie socjologii Jako nauki stosowanej wyznaczone Jest zapotrzebowaniem kraju na "u- sługl" badawcze w celu formułowania diagnoz, prognoz i zaleceń dla polityki społecznej 27. Do podstawowych priorytetów badawczych socjo-
* 26
logii zaliczyć należy : badania nad strukturę 1 ruchliwości? spo
łeczeństwa polskiego, nad wartościami, postawami, osobowością, aspi
racjami i dężenianl obywateli oraz zakłóceniami zasady społecznej
4Ta<nże, s. 169.
25S. K o w a l s k i : Socjologia wychowania w zarysie. Warszawa 1974, a. 53.
26Tamże, s. 54-55.
27S. N o w a k: Pożędane priorytety badawcze polskiej socjolo
gii. “Studia Socjologiczne* 1985, nr 3-4, s. 131.
