rada wydawnicZa

Czekamy na listy, propozycje tematów i opinie na temat zamieszczonych tekstów. Prosimy je przesyłać na adres kwartalnik@csp.edu.pl. 1

Czasopismo Centrum szkolenia poliCji w legionowie

Wydawca: Centrum Szkolenia Policji w Legionowie Adres redakcji: ul. Zegrzyńska 121, 05-119 Legionowo sekretariat tel. 47 72 558 81, faks 47 72 535 80, e-mail: kwartalnik@csp.edu.pl

Zespół redakcyjny

insp. Marcin Szyndler tel. 47 72 532 35

e-mail: marcin.szyndler@csp.edu.pl Zastępca redaktora naczelnego:

podinsp. Agnieszka Gorzałczyńska-Mróz Sekretarz redakcji:

Dorota Majewska-Pilch Członkowie redakcji:

Renata Cedro, Jarosław Michalak Projekt okładki:

Wioleta Kaczańska

Opracowanie graficzne i skład DTP:

Wioleta Kaczańska, Lilianna Królak, Dorota Majewska-Pilch, Ewa Zduńczyk Opracowanie redakcyjne i korekta:

Agnieszka Gorzałczyńska-Mróz, Ewa Kowalska, Katarzyna Olbryś

Druk: Wydział Wydawnictw i Poligrafii CSP w Legionowie Nakład: 1000 egz.

Numer zamknięto 30.09.2020 r.

mł. insp. Marek Hańczuk mł. insp. Beata Martyniak-Mróz mł. insp. Grzegorz Perz mł. insp. Robert Rodziewicz

mł. insp. Tomasz Wewiór mł. insp. Grzegorz Winnicki mł. insp. Jarosław Zgierski mł. insp. Wioletta Białkowska

nadkom. Adam Czekaj nadkom. Artur Duszak Teresa Siennicka

rada wydawnicZa

rada naukowa

prof. zw. dr hab. Marek Konopczyński prof. zw. dr hab. Jerzy Niemiec prof. zw. dr hab. Jerzy Nikitorowicz prof. zw. dr hab. Lesław Pytka prof. zw. dr hab. Jadwiga Stawnicka prof. zw. dr hab. Tadeusz Tomaszewski prof. dr hab. Jacek Błeszyński

płk dr hab. Dariusz Majchrzak płk dr hab. Piotr Płonka

gen. dyw. rez. dr hab. Krzysztof Załęski płk SG dr Piotr Boćko

insp. dr hab. Iwona Klonowska insp. dr Rafał Kochańczyk mł. insp. dr inż. Robert Maciejczyk

dr Andrzej Skwarski dr Oksana Telak insp. Piotr Cekała Ivo Juurvee

plk. Ing. Pavel Kolář

komisarz Antoni Permanyer i Fita insp. Beata Różniak-Krzeszewska Do pobrania na stronie:

www.kwartalnik.csp.edu.pl

PrZeCiwDZiałaNie PrZeMOCY w rODZiNie

54 ^A _M

^k

^,

ichał

M

Stowarzyszenie „Niebieska Linia”.

Kim jesteśmy?

57 ^D

^k

Procedura „Niebieskie Karty”

– ochrona prawna i potrzeby osób dotkniętych przemocą w rodzinie

67 ^r

^G

^-M

Postępowanie cywilne w procedurze wydania nakazu opuszczenia

mieszkania i zakazu zbliżania się.

Nowe uprawnienia policjantów

wsParCie PsYChOlOgiCZNe Ofiar

74 ^P

^d

Psychologiczne aspekty wsparcia ofiar przestępstw

wsPÓłPraCa MiĘDZYNarODOwa

77 ^r

^c

Współpraca międzynarodowa CSP z zagranicznymi jednostkami edukacyjnymi zajmującymi się szkolnictwem policyjnym. Część 2.

Litewska Szkoła Policji (LPS)

VaDeMeCUM POliCJaNTa

81 _M

G

Kontrola drogowa samochodu osobowego przeznaczonego do nauki jazdy

86 ^M

^G

Przewożenie rowerów

87 ^E Kradzież dowodu.

^c

Wykroczenie czy przestępstwo?

W NUMERZE

OChrONa PrawNa Ofiar PrZesTĘPsTw

3 ^a

^s

^-z

Dyrektywa 2012/29. Unijna ochrona praw ofiar przestępstw w perspektywie ochrony praw człowieka

8 ^M

^w

^{, D}

^b

Polska Karta Praw Ofiary w systemie polskiego prawa

17 ^P

^k

^,

k

w

Informacja, identyfikacja, instruktaż, interdyscyplinarność. Cztery klucze do skutecznego wsparcia ofiar przestępstw przez Policję

20 ^r _j

^s

^,

ustyna

P

, j

w

System ochrony dzieci przed krzywdzeniem w Polsce

28 ^M

^ś

Status małoletniej ofiary przestępstwa.

Wybrane zagadnienia

POMOC OfiarOM PrZesTĘPsTw

37 ^M

^c

35 lat Fundacji Pomocy Ofiarom Przestępstw

40 ⁱ

^d

^-o

Dlaczego ofiary handlu ludźmi stanowią wyzwanie dla organów ścigania w Polsce

45 ^P

^G

Akty prawne istotne w przypadku postępowań o handel ludźmi

46 ^M

^ż

^-E

Działania Ogólnopolskiego

Stowarzyszenia Antymobbingowego

OSA na rzecz osób doświadczających

mobbingu i dyskryminacji

Kierownik Zakładu Administracji

Wydziału Administracji i Bezpieczeństwa Narodowego Akademii im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim

dr aleksandra szczerba-zawada

Dyrektywa 2012/29

Unijna ochrona praw ofiar przestępstw w perspektywie ochrony praw człowieka

Działania na rzecz zwiększenia praw i ochrony ofiar przestępstw zajmują ważne miejsce na agendzie unijnej przestrze- ni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Aktem o podstawowym znaczeniu w przedmiotowym zakresie jest dy- rektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiająca normy mini- malne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępująca decyzję ramową Rady 2001/220/

WSiSW

. Państwa członkowskie, w tym Polska, zobowiązane były do jej wprowadzenia do swoich porządków prawnych do dnia 16 listopada 2015 r. Po tej dacie ustanowiony nią standard ochronny, implementowany na drodze uchylenia, zmiany lub przyjęcia nowych przepisów krajowych

, stał się wiążący dla organów władzy publicznej.

Celem artykułu jest przeanalizowanie standardu ochrony praw ofiar przestępstwa ustanowionego dyrektywą 2012/29 w perspektywie ochrony praw człowieka. Standard ów wyznacza zakres uprawnień jednostek – ofiar przestępstw w ich relacjach z właściwymi organami krajowymi. Jego signum specificum pozostaje silne prawnoczłowiecze zorientowa- nie. Celem analizowanego aktu prawnego w tej perspektywie jest zapewnienie podmiotowego traktowania ofiar prze- stępstw

. Jednym z najwyraźniejszych przejawów takiej aksjologii dyrektywy 2012/29 jest obowiązek państw człon- kowskich przeprowadzenia indywidualnej oceny, która ma umożliwić sprawdzenie zasadności przyznania oraz dokonanie wyboru szczególnych środków ochrony w przypadku ofiar, w odniesieniu do których, najczęściej ze względu na ich indywidualne cechy, istnieje ryzyko wtórnej i ponownej wiktymizacji, zastraszenia lub odwetu ze strony sprawcy.

Dyrektywa 2012/29 jako źródło prawa unijnego w przedmiocie ochrony praw ofiar przestępstw

Dyrektywa 2012/29 jest najważniejszym aktem prawa Unii Europejskiej w przedmiocie ochrony praw ofiar przestępstw⁴. Została przyjęta w odpowiedzi na potrzebę przeglądu i uzupeł- nienia zasad określonych w decyzji ramowej 2001/220/WSiSW,

która była pierwszym źródłem prawa unijnego w analizowanym zakresie, oraz podjęcia istotnych działań służących zwiększeniu poziomu ochrony ofiar w całej Unii, w szczególności w ramach postępowania karnego (motyw 4⁵). By osiągnąć to założenie, dyrektywa dąży do zapewnienia, by ofiary przestępstwa otrzy- mały odpowiednie informacje, wsparcie i ochronę oraz by mo- gły uczestniczyć w postępowaniu karnym (art. 1 ust. 1).

Dyrektywa 2012/29 określa w tym zakresie normy mi- nimalne (motyw 11)⁶, zgodnie z brzmieniem art. 82 ust. 2

Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej⁷, stanowiącym jej podstawę. Przewiduje on możliwość ustanowienia norm o tym charakterze, które miałyby zastosowanie w państwach członkowskich, w celu ułatwienia wzajemnego uznawania wyroków i orzeczeń sądowych, jak również usprawnienia współpracy policyjnej i wymiarów sprawiedliwości w spra- wach karnych o wymiarze transgranicznym, w szczególności w odniesieniu do praw ofiar przestępstw. Ustalenie w dyrek- tywie 2012/29 jedynie minimalnego poziomu ochrony jest także zgodne z charakterem dyrektywy jako źródła prawa unijnego, które wyznaczając państwom członkowskim okre- ślony cel do realizacji, pozostawia im swobodę wyboru środ- ków jego osiągnięcia, w którą wpisuje się możliwość przy- jęcia środków ustanawiających wyższy standard ochrony niż ten wynikający z dyrektywy⁸. W konsekwencji harmonizacji minimalnej, której na poziomie krajowym dokonuje dyrekty- wa 2012/29, państwa członkowskie korzystają z szerokiego marginesu uznania przy wprowadzaniu lub utrzymywaniu przepisów korzystniejszych dla zapewnienia ochrony ofiar przestępstw niż przepisy dyrektywy 2012/29⁹. Oznacza to, że minimum wymagane przez prawo unijne w zakresie poziomu ochrony ofiar przestępstw nie jest równoważne z najniższym stopniem ochrony przyjętym w państwach członkowskich ani minimalnym poziomem ochrony dopuszczonym przez dyrektywę 2012/29, a jedynie z minimalnym poziomem przez nią wymaganym jako punkt odniesienia przy jej imple- mentacji do krajowych porządków prawnych¹⁰.

Dyrektywa znajduje zastosowanie do przestępstw popełnio- nych na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej oraz postępowań karnych toczących się na ich terytorium.

Ofiarom przestępstw popełnionych poza Unią dyrektywa 2012/29 przyznaje prawa wyłącznie w związku z postępowa- niem karnym toczącym się w Unii, przy czym zawiadomie- nia o popełnieniu przestępstwa składane właściwym organom znajdującym się poza Unią, takim jak ambasady, nie rodzą obowiązków określonych w dyrektywie (motyw 13).

Zakres podmiotowy dyrektywy jest szeroki, obejmując zarówno ofiary bezpośrednie, jak i pośrednie

. Pod pojęciem „ofiary” rozumie ona bowiem, po pierwsze:

„osobę fizyczną, która doznała szkody, w tym krzyw- dy fizycznej, psychicznej, moralnej lub emocjonalnej lub straty majątkowej, bezpośrednio spowodowanej przestępstwem”, po drugie zaś – także: „członków rodziny osoby, której śmierć była bezpośrednim skut- kiem przestępstwa, jeżeli doznali oni szkody w wyniku śmierci tej osoby” (art. 2 ust. 1 lit. a i b).

W zgodzie z prawnoczłowieczym podejściem do kwestii ochrony praw ofiar przestępstw za członka rodziny dyrek- tywa uznaje każdą osobę pozostającą w trwałym pożyciu z ofiarą, niezależnie od charakteru łączących je więzi. Trwałe pożycie oznaczać więc będzie więź łączącą małżonków, ale także osoby żyjące w konkubinacie czy partnerów z jedno- płciowych związków partnerskich¹².

Ten i tak szeroki krąg beneficjentów dyrektywy 2012/29 po- szerza charakteryzująca podejście prawnoczłowiecze zasada uniwersalizmu personalnego¹³. Przejawia się ona w możliwo- ści powołania się na prawa przyznane dyrektywą przez każde-

go, bez względu na posiadanie obywatelstwa unijnego, a więc także przez obywateli państw trzecich, i to niezależnie od le- galności ich pobytu na terytorium Unii Europejskiej¹⁴. Prawa przyznane dyrektywą stosuje się bowiem do ofiar przestępstw w sposób niedyskryminacyjny, niezależnie od ich prawa do pobytu (art. 1 ust. 1).

Dyrektywa szczególną uwagę zwraca na grupy ofiar wy- odrębnione ze względu na ich cechy osobiste – wiek (dzieci), niepełnosprawność, płeć (kobiety), tożsa- mość płciową lub ekspresję płciową oraz rodzaj prze- stępstwa – terroryzm oraz przemoc w bliskich związ- kach, przemoc seksualną (w tym gwałt, napaść na tle seksualnym i molestowanie seksualne), handel ludźmi i niewolnictwo oraz różne formy krzywdzących praktyk, takie jak przymusowe małżeństwa, okaleczanie żeń- skich narządów płciowych i tzw. przestępstwa „hono- rowe”, które obejmuje zbiorcza kategoria przemocy na tle płciowym

.

W ten sposób podkreślono te przejawy przestępczości, po- czynione na szkodę jednostki ze względu na jej indywidual- ne cechy, których negatywny wpływ na możliwość korzysta- nia z praw człowieka podkreśla wiele instrumentów prawa międzynarodowego praw człowieka¹⁶. W tym kontekście dyrektywa kładzie nacisk także na konieczność zapewnie- nia ofiarom tego typu przestępczości odpowiedniej ochrony przed wiktymizacją wtórną i ponowną (motyw 9).

Pod pojęciem wiktymizacji wtórnej należy rozumieć dozna- wane przez ofiarę negatywne przeżycia, wynikające z niewła- ściwych postaw osób, z którymi ofiara styka się po ujawnieniu przestępstwa, takich jak policjanci, adwokaci czy prokurato- rzy. Jej źródłem może być takie ukształtowanie systemu praw- nego, które samo w sobie jest krzywdzące dla ofiar i dlatego generuje niewłaściwe ich traktowanie. Natomiast wiktymiza- cja ponowna to sytuacja, w której ofiara doznaje kolejnego ta- kiego samego lub innego przestępstwa najczęściej z powodu uwarunkowań osobistych, takich jak cechy psychofizyczne czy usytuowanie i role pełnione w otoczeniu społecznym¹⁷. W celu zapewnienia, by ofiary przestępstwa otrzymały od- powiednie informacje, wsparcie i ochronę oraz by mogły uczestniczyć w postępowaniu karnym (art. 1 ust. 1), dyrek- tywa gwarantuje ofiarom uprawnienia w zakresie udzielania informacji i wsparcia (art. 3–9), udziału w postępowaniu karnym (art. 10–17) oraz ochrony, w tym w odniesieniu do szczególnych potrzeb w tym zakresie (art. 18–24). Podkreśla to obowiązek zindywidualizowanego podejścia do ofiar prze- stępstw, w szczególności w tych przypadkach, gdy istnieje duże ryzyko ich narażenia na wtórną i ponowną wiktymi- zację, zastraszanie oraz odwet. Silny akcent położony na uwzględnienie potrzeb ofiary przestępstwa przez pryzmat jej indywidualnych cech jest skorelowany z prawnoczłowie- czą logiką dyrektywy 2012/29. Dyrektywa pozostaje w tym aspekcie zgodna z Kartą praw podstawowych UE, zmie- rzając w szczególności do promowania prawa do godności, życia, integralności fizycznej i psychicznej, wolności i bez- pieczeństwa, prawa do poszanowania życia prywatnego i ro- dzinnego, prawa własności, zasady niedyskryminacji, zasa- dy równości kobiet i mężczyzn, praw dzieci, osób starszych

i osób niepełnosprawnych, jak również prawa do rzetelnego procesu sądowego (motyw 66).

Zgodnie z prawnoczłowieczą aksjologią, ustanowienie okre- ślonego standardu ochronnego ofiar przestępstw dyrektywą 2012/29 nie dokonuje się kosztem praw sprawcy – prawa ofiar przestępstw pozostają bowiem bez uszczerbku dla praw tego ostatniego (motyw 12). Zamysłem legislatora unijnego było więc przyznanie w dyrektywie 2012/29 praw na rzecz ofiar, przy jednoczesnym zapewnieniu, że wykonywanie tych praw nie stanowi zagrożenia m.in. dla prawa do rzetelnego proce- su sprawcy oraz dla przysługującego oskarżonemu prawa do obrony, zapisanych odpowiednio w art. 47 akapit drugi oraz w art. 48 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej¹⁸. Celem przyznania określonych praw ofiarom jest bowiem jedynie wyrównanie sytuacji procesowej obu stron w postę- powaniu karnym, a nie ograniczenie czy pozbawienie praw sprawcy¹⁹.

Zindywidualizowane podejście do ofiar przestępstw

– signum specificum ochrony na gruncie dyrektywy 2012/29

Zindywidualizowane podejście do ofiar przestępstw, a przez to – zaakcentowanie ich podmiotowości²⁰, stanowi wyraźną determinantę standardu ochronnego na gruncie dyrektywy 2012/29.

W tym kontekście dyrektywa wskazuje na traktowanie ofiar przestępstw z szacunkiem, w sposób taktowny i profesjonalny, bez dyskryminacji w jakiejkolwiek for- mie, bez względu na indywidualne cechy ofiary, takie jak: rasa, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub spo- łeczne, cechy genetyczne, język, religia, przekonania, poglądy polityczne lub wszelkie inne poglądy, przyna- leżność do mniejszości narodowej, majątek, urodze- nie, niepełnosprawność, wiek, płeć, ekspresja i tożsa- mość płciowa, orientacja seksualna, status pobytowy czy stan zdrowia (motyw 9).

Ten (otwarty) katalog zabronionych podstaw dyskryminacji jest znacznie szerszy niż katalog cech prawnie chronionych na gruncie dyrektyw antydyskryminacyjnych²¹. Takie rozwią- zanie niewątpliwie podnosi standard ochrony ustanowiony dyrektywą 2012/29, co szczególnie pozytywnie należy oce- nić w perspektywie konieczności ochrony ofiar przestępstw o szczególnych potrzebach, takich jak osoby z niepełnospraw- nością, dzieci, ofiary przemocy w bliskich związkach czy mi- granci nieregularni (art. 1 ust. 1).

Zindywidualizowane podejście do ofiar przestępstw powinno znaleźć zastosowanie we wszelkich kontaktach ofiar z właści- wymi służbami. Służby te powinny brać pod uwagę sytuację osobistą, najpilniejsze potrzeby, wiek, płeć, ewentualną nie- pełnosprawność oraz poziom dojrzałości ofiar przestępstw, przy pełnym poszanowaniu ich integralności fizycznej, psy- chicznej i moralnej (motyw 9).

Uwidoczniony w preambule system wartości, na którym ba- zuje dyrektywa, znalazł swe odzwierciedlenie w obowiązkach nałożonych na państwa członkowskie. Są one zobligowane do zapewnienia, by ofiary były traktowane z szacunkiem, w sposób taktowny, zindywidualizowany, profesjonalny oraz niedyskryminacyjny we wszelkich kontaktach ze służbami wsparcia ofiar, służbami świadczącymi usługi w zakresie spra- wiedliwości naprawczej lub właściwymi organami działający- mi w ramach postępowania karnego.

Na szczególną uwagę zasługuje nowatorskie zadanie nałożone na organy państw członkowskich na mocy art. 22 dyrektywy

, tj. obligatoryjna indywidualna oce- na szczególnych potrzeb ofiary

. W ust. 1 stanowi on, iż: „państwa członkowskie zapewniają, by ofiary pod- dano na czas indywidualnej ocenie, zgodnie z proce- durami krajowymi, w celu ustalenia szczególnych po- trzeb w zakresie ochrony i określenia, czy i w jakim za- kresie skorzystałyby w trakcie postępowania karnego ze specjalnych środków przewidzianych w art. 23 i 24, ze względu na ich szczególne narażenie na wtórną i po- nowną wiktymizację, zastraszanie oraz odwet”.

Szczególne zagrożenia, o których mowa, mogą być związane z cechami osobowymi ofiary, rodzajem lub charakterem prze- stępstwa oraz okolicznościami przestępstwa (art. 22 ust. 2).

Przepis art. 22 nie wymienia właściwości jednostki, które na- leży brać pod uwagę przy dokonywaniu indywidualnej oce- ny. „Z innych przepisów dyrektywy (a zwłaszcza motywu 56 preambuły) wynika, że przy indywidualnej ocenie należy uwzględnić takie cechy, jak: wiek, płeć oraz tożsamość i eks- presja płciowa, pochodzenie etniczne, rasa, religia, orientacja seksualna, stan zdrowia, niepełnosprawność, prawo do pobytu, problemy z komunikacją”²⁴. W ramach indywidualnej oceny szczególną uwagę zwraca się na ofiary, które doznały znacz- nej szkody ze względu na powagę przestępstwa, przestępstw motywowanych uprzedzeniami lub dyskryminacją oraz ofiary pozostające w związku ze sprawcą. W tym kontekście indy- widualna ocena nabiera szczególnego znaczenia w przypadku ofiar terroryzmu, przestępczości zorganizowanej, handlu ludź- mi, przemocy na tle płciowym, przemocy w bliskich związ- kach, przemocy seksualnej, wykorzystywania seksualnego lub przestępstw z nienawiści oraz ofiar będących osobami niepeł- nosprawnymi (art. 22 ust. 3) lub dziećmi (art. 22 ust. 4). Nie oznacza to jednak automatyzmu w przyznaniu szczególnych środków ochrony ofiarom tych przestępstw. Wskazuje jedy- nie na fakt, że Policja lub organy wymiaru sprawiedliwości powinny dokonać w takich przypadkach indywidualnej oceny szczególnie wnikliwie, bowiem praktyka wskazuje, iż to w od- niesieniu do ofiar tych przestępstw szczególne środki ochrony są niezmiernie przydatne²⁵.

Indywidualna ocena powinna przebiegać z zaangażowaniem ofiary i przy uwzględnieniu jej woli, w tym życzenia nieko- rzystania przez nią ze środków specjalnych, o których mowa w art. 23 i 24 dyrektywy 2012/29. Przepisy art. 23 i 24 dy- rektywy przewidują zaś środki ochrony związane z trybem przesłuchania ofiar o szczególnych potrzebach, w odniesieniu do dzieci natomiast – dodatkowo – zapewnienie im ochrony wówczas, gdy z powodu konfliktu interesów między nimi

a osobami sprawującymi nad nimi władzę rodzicielską te ostatnie nie mogą reprezentować ich w postępowaniu²⁶. Środki, które udostępnia się ofiarom, jeśli jest to uzasadnio- ne w wyniku przeprowadzenia indywidualnej oceny, o której mowa w art. 22 dyrektywy 2012/29, podczas postępowania przygotowawczego, obejmują: przesłuchanie ofiar w zaprojek- towanych lub przystosowanych do tego celu pomieszczeniach, prowadzenie przesłuchań przez specjalistów odpowiednio przeszkolonych do tego celu lub z ich udziałem, prowadzenie przesłuchań przez te same osoby, chyba że jest to sprzeczne z właściwym funkcjonowaniem wymiaru sprawiedliwości, w odniesieniu zaś do przesłuchań ofiar przemocy seksualnej, przemocy na tle płciowym lub przemocy w bliskich związkach – jeżeli nie są prowadzone przez prokuratora ani sędziego – obowiązek ich prowadzenia przez osoby tej samej płci co ofia- ra, o ile takie jest życzenie ofiary i o ile nie stanowi to uszczerb- ku dla przebiegu postępowania karnego (art. 23 ust. 2).

Natomiast podczas postępowania sądowego ofiarom o szcze- gólnych potrzebach w zakresie ochrony określonym w trak- cie indywidualnej oceny udostępnia się środki zapewniające unikanie kontaktu wzrokowego między ofiarami a sprawca- mi, również w trakcie składania zeznań, dzięki zastosowaniu odpowiednich środków, w tym technologii komunikacyjnych, środki służące temu, by ofiara mogła zostać przesłuchana pod jej nieobecność na sali sądowej, w szczególności dzięki wykorzystaniu odpowiednich technologii komunikacyjnych, środki pozwalające uniknąć zbędnych pytań dotyczących ży- cia prywatnego ofiary, niezwiązanych z przestępstwem oraz środki umożliwiające przeprowadzenie przesłuchania bez obecności publiczności (art. 23 ust. 3).

Większość ze wskazanych wyżej środków została już ujęta w innych przepisach prawa unijnego, m.in. w art. 12 dyrekty- wy 2011/36 w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwal- czania tego procederu oraz ochrony ofiar²⁷. Takie rozwiąza- nie, tj. ich ponowne wyartykułowanie w analizowanym akcie normatywnym, jest wynikiem dążenia do zrównania poziomu ochrony szczególnie narażonych na dyskryminację ofiar in- nych przestępstw z poziomem ochrony ofiar handlu ludźmi²⁸.

W przypadku ofiar przestępstw będących dziećmi na- stępuje podniesienie standardu ochronnego przez obo- wiązek zapewnienia przez państwa członkowskie uzu- pełniających, w stosunku do tych wskazanych w art. 23 dyrektywy 2012/29, środków ochrony.

W konsekwencji w toku postępowania przygotowawczego wszystkie przesłuchania dziecka będącego ofiarą powin- ny móc być utrwalane audiowizualnie, a następnie – zostać wykorzystane jako dowód w postępowaniu karnym, w toku postępowania przygotowawczego i postępowania sądowego – powinien zostać wyznaczony specjalny przedstawiciel dla dziecka będącego ofiarą, jeżeli – zgodnie z prawem krajo- wym – osoby, które sprawują władzę rodzicielską, nie mogą reprezentować dziecka będącego ofiarą ze względu na kon- flikt interesów między nimi a ofiarą lub jeżeli dziecko będące ofiarą nie ma opieki albo jest odłączone od rodziny. Ponadto dziecko powinno mieć prawo do własnego doradztwa praw- nego i zastępstwa procesowego, we własnym imieniu, w po- stępowaniach, w których istnieje lub może zaistnieć konflikt interesów między dzieckiem będącym ofiarą a osobami spra- wującymi władzę rodzicielską (art. 24 ust. 1).

Należy zauważyć, że indywidualna ocena powinna prze- biegać dwuetapowo. Pierwszym z nich jest określenie, przy wykorzystaniu kryteriów, o których mowa w art. 22 ust. 2 dyrektywy 2012/29, czy ofiara posiada szczególne potrzeby ochronne. Na drugim etapie zaś należy zdecydować, czy i ja- kie szczególne środki ochronne, o których mowa w art. 23, a w przypadku dzieci także art. 24, należy zastosować (po- nieważ dzieci ex lege są uznawane za ofiary o szczególnych potrzebach, do nich stosuje się jedynie drugi etap oceny)²⁹. Indywidualna ocena powinna być aktualizowana w toku ca- łego postępowania karnego, jeśli stanowiące jej podstawę elementy ulegną istotnym zmianom (art. 22 ust. 7). W konse- kwencji zarządzenie ponownego przesłuchania ofiary przez nowy skład orzekający wymaga ponownego przeprowadze- nia indywidualnej oceny sytuacji tej ofiary w celu ustalenia jej szczególnych potrzeb w zakresie ochrony oraz, w stosow- nym wypadku, umożliwienia jej skorzystania ze środków ochrony przewidzianych w art. 23 i 24 dyrektywy³⁰.

Zakończenie

Jednym z najważniejszych celów dyrektywy 2012/29 jest umieszczenie ofiary przestępstwa w centralnym punkcie sys- temu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych³¹. Cel ten osadzony jest w wyraźnej prawnoczłowieczej perspektywie orientującej dyrektywę, której skutkiem jest upodmiotowie- nie ofiary przestępstwa, w szczególności tej, która ze względu na swe indywidualne cechy stać się może ofiarą przestępstw motywowanych uprzedzeniami czy dyskryminacją. W tym du- chu, by wzmocnić prawa ofiar przestępstw, w tym przestępstw przeciwko osobom LGBT i przestępstw z pobudek rasistow- skich, podkreśla się znaczenie indywidualnej oceny³². W jej przeprowadzaniu powinna być brana pod uwagę korelacja między indywidualnymi właściwościami ofiary a możliwością popełnienia na jej szkodę przestępstwa, w szczególności z po- wodów dyskryminacyjnych³³.

Taka aksjologia dyrektywy 2012/29 zasługuje na pozytywną ocenę. Nadaje ona bowiem prawom człowieka wyraźny prak- tyczny wymiar, podkreślając nie tylko ich teoretyczne znacze- nie, ale także istotny walor aplikacyjny w unijnym porządku prawnym opartym na zasadzie praworządności.

1 Dz. Urz. L 315 z 14.11.2012, s. 57–73.

2 Tak o możliwych środkach implementacji dyrektywy do porządku krajowego państwa członkowskiego pisze A. Szczerba-Zawada, Sądy krajowe jako element sądownictwa Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem praktyki orzeczniczej polskich sądów powszechnych, Wydawnictwo Naukowe Akademii im. Jakuba z Paradyża w Gorzo- wie Wielkopolskim, Gorzów Wielkopolski 2017, s. 51.

3 L. Mazowiecka, Indywidualna ocena szczególnych potrzeb ofiary:

europejskie standardy a regulacje polskie, „Archiwum Kryminolo- gii” 2015, t. 35, s. 253.

4 Na podstawowe znaczenie tego aktu prawnego dla ochrony praw ofiar przestępstw wskazuje E. Bieńkowska, Nowe środki ochrony i pomocy dla pokrzywdzonych i świadków, „Prokuratura i Prawo”

2015, nr 10, s. 6. W przedmiotowym zakresie istotna jest tak- że dyrektywa Rady 2004/80/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. od- nosząca się do kompensaty dla ofiar przestępstw Dz. Urz. L 261 z 6.08.2004, s. 15–18. Na temat jej implementacji do prawa krajo-

wego zob. K. Czerwińska-Koral, Uprawnienie przysługujące ofia- rom niektórych przestępstw do uzyskania państwowej kompensaty,

„Przegląd Prawa Publicznego” 2009, nr 10, s. 28–34.

5 Motywy stanowią element dyrektywy zawierający uzasadnienie i znajdujący się w jej nienormatywej części (tj. preambule). Zob.

szerzej Wspólny przewodnik praktyczny Parlamentu Europejskie- go, Rady i Komisji przeznaczony dla osób redagujących akty praw- ne Unii Europejskiej, Luksemburg 2015, s. 31 i nast.

6 C. Kulesza, Środki ochrony ofiar o szczególnych potrzebach w myśl dyrektywy 2012/29/EU z 25 października 2012 r., w: Indywidual- na ocena służąca ustaleniu szczególnych potrzeb ofiar przestępstw w zakresie ochrony, red. L. Mazowiecka, dostęp lex, zauważa, że:

„przesłanka minimalizmu dyrektywy wynika z jej charakteru, jako obejmującej kraje o różnych systemach prawnych”.

7 Wersja skonsolidowana Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europej- skiej (Dz. Urz. C 326 z 26.10.2012, s. 47–390).

8 Aktualność tej tezy na gruncie dyrektywy 2012/29 potwierdza jej motyw 11 zdanie 2, zgodnie z którym „Państwa członkowskie mogą rozszerzyć zakres praw określonych w niniejszej dyrekty- wie w celu zapewnienia wyższego poziomu ochrony”. Zob. także art. 82 ust. 2 zdanie ostatnie TFUE.

9 O specyfice tej metody harmonizacji pisze B. Kurcz, Dyrektywy Wspólnoty Europejskiej i ich implementacja do prawa krajowego, Zakamycze, Kraków 2004, s. 99.

10 Tak mutatis mutandis w odniesieniu do dyrektyw równościowych pisze A. Szczerba-Zawada, Równość jako fundament Unii Euro- pejskiej. Studium kryteriów równego traktowania w konstrukcji rynku wewnętrznego, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warsza- wa 2019, s. 81.

11 E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Preambuła, w: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE. Komentarz, red. E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Wolters Kluwer S.A., War- szawa 2014, s. 58‒59.

12 K. Dudka, Artykuł 2, w: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE. Komentarz, red. E. Bieńkowska, L. Mazo- wiecka, s. 105. O definiensie pojęcia członków rodziny na grun- cie projektu dyrektywy 2012/29 C. Kulesza, Projekt Europejskiej Dyrektywy z dnia 18 maja 2012 r., „Prokuratura i Prawo” 2011, nr 12, s. 8‒9. W odniesieniu do związków osób tej samej płci jako objętych pojęciem życia rodzinnego zob. także wyrok Europej- skiego Trybunału Praw Człowieka z 14 grudnia 2017 r. w sprawie Orlandi i inni przeciwko Włochom (skargi nr 26431/12; 26742/12;

44057/12 i 60088/12), CE:ECHR:2017: 1214JUD002643112, pkt 143 i powołane tam wcześniejsze orzecznictwo ETPCz.

13 O tej zasadzie pisze T. Jasudowicz, Zasady ogólne prawa między- narodowego praw człowieka, w: B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszeski, R. Mizerski, Prawa człowieka i ich ochrona, Dom Organizatora, Toruń 2010, s. 191.

14 Por. także motyw 10 dyrektywy 2012/29.

15 Por. motyw 14‒18.

16 Zob. m.in. Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalcza- niu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, sporządzona w Stambule dnia 11 maja 2011 r. (Dz. U. z 2015 r. poz. 961) czy Konwencja ONZ w sprawie likwidacji wszelkich form dyskrymi- nacji kobiet przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjedno- czonych dnia 18 grudnia 1979 r. (Dz. U. z 1982 r. Nr 10, poz. 71).

17 E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Preambuła, s. 49.

18 Wyrok TSUE z dnia 29 lipca 2019 r. w sprawie C-38/18, Gambino i Hyka, EU:C:2019:628, pkt 53.

19 E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Preambuła, s. 52.

20 Por. E. Bieńkowska, Nowe środki ochrony i pomocy dla pokrzyw- dzonych i świadków, s. 13.

21 O których pisze A. Szczerba-Zawada, Sądy krajowe jako element sądownictwa Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem praktyki orzeczniczej polskich sądów powszechnych, s. 58 i nast.

Summary

Directive 2012/29 of the European Parliament and of the Council: the rights of victims of crime from the human rights perspective

Attempts to enhance the rights and protection of victims of crime occupy an important place on the agenda of the EU’s Area of Freedom, Security and Justice. The fundamental act in this respect is Directive 2012/29/EU of the European Par- liament and of the Council of 25 October 2012 establishing minimum standards on the rights, support and protection of victims of crime, and replacing Council Framework Decision 2001/220/JHA.

The aim of the article is to analyze the standard of protection of the rights of victims of crime established by Directive 2012/29 in a human rights perspective. This standard, based on human rights approach, after its implementation into national legal orders, determines the scope of rights of individuals – victims of crimes in their relations with public authorities. In this per- spective, the aim of the Directive 2012/29 is empowerment of victims of crime. One of the clearest manifestations of such an axiology of Directive 2012/29 is the obligation of Member States to conduct an individual assessment which is to enable identification of specific protection needs and determination of the extent of special protective measures in case of victims who, most often due to their individual characteristics, are at risk of secondary and repeat victimization, intimidation or re- taliation by the offender.

Tłumaczenie: Autorka

22 Tak o obowiązku indywidualnej oceny wyrażonym w art. 22 EVVI (EValuation of VIctims): Indywidualna ocena potrzeb pokrzywdzo- nych, http://www.justice.gouv.fr/publication/evvi_guide_pl.pdf, s. 5 [dostęp: 26 sierpnia 2020 r.].

23 Uelastycznia obligatoryjny charakter tego obowiązku fakt, że in- dywidualna ocena powinna być także adekwatna do wagi przestęp- stwa oraz stopnia widocznej szkody, którą poniosła ofiara (art. 22 ust. 5 dyrektywy 2012/29).

24 Zob. E. Zielińska, Artykuł 22, w: Dyrektywa Parlamentu Europej- skiego i Rady 2012/29/UE. Komentarz, red. E. Bieńkowska, L. Ma- zowiecka, s. 245.

25 Tamże, s. 246.

26 E. Bieńkowska, Nowe środki ochrony i pomocy dla pokrzywdzo- nych i świadków, s. 12.

27 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, zastępu- jąca decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW (Dz. Urz. L 101 z 15.04.2011, s. 1–11).

28 E. Zielińska, Artykuł 22, s. 254.

29 Tak o dwuetapowości indywidualnej oceny pisze C. Kulesza, Środki ochrony ofiar o szczególnych potrzebach w myśl dyrektywy 2012/29/EU z 25 października 2012 r.

30 TSUE C-38/18, Gambino i Hyka, pkt 57.

31 Zob. Sprawozdanie w sprawie wdrożenia dyrektywy 2012/29/UE ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw (2016/2328(INI)), https://www.euro- parl.europa.eu/doceo/document/A-8-2018-0168_PL.html, pkt 14 [dostęp: 26 sierpnia 2020 r.].

32 Tamże, pkt 15‒16.

33 E. Zielińska, Artykuł 22, s. 247.

Zakład Służby Kryminalnej CSP

asp. szt. Maria Wysocka

Polska karta PraW ofiary

w systemie polskiego prawa

Niniejszy artykuł ma na celu przedstawić najważniejsze działania na rzecz poprawy sytuacji osób dotkniętych przestępstwami, podjęte na forum międzynarodowym i krajowym, jak również akty prawne wyznaczające proce- dury postępowania instytucji państwowych wobec pokrzywdzonych przestępstwem.

Zwrócono szczególną uwagę na Polską Kartę Praw Ofiary, a także przepisy funkcjonujące na gruncie polskiego prawa karnego, które mają zapewnić prawidłowy tok procesu karnego oraz maksymalną ochronę ofiar przestępstw.

Już w latach 70. XX w. europejskie prawo karne, które dotych- czas skupiało się na rozliczeniach pomiędzy państwem a spraw- cą, zaczęło uwzględniać pozycję pokrzywdzonego i w następ- stwie respektować jego prawa¹. Ważnym celem regulacji za- twierdzanych przez Radę Europy jest dążenie do wprowadzenia w państwach członkowskich zbliżonych rozwiązań legislacyj- nych i praktyki życia publicznego. Zasada ta dotyczy również rezolucji i konwencji ustalających prawa ofiar przestępstw, tak by sposób ich traktowania w państwach członkowskich był zbli- żony. Rada Europy (RE) w połowie lat 70. XX w. zwróciła uwa- gę na problem kompensacji państwowej dla ofiar przestępstw.

W tym okresie w wielu państwach członkowskich RE obowią- zywały regulacje, które w różnym zakresie taką kompensację przyznawały. Celem działań RE było przyjęcie jednolitych mi- nimalnych zasad dla wszystkich państw członkowskich². W dniu 24 listopada 1983 r. została uchwalona Europejska konwencja o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy, której Polska nie ratyfikowała. W ko- lejnych latach Rada Europy, Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych wydały następujące regulacje odnoszące się do sytuacji ofiary przestępstwa:

ƒ zalecenie nr R(85)11 w sprawie pozycji ofiary w prawie w procesie karnym;

ƒ zalecenie nr R(87)21 w sprawie zapobiegania wiktymizacji i pomocy dla ofiar przestępstw.

Innymi źródłami prawa międzynarodowego, które regulują kwestię pomocy ofiarom przestępstw, są:

ƒ deklaracja podstawowych zasad sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy, uchwalona przez Zgroma-

dzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu 29 listopa- da 1985 r. (rezolucja nr 40/34);

ƒ zalecenie Komitetu Ministrów Rady Europy nr R(85)11 z dnia 28 czerwca 1985 r. w sprawie pozycji ofiary w ra- mach prawa i procesu karnego;

ƒ zalecenie Komitetu Ministrów Rady Europy nr R(87)21 z dnia 17 września 1987 r. w sprawie zapobiegania wikty- mizacji i pomocy ofiarom przestępstw;

ƒ dyrektywa 2011/99/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie europejskiego nakazu ochrony;

ƒ dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw.

Polska jako kraj praworządny, znajdujący się w strukturach Unii Europejskiej, przyjęła wiele zobowiązań wynikających z ratyfikowanych konwencji dotyczących praw człowieka w ramach ONZ i Rady Europy oraz wynikających z człon- kostwa w UE. To m.in. na ich podstawie powstała Polska Karta Praw Ofiary ‒ przygotowane przez Ministerstwo Sprawiedliwości we współpracy z instytucjami i organizacja- mi rządowymi i pozarządowymi, ogłoszone w październiku 1999 r. zestawienie obowiązujących praw przysługujących ofiarom przestępstw. Karta ma stanowić pomoc dla każde- go pokrzywdzonego w sytuacjach, gdy jego prawa nie są respektowane, jak również przypominać policjantom, proku- ratorom i sędziom, że dążąc do zebrania materiału dowodo- wego oraz ustalenia i osądzenia faktycznych sprawców, nie mogą zapominać o szczególnej sytuacji, w jakiej pozostaje ofiara³.

Zakład Służby Kryminalnej CSP

podinsp. Dariusz Baj

Wszystkie polskie organizacje, instytucje i osoby prywatne stykające się w swojej pracy z ofiarami przestępstw posta- nowiły dla poprawienia sytuacji ofiar w Polsce podpisać ten dokument.

I. Definicja i zakres uprawnień

1. Ofiarą w rozumieniu Karty jest osoba fizyczna, której do- bro chronione prawem zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo, a także jej najbliżsi.

2. Ofiara ma prawo do:

1) pomocy;

2) godności, szacunku i współczucia;

3) wolności od wtórnej wiktymizacji;

4) dostępu do wymiaru sprawiedliwości;

5) mediacji i pojednania ze sprawcą;

6) restytucji i kompensacji.

3. Ofiara, niezależnie od tego, czy ujawniony został spraw- ca przestępstwa i czy ma miejsce postępowanie karne (kiedy ofiara uzyskuje status pokrzywdzonego), bądź cywilne (kiedy ofiara uzyskuje status poszkodowanego) oraz niezależnie od więzi rodzinnej łączącej sprawcę i ofiarę, winna uzyskać potrzebną jej pomoc prawną, materialną, medyczną, psychologiczną i socjalną.

II. Prawo do godności, szacunku i współczucia

1. Ofiara ma prawo do traktowania jej z godnością, szacun- kiem i współczuciem. Do szczególnego przestrzegania tego prawa zobowiązani są przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości, służby zdrowia i służb socjalnych.

2. Nie można przerzucać odpowiedzialności za przestęp- stwo ze sprawcy na ofiarę. Nie można usprawiedliwiać przestępstwa tradycją, kulturą, stereotypami minimali- zującymi winę sprawcy.

III. Prawo do bezpieczeństwa i zakaz ponowne- go dręczenia ofiary

1. Ofiara ma prawo do bezpieczeństwa i ochrony oraz po- szanowania jej życia rodzinnego i prywatnego. Ofiary nie wolno ponownie dręczyć – należy dołożyć wszel- kich starań, by uniknęła ona powtórnej wiktymizacji.

Oznacza to zakaz wkraczania w prywatność ofiary i jej rodziny ze strony wszystkich, którzy stykają się z nią w związku z popełnionym przestępstwem, w szczegól- ności: przedstawicieli organów państwowych, służb medycznych i socjalnych, mediów.

2. Ofiara ma prawo do traktowania ze szczególna troską i powagą przez organy wymiaru sprawiedliwości i or- gany ścigania. Postępowanie w sprawie powinno być prowadzone tak, by uwzględniać interesy i stan ofia- ry. Jej przesłuchania winny być: ograniczone do mi- nimum, prowadzone w sposób kulturalny, wolne od opóźnień, odwołań i zmuszania ofiary do wielokrotne- go przeżywania na nowo tragedii, jakiej doświadczyła.

3. Ofiara ma prawo do bezpieczeństwa osobistego, a obo- wiązkiem policji i prokuratury jest jej to bezpieczeń- stwo zapewnić.

4. Ofiara może zażądać utajnienia swoich danych oso- bowych.

5. Ofiara ma prawo domagać się zastrzeżenia danych do- tyczących jej miejsca zamieszkania do wyłącznej wia- domości prokuratora lub sądu.

6. Ofiara ma prawo do zachowania anonimowości w spra- wozdaniach prasowych, telewizyjnych, w Internecie i w innych mediach, dotyczących jej sprawy.

7. Właściwe organy państwowe są zobowiązane do przy- jęcia każdego zawiadomienia o przestępstwie zgłoszo- nego przez ofiarę i podjęcia odpowiedniej interwencji.

Dotyczy to również sytuacji, gdy zagrożenie pochodzi od osoby dla ofiary bliskiej lub gdy ofiarą jest dziecko.

8. Właściwe organy państwowe są zobowiązane do przy- jęcia każdego zawiadomienia zgłoszonego przez osobę trzecią i podjęcia odpowiedniej interwencji.

9. Ofiara ma prawo do uzyskania fachowej pomocy:

psychologicznej, medycznej, materialnej i prawnej od momentu zgłoszenia naruszenia lub groźby naruszenia dobra chronionego prawem. Oznacza to m.in. prawo do wsparcia psychicznego, prawo do fachowej pomocy psychologicznej i prawnej od momentu zawiadomienia o przestępstwie.

10. Ofiary przestępstw o podłożu seksualnym powinny być przesłuchiwane przez funkcjonariuszy policji tej samej płci, a gdy ofiarą jest dziecko, przesłuchanie powinno odbywać się w obecności psychologa lub osoby, którą dziecko darzy zaufaniem.

IV. Prawo ofiary jako strony postępowania karnego do wymiaru sprawiedliwości

1. Ofiara nie powinna być narażona na dodatkowe do- legliwości wynikające z konieczności kontaktu ze sprawcą czynu niedozwolonego. W sądach powinny istnieć odrębne pomieszczenia dla ofiar przestępstw, by nie były one narażone przed rozprawą na kontakt z oskarżonym, jego bliskimi i znajomymi.

2. Ofiara ma prawo do swobodnego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Ofiara ma prawo w granicach przewi- dzianych w ustawie w sposób wolny od jakiegokolwiek przymusu lub oporu kształtować swoje interesy prawne.

3. Prawo ofiary do pomocy i reprezentacji prawnej po- winno być przynajmniej zrównane z prawami przy- sługującymi oskarżonemu. Ofiara powinna mieć np.

prawo do bezpłatnego pełnomocnika w tych samych przypadkach, w których przyznaje się prawo sprawcy do obrońcy z urzędu.

4. Ofiara w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Od wniesienia aktu oskar- żenia aż do momentu jego odczytania w sądzie ofiara może złożyć oświadczenie, że chce działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego.

5. W razie powtórnego wydania przez prokuratora posta- nowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu po- stępowania pokrzywdzony może w terminie miesiąca wnieść swój akt oskarżenia do sądu.

6. Ofiara ma prawo do rzetelnej, zrozumiałej dla niej i wyczerpującej informacji o przysługujących jej pra- wach i procedurach ich dochodzenia.

Polska Karta Praw Ofiary

7. Ofiara ma prawo do rzetelnej, zrozumiałej dla niej i wyczerpującej informacji na temat toczącego się w sprawie postępowania.

8. Ofiara ma prawo do wystąpienia z powództwem cywil- nym w celu dochodzenia w postępowaniu karnym rosz- czeń majątkowych wynikających bezpośrednio z po- pełnienia przestępstwa. Ofiara może to uczynić aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej.

9. Ofiara powinna mieć prawo do zebrania potrzebnych w jej sprawie dowodów bez narażenia na dodatkowe koszty. Dotyczy to m.in. obdukcji lekarskiej i pomocy psychologicznej.

10. Ofiara ma prawo brać udział w czynnościach śledztwa lub dochodzenia toczącego się w jej sprawie.

11. Ofiara ma prawo do składania wniosków o dokonanie czynności w toku postępowania przygotowawczego, a więc zanim sprawa trafi do sądu.

12. Ofiara ma prawo wglądu do akt sprawy i sporządzania odpisów dokumentów występujących w sprawie.

V. Prawo ofiary jako strony postępowania karnego do mediacji i pojednania ze sprawcą

1. Ofiara ma prawo do mediacji i pojednania ze sprawcą.

Ofiara ma prawo wystąpić z taką inicjatywą do prokura- tora lub do sądu.

2. Ofiara ma prawo w sprawach z oskarżenia prywatnego do pojednania i ugody.

3. Ofiara ma prawo na swój i oskarżonego wniosek do porozumienia się ze sprawcą w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia.

VI. Prawo ofiary do restytucji poniesionych szkód

1. Ofiara ma prawo do restytucji poniesionych przez nią szkód.

2. Sprawca czynu zabronionego powinien wyrównać ofie- rze poniesione szkody (czyli dokonać restytucji). Prze- stępcy, albo osoby trzecie odpowiedzialne za ich zacho- wanie, powinni dokonać sprawiedliwej restytucji na rzecz ofiar, ich rodzin lub osób pozostających na utrzy- maniu. Restytucja powinna obejmować zwrot własno- ści, zapłatę za doznaną krzywdę lub poniesioną szkodę, zwrot wydatków poniesionych w wyniku wiktymizacji, zabezpieczenie usług oraz przywrócenie praw.

3. Jeżeli sprawca lub inne uprawnione instytucje (np.

ubezpieczenie) nie wyrównają szkód poniesionych przez ofiarę, powinno się dążyć do zapewnienia kom- pensacji materialnej ze strony państwa:

a) ofiarom, które doznały ciężkiego uszkodzenia cia- ła lub uszczerbku na zdrowiu fizycznym lub psy- chicznym w wyniku poważnych przestępstw, b) rodzinie, a w szczególności osobom pozostającym

na utrzymaniu ofiar, które poniosły śmierć lub które dotknęło kalectwo fizyczne lub psychiczne w wyniku takiej wiktymizacji.

Polska Karta Praw Ofiary nie jest jedynym aktem, który zo- stał wprowadzony w życie celem zapewnienia pomocy ofia- rom przestępstw.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

Zasadniczym aktem regulującym obszar praw i wolności czło- wieka oraz jego ochrony prawnej w Polsce jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z późn. zm.), w której znajdują się zapisy, m.in. takie jak:

Art. 30. Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka sta- nowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.

Art. 32. 1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.

2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.

Kodeks postępowania karnego

Aktem normatywnym rangi ustawowej, w którym zostały uregulowane przepisy dotyczące ochrony prawnej świad- ka, pokrzywdzonego jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r.

– Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2020 r. poz. 30, z późn. zm.). Istotne zmiany dotyczące pokrzywdzonego zo- stały wprowadzone ustawą z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępowania karnego, która obowiązuje od 27 stycznia 2014 r., oraz ustawą z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postę- powania karnego oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie w dniu 1 lipca 2015 r. Ponadto w dniu 5 października

2019 r. weszła w życie ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz innych ustaw, nowelizacja ta przyniosła istotne zmiany w prawach pokrzyw- dzonego. Ustawodawca w przedmiotowym akcie podkreśla, iż postępowanie karne ma na celu uwzględnienie prawem chro- nionych interesów pokrzywdzonego, maksymalne zabezpie- czenie jego praw oraz jego sytuacji materialnej.

Art. 2 § 1 ust. 3 kpk. Przepisy niniejszego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby zostały uwzględnione prawnie chronione interesy pokrzywdzonego przy jednoczesnym poszanowaniu jego godności.

Art. 47 kpk. Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia pry- watnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydo- wania o swoim życiu osobistym.

W art. 49 kpk ustawodawca definiuje pojęcie pokrzywdzonego.

Art. 49 § 1 kpk. Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naru- szone lub zagrożone przez przestępstwo.

§ 2. Pokrzywdzonym może być także niemająca osobowości prawnej:

ƒ instytucja państwowa lub samorządowa;

ƒ inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przy- znają zdolność prawną.

§ 3. Za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w za- kresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.

§ 3a. W sprawach o przestępstwa przeciwko prawom osób wy- konujących pracę zarobkową, o których mowa w art. 218–221 oraz w art. 225 § 2 Kodeksu karnego, organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego,

jeżeli w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.

§ 4. W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szko- dę w mieniu instytucji lub jednostki organizacyjnej, o której mowa w § 2, jeżeli nie działa organ pokrzywdzonej insty- tucji lub jednostki organizacyjnej, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w za- kresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.

Należy podkreślić, iż definicja ofiary zawarta w Karcie Praw Ofiary jest identyczna z uregulowaną w Kodeksie postępowa- nia karnego definicją pokrzywdzonego. W definicji przedsta- wionej w Karcie Praw Ofiary dodano, iż ofiarami są również najbliżsi ofiary.

W dniu 5 października 2020 r. wejdzie w życie Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 września 2020 r. w spra- wie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiąz- kach pokrzywdzonego w postępowaniu karnym (Dz. U.

poz. 1619). Zastępuje ono wcześniejsze rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 kwietnia 2016 r. w spra- wie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiąz- kach pokrzywdzonego w postępowaniu karnym.

Ustawodawca w powyższym zebrał prawa i obowiązki po- krzywdzonego, które zostały uregulowane w innych aktach normatywnych. Organ procesowy każdorazowo ma obowią- zek przedstawić pokrzywdzonemu przedmiotowe pouczenie, którego podpisana przez niego kopia powinna znaleźć się w aktach postępowania.

WZÓR*

POUCZENIE O UPRAWNIENIACH I OBOWIĄZKACH POKRZYWDZONEGO W POSTĘPOWANIU KARNYM

Pokrzywdzony jest stroną w postępowaniu przygotowawczym poprzedzającym wniesienie sprawy do sądu (art. 299 § 1)¹⁾. W postępowaniu sądowym pokrzywdzony może być stroną (oskarżycielem posiłkowym), jeżeli tego zażąda.

Oświadczenie w tej sprawie składa się najpóźniej do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego (art. 53 i art. 54 § 1).

Jeżeli nie złożysz takiego oświadczenia, nie będziesz mógł/mogła skorzystać z uprawnień oskarżyciela posiłkowego w postępowaniu sądowym. Oświadczenie możesz złożyć na piśmie lub ustnie do protokołu.

Przedstawiciel lub opiekun pokrzywdzonego małoletniego, całkowicie albo częściowo ubezwłasnowolnionego lub nieporadnego może wykonywać jego prawa (art. 51). Osoba najbliższa lub pozostająca na utrzymaniu zmarłego po- krzywdzonego może wykonywać jego prawa (art. 52).

Jeżeli jesteś pokrzywdzonym lub wykonujesz jego prawa, przysługują Ci wymienione poniżej uprawnienia:

1. Pomoc prawna

– Masz prawo do korzystania z pomocy ustanowionego przez Ciebie pełnomocnika, którym może być adwokat lub radca prawny. Nie możesz mieć więcej niż trzech pełnomocników z wyboru jednocześnie (art. 77, art. 87 § 1 i 2 i art. 88).

– Jeżeli wykażesz, że nie stać Cię na pełnomocnika, sąd może na Twój wniosek wyznaczyć pełnomocnika z urzędu, również w celu dokonania określonej czynności procesowej (art. 78 i art. 88). Wniosek możesz złożyć także za pośrednictwem prokuratora, który przekaże go do sądu (art. 116 i art. 118 § 3).

2. Korzystanie z pomocy tłumacza

Masz prawo do bezpłatnej pomocy tłumacza przy przesłuchaniu lub zapoznaniu z treścią dowodu, jeżeli nie mówisz po polsku, a także – w razie potrzeby – jeżeli jesteś osobą głuchą lub niemą (art. 204 § 1 i 2).

3. Dostęp do akt sprawy

Możesz żądać dostępu do akt sprawy, sporządzenia z nich odpisów i kopii, także po zakończeniu postępowania przy- gotowawczego (śledztwa lub dochodzenia). W postępowaniu przygotowawczym można odmówić Ci dostępu do akt ze względu na ważny interes państwa lub dobro postępowania. W przypadku odmowy, gdy złożysz wniosek, zosta- niesz poinformowany/poinformowana o możliwości udostępnienia Ci akt w późniejszym terminie. Akta mogą być udostępnione w postaci elektronicznej. Prokurator nie może odmówić Ci dostępu do akt sprawy, jeżeli został wyzna- czony termin końcowego zaznajomienia z materiałami sprawy przez podejrzanego (art. 156).

1) Jeżeli nie wskazano innej podstawy prawnej, przepisy w nawiasach oznaczają odpowiednie artykuły ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postę- powania karnego (Dz. U. z 2020 r. poz. 30, 413, 568, 1086 i 1458).

*Załącznik do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 września 2020 r. w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach pokrzywdzonego w postępowaniu karnym (Dz. U. poz. 1619).

4. Usprawiedliwianie nieobecności

W wypadku gdy zostałeś wezwany / zostałaś wezwana do osobistego stawiennictwa, usprawiedliwienie nieobecności z powodu choroby jest możliwe wyłącznie po przedstawieniu zaświadczenia wystawionego przez lekarza sądowego.

Inne zaświadczenie lub zwolnienie jest niewystarczające (art. 117 § 2a).

5. Postępowanie mediacyjne

– Możesz żądać skierowania sprawy do postępowania mediacyjnego, aby pogodzić się z oskarżonym i ewentualnie uzgodnić z nim sposób naprawienia szkody (art. 23a § 1). Udział w postępowaniu mediacyjnym jest dobrowolny.

– Postępowanie mediacyjne prowadzi ustanowiony mediator, który jest obowiązany zachować w tajemnicy przebieg postępowania mediacyjnego (art. 178a).

6. Odszkodowanie

Możesz złożyć wniosek o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę aż do zamknięcia przewodu sądowego (art. 49a). Wniosek możesz złożyć na piśmie lub ustnie do protokołu.

7. Prawo do informacji

– Będziesz poinformowany/poinformowana, że tymczasowe aresztowanie stosowane wobec podejrzanego zostało uchylone lub zmienione na inny środek zapobiegawczy oraz o jego ucieczce z aresztu śledczego, chyba że z tego uprawnienia zrezygnujesz (art. 253 § 3).

– Możesz złożyć wniosek do sądu o poinformowanie o zarzutach przedstawionych oskarżonemu oraz o ich kwa- lifikacji prawnej. Jeżeli wnioski złoży wielu pokrzywdzonych, informacja o zarzutach i ich kwalifikacji prawnej może być umieszczona w ogłoszeniu na stronie internetowej sądu (art. 337a).

– Będziesz poinformowany/poinformowana o miejscu i terminie rozprawy (art. 350 § 4).

– Będziesz poinformowany/poinformowana o miejscu i terminie posiedzenia sądu w przedmiocie: umorzenia postę- powania, warunkowego umorzenia postępowania oraz wydania wyroku skazującego bez przeprowadzenia rozpra- wy (art. 339, art. 341 i art. 343).

– W postępowaniu przygotowawczym możesz złożyć wniosek o poinformowanie przez sąd o sposobie zakończenia sprawy listem zwykłym, za pośrednictwem telefaksu lub poczty elektronicznej. Otrzymasz wówczas odpis prawo- mocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie lub jego wyciąg, które mogą być przesłane w postaci elektronicznej (art. 299a § 2).

8. Kompensata państwowa

Możesz złożyć do sądu wniosek o kompensatę, gdy jesteś obywatelem polskim lub obywatelem innego państwa członkow- skiego Unii Europejskiej na zasadach określonych w ustawie z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługu- jącej ofiarom niektórych czynów zabronionych (Dz. U. z 2016 r. poz. 325). Wniosek obejmuje utracone zarobki lub inne środki utrzymania, koszty związane z leczeniem i rehabilitacją i koszty pogrzebu, gdy są skutkiem czynu zabronionego.

Wniosek możesz złożyć jedynie wówczas, gdy nie możesz uzyskać środków od sprawcy, z tytułu ubezpieczenia lub ze środków pomocy społecznej.

9. Anonimizacja danych

Dane dotyczące Twojego miejsca zamieszkania i miejsca pracy, adresu poczty elektronicznej i numeru telefonu lub telefaksu nie są ujawniane w aktach sprawy. Będą umieszczone w odrębnym załączniku wyłącznie do wiadomości organu prowadzącego postępowanie. Można je ujawnić tylko wyjątkowo (art. 148a i art. 156a).

10. Ochrona, pomoc i wsparcie

– W razie zagrożenia dla Twojego życia lub zdrowia lub osób Ci najbliższych możesz złożyć wniosek o ochronę Policji na czas czynności procesowej, a jeżeli stopień zagrożenia jest wysoki – o ochronę osobistą lub pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu. Wniosek o udzielenie ochrony należy skierować do komendanta wojewódzkie- go Policji za pośrednictwem organu prowadzącego postępowanie albo sądu (art. 1–17 ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka (Dz. U. z 2015 r. poz. 21)).

– Masz prawo otrzymać bezpłatną pomoc medyczną, psychologiczną, rehabilitacyjną, prawną oraz materialną w Sieci Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem (art. 43 § 8 pkt 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r.

– Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. z 2020 r. poz. 523 i 568)). Prawo to przysługuje także osobom Ci najbliższym.

Szczegółowe informacje możesz uzyskać na stronie internetowej https://www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl lub pod numerem telefonu: +48 222 309 900.

– Możesz wskazać osobę, która będzie obecna podczas czynności z Twoim udziałem w postępowaniu przygotowaw- czym, o ile nie uniemożliwi to przeprowadzenia czynności lub nie utrudni jej w istotny sposób (art. 299a § 1).

– Możesz złożyć wniosek o wykonanie zakazu zbliżania się lub kontaktowania się przez sprawcę także w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej na podstawie europejskiego nakazu ochrony (art. 611w–611wc).

11. Zwrot kosztów poniesionych w związku z postępowaniem karnym

Możesz złożyć wniosek do sądu o zwrot wydatków, które poniosłeś/poniosłaś w związku z postępowaniem karnym, w tym wydatków związanych z ustanowieniem pełnomocnika lub ze stawiennictwem w sądzie (art. 618j i art. 627).

12. Uprawnienia procesowe

– Jeżeli złożyłeś/złożyłaś zawiadomienie o przestępstwie, na Twój wniosek wydaje się potwierdzenie złożenia za- wiadomienia (art. 304b).

– Możesz złożyć wniosek o dokonanie czynności w prowadzonym postępowaniu, np. o przesłuchanie świadka, uzy- skanie dokumentu, dopuszczenie opinii biegłego (art. 315 § 1).

– Twój wniosek zostanie nieuwzględniony, jeżeli (art. 170 § 1):

• przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne,

• okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już udowod- niona zgodnie z Twoim twierdzeniem,

• dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności,

• dowodu nie da się przeprowadzić,

• wniosek o dokonanie czynności w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania lub został złożo- ny po terminie zakreślonym przez prowadzącego postępowanie, o którym zostałeś zawiadomiony / zostałaś zawiadomiona.

– Prowadzący postępowanie nie może odmówić Ci udziału w czynności, jeżeli złożyłeś/złożyłaś wniosek o jej prze- prowadzenie (art. 315 § 2).

– Możesz zażądać dopuszczenia do udziału w innych czynnościach postępowania. Prokurator może odmówić Ci udziału w tych czynnościach w szczególnie uzasadnionym przypadku ze względu na ważny interes postępowania (art. 317).

– Jeżeli czynności postępowania nie będzie można powtórzyć, możesz wziąć w niej udział, chyba że zachodzi nie- bezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki (art. 316 § 1).

– Jeżeli istnieje obawa, że świadka nie będzie można przesłuchać na rozprawie, możesz wystąpić o jego przesłucha- nie przez sąd lub zwrócić się do prokuratora o spowodowanie przesłuchania świadka w tym trybie (art. 316 § 3).

– Jeżeli w postępowaniu zostanie dopuszczony dowód z opinii biegłego, możesz wziąć udział w przesłuchaniu bie- głego oraz zapoznać się z jego opinią, jeżeli została złożona na piśmie (art. 318).

– Możesz zażądać, by Cię przesłuchano, jeżeli odstąpiono od tej czynności w śledztwie lub dochodzeniu. Twoje żądanie nie zostanie uwzględnione, gdy będzie to prowadziło do przewlekłości postępowania (art. 315a).

– Możesz złożyć zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania (śledztwa lub dochodzenia) (art. 306 § 1 i 1a) w terminie 7 dni od daty doręczenia postanowienia. Przysługuje Ci w związku z tym prawo do przejrzenia akt sprawy, które prokurator może udostępnić Ci także w formie elektronicznej (art. 306 § 1b).

– Możesz złożyć zażalenie na bezczynność organu, jeżeli w ciągu 6 tygodni od złożenia zawiadomienia o prze- stępstwie nie zostaniesz powiadomiony/powiadomiona o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia (art. 306 § 3).

– Możesz złożyć wniosek o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia. Wniosek należy złożyć w terminie 3 dni od daty końcowego zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania (art. 321 § 5).

– Możesz złożyć zażalenie na postanowienia i zarządzenia zamykające drogę do wydania wyroku (chyba że ustawa stanowi inaczej), co do środka zabezpieczającego oraz jeżeli jest to przewidziane w ustawie (art. 459).

Oprócz zażaleń na postanowienia i zarządzenia możesz złożyć także zażalenie na czynności naruszające Twoje prawa (art. 302 § 2).

Pamiętaj, że jesteś obowiązany/obowiązana:

– poddać się oględzinom i badaniom niepołączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczni- czym, jeżeli od stanu Twojego zdrowia zależy karalność czynu (art. 192 § 1),