Uniwersytet Warszawski
PERSONEL NEKROPOLI EGIPSKICH W OKRESIE RZYMSKIM W ŚWIETLE GRECKICH PAPIRUSÓW
W l i t e r a t u r z e p a p i r o l o g i c z n e j n i e ma d o t ą d m o n o g r a f i i przed-s t a w i a j ą c e j c a ł ą dokumentacje p a p i r u przed-s o w ą d o t y c z ą c ą g r u p zawodo-wych pracowników n e k r o p o l i e g i p s k i c h w o k r e s i e grecko-rzymskim. 0 i l e j e d n a k mamy, l u b w k r ó t c e mieć b ę d z i e m y , m o n o g r a f i e omawia-j ą c e n a omawia-j w a ż n i e omawia-j s z e i n a omawia-j l e p i e omawia-j udokumentowane w ź r ó d ł a c h grupy zawodowe pracowników n e k r o p o l i w o k r e s i e p t o l e m e j s k i m / ^ o a j u r a i 1 Ttapac^iCTai /1, o t y l e dokumenty mówiące o p e r s o n e l u nekropo-l i w o k r e s i e rzymskim są r o z p r o s z o n e po r ó ż n y c h p u b nekropo-l i k a c j a c h pap i r o l o g i c z n y c h i w c i ą ż n i e dyspaponujemy papracami choćby w n i e w i e l kim s t o p n i u p o r z ą d k u j ą c y m i p o s i a d a n ą d o k u m e n t a c j ę . Celem n i n i e j -szego a r t y k u ł u j e s t w ł a ś n i e p r z e d s t a w i e n i e g r e c k i c h papirusów i ostraków mówiących o p r a c y vtMporàtpoi, I v T a i p i a c r a f , i 3 p nvnT a i i 6|u>TTuAtTat , k t ó r z y w o k r e s i e rzymskim s t a n o w i l i perso-n e l e g i p s k i e j perso-n e k r o p o l i .
f i ) VLKporàtpot
N a j s t a r s z y m znanym dokumentem, w którym być może p o j a w i a s i ę t e r m i n V6Kp0Ta<p0£ j e s t P. Sorb. i n v . 3 3 1 , datowany na po-c z ą t e k d r u g i e j połowy I I I w. p . n . e . Nawet j e d n a k j e ś l i uznamy u z u p e ł n i e n i e t e k s t u dokonane p r z e z j e g o wydawcę / B . B o y a v a l / za
F.W. Pestman, Ł J ^ a j ^ h j j i o ^ ^ A m e ^ TorjL__Acienothes/. T e s t j ^ e f ń ^ t i c ^ ^
'dJ^TmbaJjsam^ o ^ s e c T ^ a ^ / J ^ T a T â r i o ^ T Ç S T T P Tw. t e s t ^ " " man f r z y g o t o w u j è ' ï o w n i e ż p e ł n e , o p a t r z o n e obszernym komentarzem wydanie w s z y s t k i c h papirusów demotycznych i g r e c k i c h n a l e ż ą c y c h do archiwum t e b a ń s k i c h c h o a c h y t a i .
s ł u s z n e , t o o c h a r a k t e r z e pracy i z a k r e s i e obowiązków
nekrota-2 • —1
jfoi dokument t e n n i e mówi n i c .
UPZ i i 185 - p a p i r u s pochodzący z archiwum t e b a ń s k i c h choa-chjrtEd wymienia l u d z i p o s i a d a j ą c y c h vtKporaqHKr| i r p o c r a o i a , k t ó r z y n i e są jednak o k r e ś l e n i j a k o vevtporàcpoi . Z ł y s t a n zachowania t e g o t e k s t u n i e pozwala na j e g o pełne z r o z u m i e n i e , a nawet u n i e m o ż l i w i a precyzyjne datowanie /dokument t e n m u s i a ł jednak powstać między 152 a 131 r . p . n . e . /3. Nie u l e g a natomiast w ą t p l i w o ś c i , ż e UPZ i i 185 j e s t protokołem rozprawy przed epi-jstatesem nomu p a t h y r i c k i e g o ; s z e ś c i u l u d z i p o s i a d a j ą c y c h
venporatftKri rrpocTaoia w n i o s ł o o s k a r ż e n i e przeciw ośmiu cho-jłchytai^ występującym pod przewodnictwem swojego rodzinnego przy-wódcy Horosa I I / w . 1-11; Lvruy [o'vruv J r û v e£ [tujv IxÔvtcjv(?)tt|v] veiipo-r [aipin tj]v n p o c r a c [ i a v Tiàvrcûvf?) tûjv eufiàrcov tÔ)v dcjTrcjfivofjévoJV ev rfji ti[aTci> ToitocpJ^icu x a r à [c/Q]poi)Toô 6î2pou...TÛv Ixrfrjc aûtrjç ticau rjoTiafpJ^iac [vtal tJûv Mtjjvovftuov xjoaxuTÙv/ Przedmiot sporu p o z o s t a j e n i e j a s n y - l u d z i e p o s i a d a j ą c y venpo-Tcupiva] npooTOBia ż ą d a j ą 2/3 sumy, n i e s t e t y , n i e wiemy za co im
n a l e ż n e j / w . 12-13! to ôtfioipov [tg3v y]tvope[v]GJv utio tćóv cov t[có]v Te<Te>[^euT]q[nó]ra)v(7).
2
P. Sorb. i n v . 331 z o s t a ł opublikowany przez B. Boyavala,
wiera bardzo obszerną l i s t ę i m i o n , do których n i e k i e d y z o s t a ł y dodane nazwy zawodów wykonywanych przez wymieniane osoby. Frag-ment XXXVII^ v.393.w e d y c j i B. Boyavala brzmi n a s t ę p u j ą c o : L . . . vtKp]0T0c(£0Ł fS2po& . Nawet j e ś l i u z u p e ł n i e n i e lakuny zapro-ponowane przez wydawcę^zostanie uznane za prawdopodobne, t o jed-nak n i e można zapomnieć o innych m o ż l i w o ś c i a c h : [....>cpi]oTCX<|)0£ f [. .'lepaKjora^OQ , [.aîAoup]oxà$OQ czy wreszcie [.... ipi]oTtt<|>og.
3 UPZ i i 185 j e s t datowany: e t o u ł / c o l . i , v. 1 / . P a p i r u s t e n z o s t a ł więc napisany między rokiem 30 a 39 pa-nowania k r ó l a n i e wymienionego z i m i e n i a . Ponieważ jednak UPZ i i 185 n a l e ż y do archiwum t e b a ń s k i c h chcachytai,/dokumenty w nim zawarte z o s t a ł y n a p i s a n e między 1 8 2 a ^ 8 ^ r 7 ' p . n . e . / , w grę wchodzę t y l k o panowania Filometora / c o o k r e ś l a ł o b y czas powsta-n i a t e g o papirusu powsta-na l a t a 152/1-146/5 p . powsta-n . e . / l u b Euergetesa /141/0-132/1 p . n . e . / . Za przyjęciem d r u g i e j z tych możliwości przemawiać miałby f a k t , ż e w c h a r a k t e r z e głowy r o d z i n y tebań-skich choachytai^występuje j u ż Horos I I , t e n sam, k t ó r y p ó ź n i e j b ę d z i e j e j przywódcą w c z a s i e słynnego procesu z Hermiasem, to-czonego w l a t a c h 126/5-117/6 p . n . e . 7 c f . U. Wiicken, UPZ i f 185, i n t r o d . / .
Z t e k s t u UPZ i i 185 wynika w i ę c , ż e ot I'^OVTCQ vtKpoTOtipinfiv irpoOTaotav / n e k r o t a f o i ? / i choachj^tai w s p ó l n i e otrzymywali pewną sumę, k t ó r ą n a s t ę p n i e d z i e l i l i między s i e b i e : 2/3 d l a t y c h pierwszych, 1/3 d l a d r u g i c h . U. Wiicken u w a ż a ł , ż e chodzi t u o dochody otrzymywane od r o d z i n y zmarłego w zamian za przygotowa-n i e pogrzebu /tym zajmowaliby s i ę przygotowa-n e k r o t a f o i / i sprawowaprzygotowa-nie k u l t u / c h o a c h y t a i /4. A. B a t a i l l e r o z s z e r z y ł t ę i n t e r p r e t a c j ę d o d a j ą c , ż e p a p i r u s t e n j e s t zapewne świadectwem k o n f l i k t u rozgrywającego
s i ę wewnątrz z r z e s z a j ą c e j pracowników n e k r o p o l i k o r p o r a c j i , w ra-mach k t ó r e j d z i a ł a l i zarówno ^nekrotafoi_, j a k i choachytai . Raz
j e s z c z e jednak t r z e b a p o d k r e ś l i ć , że t e r m i n vettpoTacpoi n i e p o j a w i a s i ę w UPZ i i 185; czy więc l u d z i e p o s i a d a j ą c y vcupo-Tocipmf) jrpocnraeia mogą być u t o ż s a m i a n i z n e k r o t a f o i - kwestia t a musi pozostać n i e r o z s t r z y g n i ę t a ^ " .
Po r a z pierwszy w sposób n i e budzący w ą t p l i w o ś c i .gekrotafoj^ są wzmiankowani w P. R y l . i i 65 /zapewne 67 r . p . n . e . / . Dokument t e n zawiera s e n t e n c j ę wyroku wydanego przez t r y b u n a ł ^chrematjr-^ s t a i , do k t ó r e g o z w r ó c i l i s i ę ^chrematjr-^nekrotafoi - członkowie k o r p o r a c j i
z wnioskiem o u k a r a n i e i c h towarzysza za t o , ż e wbrew sporządzo-nemu po egipsku s t a t u t o w i stowarzyszenia p r z y w ł a s z c z y ł sobie pra-wo do zajmowania s i ę n i e jemu przypadającymi zmarłymi, a tym sa-mym do otrzymywania wynagrodzenia za wykonaną p r a c ę .
4 U. Wiicken, UPZ i i 185, com. ad c o l . 1 , w . 12-17. ^ A. B a t a i l l e , L^jLjI^emnoni^
d ^ P L S J ^ h i S J L J S S q u S i G
U. Wiicken n i e m i a ł co do tego w ą t p l i w o ś c i , o czym świad-czy t y t u ł nadany przezeń e d y c j i UPZ i i 185: " F r o t o k o l l e i n e r Ver-handlung vor dem E p i s t a t e s des Pa.thyrites / venpofa^oi gegen X0aj(iJT0Ci / " . J e ś l i jednak odrzucimy niepewne świadectwo i s t -n i e -n i a -n e k r o t a f o i j u ż w I I I w. p . -n . e . / P . Sorb. i -n v . 331, c f . su-p r a , n . 2 / , t o UPZ i i 185 byłby najwcześniejszym dokumentem su- po-twierdzającym obecność j i e k r o t a f o i wśród zawodowych k o r p o r a c j i pra cowników n e k r o p o l i , wcześniejszym o około 60 l a t od P. R y l . i i 65 - pierwszego dokumentu, k t ó r y w sposób niepodważalny potwierdza i s t n i e n i e t e j grupy zawodowej. Można więc s o b i e wyobrazić, ż e ^ge-j c r o t a f o i , grupa zawodowa wyraźnie wyodrębniona spośród innych pra
cowSnrSw n e k r o p o l i i bardzo c z ę s t o spotykana w dokumentach z okre su rzymskiego, u schyłku okresu ptolemejskiego d o p i e r o s i ę k s z t a ł t u j e . Warto zauważyć, ż e f u n k c j e p e ł n i o n e przez n e k r o t a f o i wypeł-n i a j ą w sposób wypeł-n a t u r a l wypeł-n y l u k ę pomiędzy zakresem obowiązków" l u d z i zajmujących s i ę mumifikowaniem zwłok / ^ a r l c h e u t a i / i kapłanów k u l t u zmarłych / c h o a c h y t a i / . Dopóki mumiezmarlych~były chowane w s t a r y c h , f a r a o ń s k i c n g r o b o w c a c h , bądź nawet w rodzinnych domach / t a k zapewne d z i a ł o s i ę w Tebach przez nieomal c a ł y okres p t o l e
-Z tekstu UP-Z i i 185 wynika więc, że ot ejovreQ vtKpoTaipirtT}V îipoOTaoïav /nekr^tajCoi?/ i çhoachytai wspólnie otrzymywali pewną sumę, którą następnie d z i e l i l i między siebie: 2/3 dla tych pierwszych, 1/3 dla drugich. U. Wilcken uważał, że chodzi tu o dochody otrzymywane od rodziny zmarłego w zamian za przygotowa-nie pogrzebu /tym zajmowaliby się n^kr^taScti/ i sprawowaprzygotowa-nie kultu /^hoachytai/^. A. Bataille rozszerzył tę interpretację dodając, że papirus ten jest zapewne świadectwem konfliktu rozgrywającego
się wewnątrz zrzeszającej pracowników nekropoli korporacji, w ra-mach której działali zarówno ^nekrotafoi_, jak i choachytal^. Raz jeszcze jednak trzeba podkreślić, że termin VEKporâcpoi nie pojawia się w UPZ i i 185j czy więc ludzie posiadający vcnpo-xaipiitr] npoaraeia mogą być utożsamiani z nekrotafoi - kwestia ta musi pozostać nierozstrzygnięta^".
Po raz pierwszy w sposób nie budzący wątpliwości jjekr^tafai^ są wzmiankowani w P. Ryl. i i 65 /zapewne 67 r . p . n . e . / . Dokument ten zawiera sentencję wyroku wydanego przez trybunał^chremat^-^stai, do którego zwrócili się ^nekrotafoi - członkowie korporacji
z wnioskiem o ukaranie ich towarzysza za to, że wbrew sporządzo-nemu po egipsku statutowi stowarzyszenia przywłaszczył sobie pra-wo do zajmowania się nie jemu przypadającymi zmarłymi, a tym sa-mym do otrzymywania wynagrodzenia za wykonaną pracę.
4 U. Wilcken, UPZ i i 1 8 5 , com. ad col. 1 , w . 12-17.
c
A. B a t a i l l e , L£J^gninonia^_Rąch
U. Wilcken nie miał co do tego wątpliwości, o czym
świad-czy tytuł nadany przezeń edycji UPZ i i 185: "Protokoll einer
Ver-handlung vor dem Epistates des Pa.thyrites / vetcporà^oi gegen xoaxvxai / " . Jeśli jednak odrzucimy niepewne świadectwo ist-nienia nekrotafoi już w I I I w. p . n . e . / P . Sorb. i n v . 3 3 1 , c f . su-pra, n . 2 / , to UPZ i i 185 byłby najwcześniejszym dokumentem po-twierdzającym obecność jiękrotafoi wśród zawodowych korporacji pra cowników nekropoli, wcześniejszym o około 60 lat od P. Ryl. i i 65 - pierwszego dokumentu, który w sposób niepodważalny potwierdza istnienie t e j grupy zawodowej. Można więc sobie wyobrazić, że ge-jęr^tafoi, grupa zawodowa wyraźnie wyodrębniona spośród innych pra
cownTÎTSw nekropoli i bardzo często spotykana w dokumentach z okre su rzymskiego, u schyłku okresu ptolemejskiego dopiero się kształ t u j e . Warto zauważyć, że funkcje pełnione przez ngkrotafoi wypeł-niają w sposób naturalny lukę pomiędzy zakresem obowiązków ludzi zajmujących się mumifikowaniem zwłok /tai^cheutai/ i kapłanów kul tu zmarłych /choąęhytai/. Dopóki mumie"^mar7ych"były chowane w starych, farabnskicngrobowcach, bądź nawet w rodzinnych domach /tak zapewne działo się w Tebach przez nieomal cały okres
ptole-^Ngkrotafoi znani są jednak przede wszystkim dzięki dokumentom pochodzącym z okresu rzymskiego, a nawet bizantyńskiego / n a j -późniejsze wzmianki o ^nekrotafoi znaleźć można w dwóch papiru-sach datowanych na VI w. n . e . : P. Hamb. i 56 i P. Cairo Masp. i i 143/. W tym okresie, kiedy nie występują już çhoaçhytaj, nekrota-^foi w ramach swoich korporacji organizują całość ceremonii pogrze
bowych. Jako odpowiedzialni za złożenie mumii do grobu nekrotafoi występują w charakterze adresatów na etykietkach mumiowych /CEMG
1936 = SB i 5538} CEMG 2051 = SB i 5766; CEMG 2052 = SB i 5767;
CEMG 1956 = SB vi 9211/, sami jednak także mogli trudnić się
7
przewożeniem zwłok . Nekrotafoi nie p r z e j ę l i po ghoachytai ich funkcji kultowych - w okresie rzymskim dbanie o ofiary dla zmar-Q łego było, jak się zdaje, wyłączną domeną jego rodziny .
Pozycja, jaką zajmowali nekrotafoi w hierarchii społecznej, była bardzo niska: nie przypadkiem Maneton o k r e ś l i ł ich mianem
aeeyvoi /A^gtejesma^a VI 459/, równie nieprzypadkowe wydaje się być sąsiedztwo vex(pOT(*(poO z
qik(qcSo)JoO
iovn(AaTOi)
na l i ś c i e osób ułożonej cząściowo według wykonywanych zawodów /'?. Tebt. i i 589, koniec I w. n . e . / .Nekrotafoi ż y l i z dala od miasta, mieszkając na terenie ne-k r o p o l i9. Wydany przez Cl. Preaux 0. Wilb. 76 / I I w. n . e . / j e s t
mejski/, dopóty i s t n i e n i e grupy ludzi zajmujących się techniczną stroną przygotowania i przeprowadzenia pogrzebu nie było niezbęd-ne, a złożeniem mumii w tych miejscach mogli byli zajmować się kapłani kultu zmarłych. Dopiero wraz z upowszechnieniem się / i jednoczesnym potanieniem/ mumifikaćji stare grobowce przestały wystarczać - powstała więc konieczność tworzenia nowych, na ogół bardzo tanich, dostępnych dla szerokich rzesz ludności. Tym wła-śnie z a j ę l i s i ę (nekmtafoi, ludzie o bardzo n i s k i e j pozycji
spo-ł e c z n e j , ktôrychKompeïencje nie obejmowaspo-ły kultu, a tylko ogra-niczały się do technicznej strony przedsięwzięcia.
^ P. Grenf. i i 77, w . 3 - 5 : ànécTeiAcc upTv [<5ià toû vJekoo-Toctj>ou to GÛfja ; F. Grenf. i i 73, vv. 7-8 /oba t e papirusy pocho-dzą z archiwum^nekrotafoi_ z Wielkiej Oazy; c f . i n f r a , p p . 4 - 6 / .
8 Cf. P. Ryl. i l 153 /testament sporządzony za panowania
An-tonina Piusa/, w . 5-6: wyzwoleniec zostaje zobowiązany do skła-dania o f i a r na grobie swojego patrona; BGU v i i 1655 /testament, 169 r . n . e . / : niewolnik, który nie będzie stanowić własności n i -kogo ze spadkobierców, przez resztę swojego ż y c i a będzie dbać o ofiary dla swojego zmarłego pana; c f . A. B a t a i l l e , o p . c i t . / n . 5 / , pp.262-264.
9 SB i 4651, v. 25; 4653, w . 2-3: êitroo Ttôv irpoaffTeiiov ;
P. Grenf, i i 77, v. 14: [t]ûj vtKpoT<x<f>u &Ï& to opos /rzeczownik
to opoç w Egipcie oznacza po prostu1 pustynię, a w związku z tym
także nekropole, które z reguły znajdowały s i ę poza granicami pól uprawnych/; SPP xx 11 /173 r . n . e . / - w deklaracji złożonej dla potrzeb cenzusu nekrotafos Peteąmounis^określił swoje miejsce za-mieszkania jako / l . / TOÙQ «eKT^vouç,.
tyAoyo(<;) ŁTnrr|p(-r)eeu)£) •uîrap^(ôvTU)v) (irpoTepov) VE>t(poTcx(piov) ovr(oDv)ëv t(cxl£) veKpi'(atg) / w . 1 - 2 / , "solde de la gestion des biens ayant appartenu aux nécrotaphes de la nécropole". Nie wda-jąc się w szczegółową interpretację tego unikalnego ostrakonu, można stwierdzić, iż teren nekropoli był użytkowany przez ż y j ą
cych tam nekrotafoi, przynajmniej w taki sposób, że do nich n a l e /— —
-żały owoce rosnących wśród grobów drzew
Być może nekrotafoi^ musieli płacić podatek od dochodów płyną-cych z wykonywania swojego zawodu. 0. Tait i , p.160, no.51 /8 r . n . e . / j e s t pokwitowaniem zapłacenia podatku zwanego
to téA(o&) tu>v
vtnpoT(<xq?wv). 0 dzierżawie jakiegoś podatku związanego z za-wodem ^nekr^tafdi mówi P. Ryl. i i 95, jednak stan zachowania tego papirusu nie pozwala u s t a l i ć , za co i przez kogo podatek ten był
11 pobierany .
Dzięki kilkunastu papirusom możliwe było poznanie środowiska ^nekrotafoi^ pracujących na terenie Wielkiej Oazy w latach 240-3 06
n.e. Jak wskazują dokumenty, miejscem ich pracy była nekropola Ky-sis / d z i ś Dûsh/1^, chociaż nie wszyscy^nekrotafoi^ pochodzą z t e j
wsi / a n o •KU)fJT|£ Kugłcdc/. Papirusy z Wielkiej Oazy wymieniają p i ę t -nastu ^nekrotafoi, wśród nich dwie kobiety / P . Grenf, i i 71, v. 8: VEKpoTaipTi ; 76, v. 2: venporacptQ / . Zwraca uwagę fakt, że w krótkim c z a s i e , między 240 a 25O r . n . e . , obowiązki ^nełg^tafoi_ za-czyna pełnić pięć nowych osób. Fakt ten, zdaniem F. Dunand, należy
I O
0. Wilb. 76 mówi o sprzedaży 11 artab daktyli, po 5 drachm za artabę oraz 56300 / s i c ! /
koukeoc
za łączną sumę 840 drachm2 1/2 obola. Zdaniem Cl. Preaux słowo
koókłoc
oznacza orzechykokosowe, jednak ich l i c z b a wymieniona w ostrakonie wydaje się nie-wiarygodnie wielka. Liczba ta byłaby znacznie bardziej prawdopodob-na, gdyby p r z y j ą ć , że słowo
koukecx w
0. Wilb. 76 oznacza owoce dziko rosnącej palmy dum /nazwa botaniczna: ^H^iaena_jthebai£a,. na-zwa łacińska: ,£3094. - Plin. HN XIII.62, nazwy greckie:to
koukio-$ópov - Theophrastus, HP IV.2.7 i
TO wouki
- P. Baden i 35,v. 2 3 / .
I I Cf. Sh.L. Wallace, T ą ^ l t j j n J j ^ J ^
c^gtian, Princeton 1938, ppV284p289^
Pełną l i s t ę papirusów z Wielkiej Oazy, należących do archi-wum nekrotafoi, zestawił J. Bingen, y n e c e s s i j ) n c ^ ^
C E 3 9
» I ^ T p p ^ w s T ^ '
* Na terenie antycznej nekropoli Kysis / d z i ś : IXish/, począ-wszy od 1976 roku prowadzi prace misja archeologiczna działająca zramienia Institute Français d'Archéologie Orientale. Informacje^ uzyskane dzięki papirusom z archiwum n g ł ę j ^ t g j ^ z wynikami badań archeologicznych zestawiła ich wielofetnia uczestniczka - F. Dunand, L ç g ^ j ^ l c j ^ t a ^ ^ CRIPEL 7, 1985, pp. 117-127.
tyAoyo(Q) łttitt|p(t)C£iiJ£) •uTtap^(ôvTU)v) (TTporepov) VE>t(poTcx(piov) ovT(cDv)èv t(ais) vexpi'Catç,) / v v . 1 - 2 / , " s o l d e de l a g e s t i o n des biens ayant appartenu aux nécrotaphes de l a n é c r o p o l e " . Nie wda-jąc s i ę w szczegółową i n t e r p r e t a c j ę tego unikalnego ostrakonu, można s t w i e r d z i ć , i ż teren nekropoli był użytkowany przez ż y j ą cych tam n e k r o t a f o i , przynajmniej w taki sposób, że do nich n a l e
/— — -ż a ł y owoce rosnących wśród grobów drzew
Być może nekrotafoi^ musieli p ł a c i ć podatek od dochodów płyną-cych z wykonywania swojego zawodu. 0. Tait i , p.160, no.51 / 8 r . n . e . / j e s t pokwitowaniem zapłacenia podatku zwanego to téA(o&) tûv
vtnpoT(àq?wv). 0 dzierżawie j a k i e g o ś podatku związanego z za-wodem ^neła^tafbi mówi P. Ryl. i i 95, jednak stan zachowania tego papirusu nie pozwala u s t a l i ć , za co i przez kogo podatek ten b y ł
11 pobierany .
Dzięki kilkunastu papirusom możliwe b y ł o poznanie środowiska ^nekrotafoi^ pracujących na t e r e n i e Wielkiej Oazy w latach 240-3 06
n . e . Jak wskazują dokumenty, miejscem i c h pracy była nekropola Ky-s i Ky-s / d z i ś DûKy-sh/1^, chociaż nie wszyscy^nekrotafoi^pochodzą z t e j wsi / a n o KO)/jri£ KUcewc/. Papirusy z Wielkiej Oazy wymieniają p i ę t -nastu ^nekrotafoi, wśród nich dwie kobiety / P . Grenf, i i 71, v . 8: V£ytpoTcćcpT| ; 76, v . 2 : venporacptQ / . Zwraca uwagę f a k t , że w krótkim c z a s i e , między 240 a 25O r . n . e . , obowiązki ^nełg^tafoi_ za-czyna p e ł n i ć pięć nowych osób. Fakt t e n , zdaniem F. Dunand, należy
I O
0 . Wilb. 76 mówi o sprzedaży 11 artab d a k t y l i , po 5 drachm za artabę oraz 56300 / s i c ! / woimtoc za łączną sumę 840 drachm 2 1/2 o b o l a . Zdaniem C l . Preaux słowo koókłoc oznacza orzechy kokosowe, jednak i c h l i c z b a wymieniona w ostrakonie wydaje s i ę n i e -wiarygodnie wielka. Liczba ta byłaby znacznie b a r d z i e j prawdopodob-na, gdyby p r z y j ą ć , że słowo KOÓKta w 0. Wilb. 76 oznacza owoce dziko r o s n ą c e j palmy dum /nazwa botaniczna: ^H^iaena_jthebai£a,. na-zwa ł a c i ń s k a : ,£3094. - P l i n . HN X I I I . 6 2 , nazwy g r e c k i e : to koukio-$ópov - Theophrastus, HP I V . 2 . 7 i TO wouki - P. Baden i 35, v. 2 3 / .
I I C f . Sh.L. Wallace, T ą ^ ą t j j n J j ^ J ^ c^gtian, Princeton 1938, ppV2847289^
Pełną l i s t ę papirusów z Wielkiej Oazy, należących do a r c h i -wum n e k r o t a f o i , zestawił J . Bingen, U n e c e s s i j j n c ^ ^
CE 39,
" Na t e r e n i e antycznej nekropoli Kysis / d z i ś : DQsh/, począ-wszy od 1976 roku prowadzi prace misja archeologiczna d z i a ł a j ą c a z
ramienia I n s t i t u t e Français d ' A r c h é o l o g i e Orientale. Informacje^ uzyskane d z i ę k i papirusom z archiwum ngłęj£tą£Qi_ z wynikami badań archeologicznych zestawiła i c h w i e l o f e t n i a uczestniczka - F. Dunand,
zapewne tłumaczyć wyraźnym wzrostem śmiertelności mieszkańców Wielkiej Oazy w tym czasie1 \
Wiąkszość neknrtafoi 2 Wielkiej Oazy j e s t połączonych
wiązami rodzinnywiązami, co j e s t zjawiskiem typowym w tym okresie, k i e -dy nieomal wszystkie p r o f e s j e przekazywane są z ojca na syna. Być może jednak fakt, że zawód nekrotafoi wykonywany j e s t i prze-kazywany w środowisku stosunkowo zamkniętym, trzeba tłumaczyć także wyjątkowo niską pozycją społeczna tych l u d z i1 5.
W papirusach z Wielkiej Oazy zawód wykonywany przez /nekrota^
f o i określany j e s t jako HrçcStia VŁHpoTocipiKr| / P . Grenf. i i 68, v. 6; 71, c o i . i , v. 15/ lub uitr)peoća veKporacpiM^ / F. Grenf. i i 71, c o l . i i , v. 3; SB V i i i 9873, v. 4 / . j^ekrotafos Petechon, syn Mersisa, o k r e ś l i ł wykonywany przez siebie zawód wyrażeniem Tctfeis èvrocquocoTinri /SB i i i 7 2 0 5 /1 6.
Papirusy z Kysis dostarczają niewielu informacji o sytuacji materialnej ^e^rojtafoi^. Środowisko to było zapewne s i l n i e zróżni-cowane pod tym względem; zwraca uwagę postać wyzwoleńca Polydeu-kesa, który w ciągu kilku l a t wszedł w posiadanie wcześniej nale-żących do innych (nekrotafoiu ttticJtiou veKporoccpiKoa /SB i 4653;
4654+4655/. Fakt ten mógłby sugerować, że wykonywanie takiego za-wodu było opłacalne, a Polydeukes stał się człowiekiem stosunkowo zamożnym; nie można jednak wykluczyć i t a k i e j możliwości, że do-piero skupienie w swoim ręku kilku Krçcîtîai vfKpoToccpiKou
umożliwiało skromne ż y c i e1 7.
Inną interesującą postacią ze środowiska nekrotafoi^ z Kysis był tetechor., syn P e t o s i r i s a . P. Grenf. i i 71 mówi o przekazaniu majątku Fetechona jego dwóm synom: Fetosirisowi i Fetechonowi; w skład cedowanego majątku, prócz Kridei'oc vtKporaquKT)
wchodzę. ucSpeuponra / k o ł a wodne, s a k i j e / , rónoi Kuvqyinoi /tereny myśliwskie/ i kilka domów / v v . 1 4 - 1 8 / . Nieruchomości t e usytuowane s§ w Hibis i okolicznych wsiach oraz we wsiach wokół Kysis. Fetechon syn Petosirisa nie był więc człowiekiem ubogim, ale jego spory majątek mógł być raczej wyjątkiem niż regułą w środowisku n e k r o t a f o i1 8.
Spośród papirusów z Wielkiej Oazy tylko jeden zawiera i n -Ibidem, pp.117-118, 124.
1 5 Ibidem, pp.118-119; c f . supra, p.34. 1 6 Cf. i n f r a , p. 39.
1 7 Cf. F. Dunand, o p . c i t . , / n . 1 3 / , p.120. 1 8 Cf. ibidem, l c c . c i t .
formacje o należnościach, jakie otrzymywał^nekrotafos^za swoją pracę. P. Grenf. i i 77 j e s t listem adresowanym do Sarapiona i S i } -wanusa przez Melasa; autor l i s t u stwierdza, że wysłał do Sarapiona i Silwanusa mumię ich brata Fibiona, opłaciwszy przedtem wszystkie koszty. Nekrotafos za przewiezienie mumii / n i e s t e t y , nie wiemy dokąd/ otrzymał 340 drachm iraAatoO vofJiapaTOç / t z n . sprzed r e -formy monetarnej Dioklecjana/. Poza tym jiekrotafos otrzymał 20 , drachm jako zapłatę za płótno niezbędne do owinięcia mumii oraz część wynagrodzenia w naturze: 1 chus wina, 2 chusy oliwy i 1 ar-tabę zboża. Nie sposób jednak na podstawie t y l k o tego papirusu ocenić, czy zawód wykonywany przez nekmtafoi był dobrze płatny. W każdym bądź razie można chyba zgodzić się z F. Dunand, że^nekro-t a f o i nie b y l i ludźmi wyjąże^nekro-tkowo biednymi, a ich profesja umożliwia-ła przynajmniej części z nich osiągnięcie stosunkowo dobrej
pozy-19 c j i materialnej .
Wśród piętnastu nekrotafoi z Kysis siedmiu nie p o t r a f i ł o się *— 20
podpisać, a dokumenty podpisują zamiast nich inne osoby . Także deklaracja cenzusowa złożona w 175 r . n . e . przez Peteamounisa pra-cującego jako^nekrotafo^ w nomie memfickim /SPP xx 11/ została na-pisana przez kogoś innego, ponieważ Peteamounis był analfabetą. Nie wydaje się jednak, by i pod tym względem nekrotafoi wyróżniali się na t l e innych mieszkańców Egiptu w I I I - I V w. n . e .
Cii) evratpiacrai
Najwcześniejszym dokumentem, w którym pojawia się termin èvTacpiaCTr)£ j e s t UPZ i i 190, papirus pochodzący z archiwum t e -bańskich choachytai. W 98 r . p . n . e . pewien Hersiesis, syn Horosa pożyczył 22 1/2 artaby pszenicy kobiecie o imieniu Asklepias, zwa-nej także Senimuthis; w charakterze j e j opiekuna prawnego /nupioc, / wystąpił Harpaësis, syn Chesthotesa, tûiv ocTtô Tfjg, ai)Tt|& A10&
JTÓi\eu>ę IvTotqnacîTÔiv / v v . 5 - 6 / . Mimo że UPZ i i 190 nie mówi nic o zakresie obowiązków i sposobie i c h wykonywania przez
e n t a f i a s t a i , t o jednak M. San Nicolo uważał, że papirus ten po-twierdza i s t n i e n i e w Tebach korporacji z r z e s z a j ą c e j e n t a f i a s t a i ,
21 '—"— ~ od rębnej od rodzinnego stowarzyszenia choachytai
1 9 Cf. ibidem, pp.120-121. 2 0 Ibidem, p.121.
2 1 M. San Nicolo,
formacje o należnościach, jakie otrzymywał _£ekrotafos^za swoją pracę. P. Grenf. i i 77 jest listem adresowanym do Sarapiona i Si}-wanusa przez Melasa; autor l i s t u stwierdza, że wysłał do Sarapiona i Silwanusa mumię ich brata Fibiona, opłaciwszy przedtem wszystkie koszty. Nekrotafos^za przewiezienie mumii / n i e s t e t y , nie wiemy do-kąd/ otrzymał 340 drachm nocAouoD vojm'apaTOi / t z n . sprzed re-formy monetarnej Dioklecjana/. Poza tym nekrotafos otrzymał 20 drachm jako zapłatę za płótno niezbędne do owinięcia mumii oraz część wynagrodzenia w naturze: 1 chus wina, 2 chusy oliwy i 1 ar-tabę zboża. Nie sposób jednak na podstawie tylko tego papirusu ocenić, czy zawód wykonywany przez nekrotafoi był dobrze płatny. W każdym bądź razie można chyba zgodzić się z F. Dunand, że nekro-tafoi nie byli ludźmi wyjątkowo biednymi, a ich profesja umożliwia-ła przynajmniej części z nich osiągnięcie stosunkowo dobrej
pozy-19 cji materialnej .
Wśród piętnastu nekrotafoi z Kysis siedmiu nie potrafiło się
— 2 0
podpisać, a dokumenty podpisują zamiast nich inne osoby . Także deklaracja cenzusowa złożona w 175 r . n . e . przez Peteamounisa pra-cującego jako nekrotafos w nomie memfickim / S F P xx 11/ została na-pisana przez kogoś innego, ponieważ Peteamounis był analfabetą. Nie wydaje się jednak, by i pod tym względem nekrotafoi wyróżniali się na tle innych mieszkańców Egiptu w III-IV w. n . e .
Cii) evracpiacrrai
Najwcześniejszym dokumentem, w którym pojawia się termin evTatpiaCTtis jest UPZ i i 190, papirus pochodzący z archiwum te-bańskich choachytai. W 98 r . p . n . e . pewien Hersiesis, syn Horosa pożyczył 22 1 / 2 artaby pszenicy kobiecie o imieniu Asklepias,
zwa-nej także Senimuthis; w charakterze j e j opiekuna prawnego / nópioę, /
wystąpił Harpaësis, syn Chesthotesa, xîov otno Trj& aùtris Aió&
nó*eu)Ł IvTatpiaoriiv / w . 5-6/. Mimo że UPZ i i 190 nie mówi nic o zakresie obowiązków i sposobie ich wykonywania przez jentafiastai, to jednak M. San Nicolo uważał, że papirus ten po-twierdza istnienie w Tebach korporacji zrzeszającej entafiastai,
21 odrębnej od rodzinnego stowarzyszenia choachytai
1 9 C f . ibidem, pp.12CLl21. 2 0 Ibidem, p . 1 2 1 .
21 M
Terrain èvraquocoTi^Q , pochodzący od czasownika Eyraipiót^u , 22
"prepare f o r b u r i a l " , powinien zgodnie ze swoją etymologią ozna-czać osobę, k t ó r e j głównym zadaniem j e s t przygotowanie zwłok do pogrzebu, c z y l i mumifikowanie c i a ł a zmarłego. Niestety, dokumenty z okresu rzymskiego nie pozwalają na precyzyjne określenie zakre-23 su kompetencji « i t a f i a s t a i . Występują oni, podobnie jak nekro-^tafoi, w charakterze adresatów na kilku etykietkach mumiowych
/CEMG 2022 « SB i 25; CEMG 2034 = SB i 3442; CEMG 2111 = SB i 5144/, co mogłoby sugerować, że ^ntafiastai_ zajmowali s i ę nie mu-mifikowaniem zwłok, l e c z składaniem już spreparowanych mumii do grobów. Fakt, że e n t a f l ^ s t a i otrzymywali już przygotowane mumie, znajduje swoje potwierdzenie w P. Hamb. i 74 /173 lub 174 r . n . e . / . Ten dokument o unikalnej t r e ś c i j e s t bardzo specyficznym pokwito-waniem: kapitan statku nilowego stwierdza, że zabrał na pokład
mu-mię już owiniętą w bandaże i całuny / ao))ja eiAic^évov / oraz zo-bowiązuje się dostarczyć ją do portu Kerke w nomie memfickim i od-dać pewnemu ^ n t a f i a s t e s / v . 8 : [na! irapa]óujou) 8 a n a p i ę / s i c ! /
évraipia [cif) / .
Jeszcze jeden papirus dotyczący p r o f e s j i e n t a f i a s t a i ma uni-kalny charakter. Mały, ale kompletny P. Koln i i 113 / I I I w. n . e . /4
zawiera polecenie skierowane do e n t a f i a s t a i , aby z ł o ż y l i do grobu c i a ł o / l u b mumię/ kapłana Harsasa / ivraq>iaGT<xÏ£ Imtofjicare ećópa
cApoâ itpeajQ , co wydawca tego tekstu, L. Koenen,
przetłuma-c z y ł : "Den Bestatten! Tragt die Leiprzetłuma-che des Priesters Harsas zu G r a b ę ! " / . Kluczowe znaczenie dla zrozumienia t r e ś c i P. Koln i i 113 ma rzeczownik ou>pa . J e ś l i słowem tym zostały określone zwłoki jeszcze nie zmumifikowane / j a k swoim przekładem sugeruje L. Koenen/, t o czasownik Ihko^iooctl mógłby oznaczać nie tylko samą czynność składania mumii do grobu, ale także właściwy proces mumifikacji, k t ó r e j w t e j sytuacji musieliby dokonać^entafiastai. Nie można jednak wykluczyć i t a k i e j możliwości, że rzeczownik
2 2 LSJ, sv.
23
Opinia wyrażona przez H.C. Youtie'go / k o t e s o n J ^ M A j g h I , TAPA 71, 1940, p.654 n. 112 = Sç^jptJL uneuląeT^Siterdam 1975, p.94 n. 112/ j e s t oparta r a c z e j na etymologii ôbu terminów niż na zachowanych źródłach.
Editio princeps: L. Koenen, 3Qw§i5ungan die Totengraber, ZPE 9 , 1970, pp.20-21 / = SB x i i 1 0 9 9 Ś 7 ? ^
25
aùi(ja oznacza już spreparowaną mumię - w t a k i e j sytuacji^enta-f i a s t a i zajmowaliby s i ę tylko j e j złożeniem do grobu.
W bardzo nietypowej r o l i pojawiają się^entafi^stai w P. Oxy. i i i 476 /159 r . n . e . / . Papirus ten zawiera raport sporządzony przez dwóch entafiastai z Oxyrhynchos, którzy na polecenie s t r a -tega p o d j ę l i się dokonania oględzin zwłok zmarłego Apisa, syna Pausisa, zapewne po t o , by rozpoznać przyczynę jego śmierci. Zna-nych j e s t kilka dokumentów o podobnym charakterze, zawsze jednak oględzin zwłok zmarłego dokonują lekarze publiczni,
S
tijjÓoioi
îocTpcu / P . Oxy. i 51, P. Rein, i i 9 2 / . Przyczyny, z powodu k t ó -rych F. Oxy. i i i 476 z o s t a ł sporządzony przez ^ r ^ f ^ a s t a i , pozo-stają niejasne.
Wszystkie te dokumenty, n i e s t e t y , nie precyzują zakresu obo-wiązków ^entafiastai . Nieco więcej na ten temat może powiedzieć
SB i i i 7205 - jeden z papirusów pochodzących z archiwum^nekrota-f o i z Wielkiej Oazy: pewien nekrotaarchiwum^nekrota-fos, Petechon, syn Meusisa, wspomina o tym, że o d z i e d z i c z y ł po swoim ojcu t<x£iç evTacpiocGTiitv) / v . 6 / . Wydaje s i ę wiąc, że w I I I w. n . e . terminy veKpotàipoç i tvTaqnocGTriç były używane zamiennie, a dodatkowym argumentem przemawiającym za przyjęciem t a k i e j hipotezy mógłby być fakt, że ^ n t a f i a s t a i w kilku przypadkach występują zamiast _nekrotafoi j a
-ko adresaci na etykietkach mumiowych2^. Warto również już w tym
miejscu zaznaczyć, że począwszy od I I I w. n . e . zarówno e n t a f i a Wyrażenie euipoc Toû (StTvoç pojawia się c z ę s t o w t r e ś -c i etykietek mumiowy-ch / e . g . , CEMG J 6 6 0 / , jednak nawet w takim kontekście znaczenie rzeczownika. GWfja wcale nie j e s t oczywiste. Etykietka mumiowa mogła bowiem nie tylko służyć i d e n t y f i k a c j i już spreparowanej mumii, l e c z także mogła mieć na celu i d e n t y f i -kację zwłok w trakcie procesu mumifikowania / c f . J. Quaegebeur, K i j n m y ^ L a b e l ^ n t ą t i g j j , Papyrologica Lugduno-Batava J 9 , ïjjgduiumr^atavorum 1 9 7 ^ / P P »23 4 - 2 3 8 / . Dopiero wyrażenie ouipoc
eiAicjjtvov / P . Hamb. i 74, v. 5/ j e s t jednoznaczne - musi ono oznaczać mumię już spreparowaną i owiniętą w bandaże i całuny.
Terminy tvTa<j>i<xoTr)& i vtvtpoTcx(|>o& zostały uznane za synonimy przez W. Crónerta, De c r i t i c i arte injpapyris e x e r c e r a ,
fetr
p.' '
654» 112; oraz, choć nie bez pewnych wątpliwości, przez A.Batail-l e ' a , o p . c i t . / n . 5 / , pp.272-273. Wydawca P. Ha-nb. i 74 / P . Meyer/, idąc za sugestią W. Otto P i ^ s i e r ^ ^
Ag^gtąri, Bd. I , Leipzig-Berlin 1905, p.TDy n. 3, rozumiał termin tvTaçia<5Tr|ç, jako p o j ę c i e szersze, obejmujące wszystkich ludzi zatrudnionych przy mumifikowaniu zwłok i organizowaniu uroczysto-ści pogrzebowych.
27
^ t a i j a k i n e k r o t a f o i m o g l i być o k r e ś l a n i słowem e ^ w n u M r a i . Czy j e d n a k t e r m i n IvTaipiûroTrjç t a k ż e w c z e ś n i e j b y ł synonimem s ł o -wa veKpoTaipOG - t e j k w e s t i i n i e sposób r o z s t r z y g n ą ć w opar-c i u o dokumentaopar-cję p a p i r u s o w ą .
C l i i ) ^privr)Tpiou, T>pqvr]Tat
Egipskim ceremoniom pogrzebowym j u ż od okresu Starego Państwa t o w a r z y s z y ł y lamenty p ł a c z e k . W r o l i t e j występowały krewne, przy-j a c i ó ł k i i s ł u ż ą c e z m a r ł e g o , a l e d l a u ś w i e t n i e n i ^ c e r e m o n i i angażo wano t a k ż e p ł a c z k i zawodowe . P ł a c z k i są c z ę s t o p r z e d s t a w i a n e na
r e l i e f a c h , zwykle j a k o k o b i e t y z rozpuszczonymi włosami i rękoma w z n i e s i o n y m i do g ó r y , czasem t a k ż e w g e ś c i e r a n i e n i a s o b i e rękoma twarzy / n p . s ł y n n e r e l i e f y z grobowca wezyra Ramose w Tebach Za-c h o d n i Za-c h , X V I I I D y n a s t i a / .
Zwyczaj angażowania zawodowych p ł a c z e k j e s t p o t w i e r d z o n y w o k r e s i e grecko-rzymskim w ł a ś c i w i e t y l k o p r z e z j e d n ą i n s k r y p c j ę zna l e z i o n ą na t e r e n i e n e k r o p o l i Hermoupolis Magna, a datowaną na I I I w. n . e . SB v 7871 j e s t metrycznym e p i t a f i u m ułożonym w f o r m i e wy-p o w i e d z i zmarłego w młodym w i e k u Ewy-pimachosa, k t ó r y sam wyraża swo-j e ż y c z e n i a d o t y c z ą c e p r z e b i e g u ceremonii pogrzebowych. Epimachos b y ł zdecydowanym p r z e c i w n i k i e m obyczajów e g i p s k i c h i d l a t e g o właś-n i e między iwłaś-nwłaś-nymi k a t e g o r y c z właś-n i e s p r z e c i w i a s i ę u d z i a ł o w i p ł a c z e k / tfpr|VT]Tptai / w swoim p o g r z e b i e / w . 17-18: ineAcuca jJTidè rà& xaAouptvas *Jpr)vr)Tpia& poi tqv 4>iAqpprjv HocpaAaptTv , co wydawca f e g o t e k s t u , E . B e r n a r d , p r z e t ł u m a c z y ł : " j ' a i demandé de ne pas u t i l i s e r pour moi l e s femmes a p p e l é e s p l e u r e u s e s au c h e r F h i l h e r m e s " / . S ą d z i ć n a l e ż y , ż e o w e ^ t h r e n e t r i a i r a c z e j n i e mia-ł y być k o b i e t a m i z r o d z i n y uważającego s i ę za Greka Epimachosa, l e c z zawodowymi p ł a c z k a m i angażowanymi na p o g r z e b y . 2 7 C f . i n f r a , p p . 1 0 - 1 1 . 28 Ch. Seeber, [w:] L e x i k o n d e r J k y p t o l o g i e , Bd. I I I L f g . 3 Wiesbaden 1 9 7 8 7 / c o l l . 4 W - Z r z r 7 T ^ ^ s s l e ? - i Ć o h i •"er, To-k t ó i S ^ . Bd. V, L f g . 5, Wiesbaden 1985, c o l i . 657-658; w obu t y c h a r t y k u ł a c h cytowana j e s t b o g a t a l i t e r a t u r a p r z e d m i o t u . Warto w tym m i e j s c u j e s z c z e zauważyć, ż e w o k r e s i e S t a r e g o Państwa i s t n i e n i e zawodowych p ł a c z e k n i e j e s t b e z p o ś r e d n i o p o t w i e r d z o n e .
29
Kajnowsze wydanie e p i t a f i u m Epimachosa: E . Bernand, I r t s c i ^ g t i o n s m é t r i q u e s ^ P a r i s 1969, fio. y'7, P p T 3 7 7 - 5 8 b 7 M ^ poświę-conych t e j i n s k r y p c j i .
W jednym z k i l k u zachowanych rachunków wydatków związanych z o r g a n i z a c j ą pogrzebu / Aójfoc, KriiStiOcę / - SPP x x i i 56 / I I I w. n . e . / - z n a j d u j e s i ę p o z y c j a tfpfr^vnToù ( ( S p a d a ł ) / c o l . i i v . 2 7 / . Wydaje s i ę w i ę c , ż e w o k r e s i e rzymskim t a k ż e mężczyźni mo-g l i być anmo-gażowani p r z e z r o d z i n ę zmarłemo-go w c h a r a k t e r z e płaczków^0. T h r e n e t a i są t a k ż e wymienieni wśród i n n y c h pracowników n e k r o p o l i / n e k r o t a f o i i e k s o p y l i t ą i / w BGU i 34 / I . p o ł . IV w. n . e . /5 1.
( i v ) uAitoci
I n t e r p r e t a c j a t e r m i n u e^7TuAn-r|& b y ł a p r z e z d ł u g i c z a s s p o r n a . Rozumiano go d o s ł o w n i e : " t e n , k t o m i e s z k a poza bramą / t z n . poza m i a s t e m / " , a l e określonym w t e n sposób l u d z i o m p r z y p i
-sywano wykonywanie r o z m a i t y c h zawodów^2. Dopiero H . C . Y o u t i e o s t a t e c z n i e u s t a l i ł z n a c z e n i e t e g o spornego t e r m i n u ; j e g o zdaniem t e r -min efeconuXiTqc , w y s t ę p u j ą c y w p a p i r u s a c h od I I I do V I I I w . , mógł o z n a c z a ć każdego c z ł o w i e k a m i e s z k a j ą c e g o i p r a c u j ą c e g o na t e -33 r e n i e n e k r o p o l i . 3 Rzeczcwnik 0pT]vr)Tq& w y s t ę p u j e t y l k o w dwóch p a p i r u s a c h ; F. P r e i s i g k e , Worterbuch, s v . , t ł u m a c z y go: "Klagemann, Heulmann". w l i t e r a t u r z e/g r e c ^ T e j ^ w ty® z n a c z e n i u w y s t ę p u j e rzeczownik
8pv)vt]-Tńp / e . g . , A i s c h y l u s , P e r s . 9 3 8 / . 3 1 C f . i n f r a , p . 4 2 .
5 2 F. P r e i s i g k e , Fachworterbucn, s v . t|u)m>ACTr|& , "wer ausser-h a l b d e r Ringmauer > o ausser-h n f ^ a ^ T T s t ^ B ^ F . G r e n f e 11 i A . S . Hunt / F . G r e n f . i i 72, com. ad v . 4 / u w a ż a l i , ż e t e r m i n ozna-cza c z ł o n k a g a r n i z o n u s t a c j o n u j ą c e g o w oddalonym od m i a s t a f o r c i e , a swoją i n t e r p r e t a c j ę o u a r l i na o ó ź n o b i z a n t y j s k i m z n a c z e n i u słowa
È|,wituAov , " o u t l y i n g f o r t " ; ft. B e l l , P. Lond, i v 1419, pp.166 s c q . , com. ad v . 1219, u z n a ł t e r m i n i^uTiuAiTris z a synonim słowa
l&wnpâTn& - w t a k i m r o z u m i e n i u omawiany t e r m i n o z n a c z a ł b y "one who b r i n g s commodities i n t o a c i t y and s e l l s them t h e r e " /c,.A.
So-s h o c i e So-s , o ^ ^ U ^ i ^ a ^ C ^ ®v«.
tfe,a)nparri& p . 2 W , pod wpływem H. B e l l a u z n a ł , ż e tLidTTuAÎTqç j e s t c z ł o w i e k i e m , k t ó r y h a n d l u
-j e towarami spożywczymi / " d l a èLioiruAiTai wchnen v o r dem nuAn , dem T o r z o l l h a u s , i h n e n l i e g t d i e Versorgung des D o r f e s m i t bestimmten L e b e n s m i t t e l n o b " / ; F. P r e i s i g k e z k o l e i pod wpływem i n t e r p r e t a c j i H. B e l l a i P. Keyera z m i e n i ł z d a n i e wydając / s v .
ł^iotto-Aîttic , " K i t g l i e d e i n e r vor dem O r t s t o r e n wonrffiiaften, z u n f t a r t i g geschlossenen Gruppe von L e u t e r , denen d i e L e b e n s m i t t e l n v e r s o r g u n g o b l a g " / ; t a k ż e H. Hombert p u b l i k u j ą c k i l k a papirusów z archiwum n e k r c t a f o i z W i e l k i e j Oazy /RBFh 4 , 1926, p . 6 6 8 / p r z y j ą ł t a k ą i n -t e r p r e -t a c j ę -t e r m i n u .
W jednym z kilku zachowanych rachunków wydatków związanych z organizacją pogrzebu / AótfOi Kr|(StiOtę / - SPP xxii 56 / I I I w. n . e . / - znajduje się pozycja tfpfa]vivrai ((Spadał) Ajł /col. ii v. 2 7 / . Wydaje się więc, że w okresie rzymskim także mężczyźni mo-gli być angażowani przez rodzinę zmarłego w charakterze płaczków^"1. Threnetai^ są także wymienieni wśród innych pracowników nekropoli /nekrotafoi i eksopylitai/ w BGU i 34 / I . poł. IV w. n . e . /3 1.
(iv) è4wTTuAlTai
Interpretacja terminu ê4u)7ruAn-r|ç była przez długi czas sporna. Rozumiano go dosłownie: "ten, kto mieszka poza bramą /tzn. poza miastem/", ale określonym w ten sposób ludziom przypi-sywano wykonywanie rozmaitych zawodów^2. Dopiero H . C . Youtie osta-tecznie ustalił znaczenie tego spornego terminu; jego zdaniem ter-min £4wnuXirq& , występujący w papirusach od I I I do VIII w., mógł oznaczać każdego człowieka mieszkającego i pracującego na
te-33 renie nekropoli .
3 0 '
Rzeczcwnik 0pr]vi}Tr|& występuje tylko w dwóch papirusach; F. Preisigke, ^i^orterbuchj s v . , tłumaczy go: "Klagemann, Heulmann".
literaturze •'grecKTej^w tym znaczeniu występuje rzeczownik 9pr)VT]-Tńp / e . g . , Aischylus, Pers. 9 3 8 / .
3 1 Cf. infra, p.42.
32 » •
F. Freisigke, Fachworterbuc'n, sv. tŁu)7iuAiTti& , "wer ausser-halb der Ringmauer .Grenfell i A.Z. Hunt / F . Grenf. i i 72, com. ad v. 4 / uważali, że termin tfc,UTiuAtTT]ç ozna-cza członka garnizonu stacjonującego w oddalonym od miasta forcie, a swoją interpretację ooarli na oóźnobizantyjskim znaczeniu słowa
I^wttuAov , "outlying fort"; H. Bell, F. Lond, iv 1419, pp.166 scq., çonuad v. 1219, uznał termin Ê4u>7iuAiTr|& za synonim słowa
i|cjnpcĆTri& - w takim rozumieniu omawiany termin oznaczałby "one who brings commodities into a city and sells them there" / E . A . S
o-Shocles, sv. e.E,a)iTparri& / ; F. Meyer, t-, Hamb. i 56, introc., p . 2 W ^ pod
wpły-wem H. Bella uznał, że tfcco7TuAÎTr}& jest człowiekiem, który handlu-je towarami spożywczymi / " d l a łŁiottuAitoci wchren vor dem TruArj , dem Torzollhaus, ihnen liegt die Versorgung des Dorfes mit bestimmten Lebensmitteln o b " / ; F. Freisigke z kolei pod wpływem interpretacji H. Bella i F. Keyera zmienił zdanie wydając / s v .
i&ww-Aîrric , "Mitglied einer vor dem Ortstoren wohnhaïteiT, zunftartig geschlossenen Gruppe von Leuten, denen die Lebensmittelnversorgung oblag"/; także I»». Hombert publikując kilka papirusów z archiwum nekrctafoi z Wielkiej Oazy /RBPh 4, 1926, p.668/ przyjął taką in-terpretację terminu.
Termin £èconuAirr)ç pojawia się po raz pierwszy w k i l k u pa-pirusach pochodzących z archiwum korporacji ^nekrotafoi, działa-j ą c e działa-j w d r u g i e działa-j połowie I I I w . n . e . w W i e l k i e działa-j O a z i e . P . G r e n f . i i 72 j e s t pokwitowaniem pożyczki u d z i e l o n e j ê4^7TUAÎTR|
AIOG-TTO[A(ELO&)] n a r a j j é v o v T i i v v e n p ( ) ' A T I T U T E Ł O Ł / w . 4 - 5 / .
Wydawcy tego papirusu / B . P . G r e n f e l l i A . S . Hunt/ rozwiązywali skrót: tv v£Kp(oTacpoi&), ale i s t n i e j e też i n n a możliwość: év vex-p(iaię) Tak w i ę c , z a l e ż n i e od przyjętego sposobu rozwiązywa-nia skrótu, ^eksopjjlites^ przebywa wśród nekrotafoi lub na nekropo-l i ; być może d nekropo-l a autora P . G r e n f . i i 72 słowa t|u37iuAirr]S i vtKporàcpoç były po p r o s t u synonimami.
Innym papirusem z archiwum ^nekrotafoi wymieniającym^eksoj^-l i t a i j e s t SB i i i 7 2 0 5 . ^ e k r ^ t a f o s Petechon, syn Mersisa obawia s i ą , ż e grupa p i ę c i u ^ k s o j ^ l i t a i ^ może p r z e j ą ć należącą do niego Tajjię £VToć(fiaaTiK.r| . Trudno sobie w y o b r a z i ć , aby tymi ^eksog^li-t a i był k^eksog^li-to inny niż konkurująca grupa nekro^eksog^li-tafoi lub en^eksog^li-tafias-
entafias-Papirus b e r l i ń s k i , BGU i 3 4 / I . p o ł . I V w . n . e . / , zawiera długi rachunek dotyczący zapewne spraw j a k i e j ś korporacji pra-cowników nekropoli /w kolumnie V wzmiankowane są wydatki na aro-matyczne z i o ł a , miód, balsam, wino i o l i w ę , wszystkie te substan-cje były niezbędne do mumifikowania z w ł o k / . W kolumnach I I - I V wy-mienione są dostawy wina m . i n . dla e k s o g ^ l i t a i / c o l . i i , w . 2 0 ,
31 ; c o l . i i i , w . 7 , 1 6 ; c o l . i V , v . 1 3 / , tt^renetes / c o l . i i , v .
2 0 j c o l . i V , v . 4 / , £ e k r o J a £ 2 i / c o l . i V , v . 8 / , TÎ& TO O P O &
/ t z n . na nekropolę - c o l . i i , v . 1 0 / i lapaïuwvi tîç, tà veKporàip(ia) / c o l . i V , v . 1 7 / . BGU i 3 4 sugeruje w i ę c , ż e ^ e k s o p y l i t a i , nekro-^tafoi i^threnetai^ są pracownikami n e k r o p o l i , a każda z tych grup
jest w t e n czy inny sposób związana z mumifikowaniem zwłok i przygotowywaniem p o g r z e b ó w ^ .
Nie podlega natomiast ż a d n e j wątpliwości wymienne użycie terminów vtKpotaqiot i e^coTTuAiTai w P . Hamb. i 5 6 / V I / / V I I w . n . e . / . Papirus t e n zawiera l i s t ę podatków płaconych przez różne k o r p o r a c j e : e k s o p y l i t a i / c o l . v , v . 8 / płacą podatek
iden-3 4 Ibidem, p . 6 5 3 n . 1 0 6 .
3 5 , , Na temat wymienności terminów v£npora<j>o£ i tVToc(()ioorq£ c f . supra, pp.39-40.
3 6 C f . H . C . Y o u t i e , o p . c i t . / n . 2 3 / , p . 6 5 3 .
t y c z n e j wysokości j a k ^ n e k r o t a f o i w roku następnym / c o l . V i , v . 1 0 / , przy czym w kolumnie V n i e w y s t ę p u j ą ^ g e k r o t a f o i , a w kolu-mnie VI - eksopylitai^
Dokumenty greckojęzyczne przedstawione w tym artykule obej-mują okres ponad sześciuset l a t / I w . p . n . e . - VI w . n . e . / . Z powodu t a k dużego chronologicznego rozproszenia źródeł, przy jed-noczesnej n i e w i e l k i e j i c h i l o ś c i , n i e j e s t możliwe p r z e ś l e d z e n i e w sposób szczegółowy w s z y s t k i c h zmian dokonujących się w
zakre-sie kompetencji poszczególnych grup zawodowych, a także zmian, jakim na przestrzeni wieków musiała podlegać pozycja społeczna zajmowana przez ludzi zatrudnionych na t e r e n i e n e k r o p o l i . Zakres kompetencji^nekrotafoi i threnetai^wydaje się dość jasno okreś-l o n y , n i e można jednak powiedzieć tego samego o z a k r e s i e obowią-zków e n t a f i a s t a i . Trzeba również pamiętać o tym, ż e omówione w c z e ś n i e j papirusy g r e c k i e pochodzą z różnych regionów E g i p t u
środkowego i górnego, a obyczaje pogrzebowe, mające t r a d y c j ą sięgającą k i l k u t y s i ą c l e c i , mogły różnić się między sobą w za-l e ż n o ś c i od części k r a j u . To z koza-lei mogło powodować i s t o t n e różnice w z a k r e s i e obowiązków i sposobie i c h wykonywania przez ludzi zatrudnionych na t e r e n i e nekropoli - zjawisko to jednak wymyka się spod obserwacji p a p i r o l o g a .
t y c z n e j wysokości jak nekrotafoi w roku następnym / c o l . Vi, v. 10/, przy czym w kolumnie V nie występują^jekrotafoi, a w kolu-mnie VI - e k s o p y l i t a i .
Dokumenty greckojęzyczne przedstawione w tym artykule o b e j -muję okres ponad sześciuset l a t / I w. p . n . e . - VI w. n . e . / . Z powodu tak dużego chronologicznego rozproszenia źródeł, przy jed-noczesnej n i e w i e l k i e j i c h i l o ś c i , nie j e s t możliwe prześledzenie w sposób szczegółowy wszystkich zmian dokonujących s i ę w
zakre-s i e kompetencji pozakre-szczególnych grup zawodowych, a także zmian, jakim na przestrzeni wieków musiała podlegać pozycja społeczna zajmowana przez ludzi zatrudnionych na t e r e n i e nekropoli. Zakres kompetencji^nekrotafoi i threnetai^wydaje s i ę dość jasno okreś-lony, nie można jednak powiedzieć tego samego o zakresie obowią-zków e n t a f i a s t a i . Trzeba również pamiętać o tym, że omówione wcześniej papirusy greckie pochodzą z różnych regionów Egiptu
środkowego i górnego, a obyczaje pogrzebowe, mające t r a d y c j ą s i ę g a j ą c ą kilku t y s i ą c l e c i , mogły różnić s i ę między sobą w za-leżności od części k r a j u . To z kolei mogło powodować i s t o t n e różnice w zakresie obowiązków i sposobie ich wykonywania przez ludzi zatrudnionych na t e r e n i e nekropoli - zjawisko to jednak wymyka s i ę spod obserwacji papirologa.
