Aleksander Fredro
„Zemsta”
https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/zemsta.html https://www.youtube.com/watch?v=el0PtDvg2AE
Treść Zemsty ma swe źródło w autentycznym konflikcie. Otóż gdy w 1828 roku Fredro ożenił się z Zofią Skarbkową, otrzymał w posagu m.in. połowę starego zamku w Odrzykoniu. Druga należała do innej rodziny. Przeglądając papiery otrzymanego majątku znalazł akta procesowe właścicieli zamku z XVII wieku. Byli nimi Piotr Firlej i Jan Skotnicki. Firlej zajmował zamek dolny, zaś
słynny z pieniactwa Skotnicki – górny.
Firlej, jako wojewoda, uważał Skotnickiego za niegodnego siebie sąsiada i dokuczał mu jak mógł.
Napastowany rewanżował się, kierując rynny na dolny zamek. Wojewoda napadał z kolei na robotników naprawiających mur i niszczył zalewające go rynny. Skończyło się oczywiście w trybunale. Skotnicki proces wygrał, ale kres zatargowi położył dopiero ślub syna wojewody Piotra
Firleja z kasztelanką, Zofią Skotnicką.
Literackie tworzywo Fredro miał zatem pod ręką. Zemstę napisał w roku 1833, jako twórca już czterdziestoletni, mający w dorobku sporo komedii i innych utworów. Prapremiera Zemsty odbyła się w 1834 roku we Lwowie, edycja książkowa miała miejsce dopiero cztery lata później, w 1838.
Słowo “zemsta” było używane za czasów Fredry w kontekście “zemsta na wrogu”, dlatego carska cenzura nakazała po warszawskiej premierze w sierpniu 1845 r. rozszerzyć tytuł na “Zemsta na mur graniczny”.
Miłość Wacława i Klary jest jednym z wątków „Zemsty” Aleksandra Fredry. Młodzi należą do zwaśnionych rodów. Wacław jest synem Rejenta Milczka, a Klara – bratanicą Cześnika Raptusiewicza, który zaopiekował się dziewczyną po śmierci jej ojca.
Spotkali się po powrocie Wacława z Warszawy, gdzie pobierał nauki i pod fałszywym imieniem księcia Rodosława uwodził Podstolinę. Młodzieniec ujrzał w ogrodzie Klarę, a potem kilka razy spotykali się przy murze granicznym. Dość szybko wyznał dziewczynie swoją miłość i zyskał jej przychylność.
Na drodze do ich szczęścia i wspólnej przyszłości stał konflikt między ich rodzinami.
Wacław nie chciał dłużej ukrywać swych uczuć do Klary i uznał, że powinni pobrać się potajemnie.
Panna nie zamierzała jednak postąpić wbrew woli stryja i odrzuciła propozycję ukochanego.
Młodzian wykorzystał zamieszanie, które powstało podczas bójki z murarzami i przedostał się do części zamku, należącej do Cześnika. Tam dobrowolnie oddał się jako jeniec w ręce Papkina i starał się przekonać Raptusiewicza do zgody ze znienawidzonym Rejentem. Klara na widok Wacława była przerażona. Ukochany przekonał ją, aby dążyli do swego szczęścia za wszelką cenę.
Dziewczyna postanowiła poprosić o pomoc w złagodzeniu uporu stryja Podstolinę, sądząc, iż Cześnik ulegnie swojej narzeczonej. Wacław rozpoznał w kobiecie swoją dawną kochankę i stanowczo odrzucił jej zaloty. Klara, obserwująca z daleka ich rozmowę, była przekonana, że młodzieniec zyskał przychylność Podstoliny.
Tymczasem Rejent, pragnący za wszelką cenę zrobić na złość Cześnikowi, uznał, że syn powinien poślubić Podstolinę. Wdowa zgodziła się na propozycję małżeństwa z młodym Milczkiem, zrywając tym samym słowo dane Raptusiewiczowi. Cześnik, na wiadomość, że został odrzucony, postanowił zemścić się na swym wrogu. Zwabił Wacława do zamku, pisząc list w imieniu Klary i zmusił go do poślubienia bratanicy, nie wiedząc, że młodzi od dawna darzą się uczuciami.
Miłość Wacława i Klary kończy się szczęśliwie. Młodzi stają na ślubnym kobiercu, a Rejent udziela im błogosławieństwa. Ich małżeństwo prowadzi do pojednania zwaśnionych rodzin.
Największym walorem „Zemsty” jest niewątpliwie komizm. Aleksander Fredro wykorzystał w komedii trzy rodzaje komizmu:
komizm sytuacyjny – związany jest z umieszczeniem akcji dzieła w starym zamczysku i sporem między nienawidzącymi się sąsiadami o niszczejący mur graniczny. Komizm sytuacyjny uwidacznia się również w poszczególnych scenach komedii, takich jak:
dyktowanie listu przez Cześnika, scena oświadczyn Papkina czy też spisywania przez niego testamentu.
komizm postaci – wiąże się przede wszystkim z kreacją postaci Cześnika Raptusiewicza, Rejenta Milczka i Papkina. Autor nadał im charakterystyczne nazwiska, uwypuklające cechy ich charakteru. Bohaterowie ci śmieszą odbiorcę swym sposobem bycia, zachowaniem i wyglądem zewnętrznym.
komizm słowny – wyłania się z wypowiedzi bohaterów, którzy mają swoje ulubione powiedzonka i często wplatają je w tok wypowiedzi.
W „Zemście” postacią, która zespala w swej kreacji wszystkie wspomniane rodzaje komizmu, jest Papkin, niewątpliwie jedna z najciekawszych i najbardziej barwnych postaci dzieła.
Akcję „Zemsty” Aleksander Fredro oparł na autentycznych wydarzeniach, a punktem wyjścia do rozpoczęcia pracy nad komedią było „historyczne podanie zwyczajów naszych ojców”.
W 1828 roku pisarz poślubił Zofię z Jabłonowskich Skarbkową. W posagu żona wniosła do ich małżeństwa klucz korczyński z połową starego zamku w Odrzykoniu. Druga połowa zamczyska
należała do kogoś innego.
Fredro, przeglądając stare dokumenty, natrafił na akta procesowe właścicieli zamku odrzykońskiego z pierwszej połowy XVII wieku: Piotra z Dąbrownicy Firleja i Jana Skotnickiego. Firlej, dumny i bogaty wojewoda, zajmował zamek dolny. Skotnicki natomiast, znany w okolicy pieniacz, był właścicielem zamku górnego. Sąsiedztwo chudopachołka denerwowało zamożnego wojewodę, który robił wszystko, aby dokuczyć Skotnickiemu. Z biegiem czasu konflikt między nimi zaostrzał się, aż pewnego dnia Skotnicki skierował rynny na zabudowania, należące do sąsiada. Firlej nie pozostał mu dłużny i w rewanżu napadł na robotników, którzy naprawiali mury zamku górnego, niszcząc przy okazji rynny. Skotnicki pozwał go przed sąd i wygrał sprawę, lecz to nie zakończyło ich sporów. Kłótnie i utrudnianie sobie życia ciągnęły się do roku 1638, kiedy to wojewodzic Piotr Firlej poślubił kasztelankę Zofię Skotnicką.
Fredro postanowił wskrzesić historię na kartach swej komedii. Akcję przeniósł w czasy mu współczesne, a w starym zamczysku umieścił dwóch antagonistów: Cześnika Raptusiewicza i Rejenta Milczka, którzy żyją obok siebie, nienawidząc się i robiąc wszystko, aby skutecznie dokuczyć sąsiadowi. Nieprzejednani wrogowie nie dostrzegają, że między synem Rejenta a bratanicą Cześnika rodzi się uczucie. Pierwszy uświadamia to sobie Milczek i postanawia uniemożliwić młodym potajemne schadzki w ogrodzie. Rozpoczyna naprawę muru granicznego, czym jedynie wzbudza gniew Raptusiewicza. Ludzie Cześnika napadają na murarzy, a Rejent pragnie to wykorzystać przeciw sąsiadowi. Postanawia zemścić się na Raptusiewiczu i zawiera umowę z jego narzeczoną, Podstoliną, obiecując jej małżeństwo z synem. Doprowadzony do ostateczności Cześnik zmusza Wacława Milczka do poślubienia swej wychowanicy, a ślub
młodych kończy konflikt między zwaśnionymi rodami.
Obraz szlachty polskiej w „Zemście” wyłania się przede wszystkim z kreacji postaci głównych bohaterów, którzy są przedstawicielami tej samej klasy społecznej i ukazani zostali w szczególnym
okresie dla polskiego społeczeństwa.
Na oczach Aleksandra Fredry kończyła się rzeczpospolita szlachecka, ustępując miejsca młodemu pokoleniu, które wniosło ze sobą nową formację kulturalną. „Zemsta” stała się dzięki temu komedią historyczną, zatrzymując czas i zwracając się ku przeszłości.
Cześnik Raptusiewicz i Rejent Milczek przypominają muzealne okazy z epoki saskiej, które, dzięki egzystencji na zapadłej prowincji, mają jeszcze rację bytu i zostały pominięte przez przemiany zachodzące w kraju. Jednak i oni powoli ustępują miejsca młodym preromantycznym kochankom, Klarze i Wacławowi, którzy dziedziczą po nich szlachecką spuściznę, lecz należą już do nowego pokolenia i mają świeże spojrzenie na otaczającą ich rzeczywistość.
Cześnik i Rejent są reprezentantami wieku minionego, lecz żyją w czasach współczesnych autorowi. Fredro ukazał ich z przymrużeniem oka, kreując ich postacie jako typowych przedstawicieli swego stanu ze wszystkimi jego wadami i słabostkami. Raptusiewicz uosabia szlachecką butę, jest porywczy, gwałtowny, działa impulsywnie i pod wpływem emocji. Milczek jest jego przeciwieństwem, a swoim sposobem bycia obrazuje szlacheckie przekładanie interesów własnych nad dobro ogółu. Jest cichy, skryty, obłudnie pokorny, a pod maską powściągliwości ukrywa szlachecką zawziętość i mściwość. Obaj na pierwszym miejscu stawiają swój honor, którego bronią za wszelką cenę i który nie pozwala im pojednać się ze znienawidzonym przeciwnikiem.
Absurdalność konfliktu o mur graniczny odsłania ich nieustępliwość, pieniactwo i awanturnictwo. Pozornie błahy spór przeradza się w wielką awanturę i kończy się wyzwaniem na pojedynek. Zachowanie bohaterów, aczkolwiek komiczne dla odbiorcy dzieła, odsłania ich sarmackie zadufanie, samowolę i dumę ze swego szlacheckiego pochodzenia.
Nieco inny charakter ma kreacja Papkina. Bohater odzwierciedla szlacheckie zamiłowanie do mody, zaczerpniętej z innych krajów, jest pozerem i błaznem, który brak majątku nadrabia erudycją
i komicznym zmanieryzowaniem.
Cześnik i Raptusiewicz zostali wyposażeni w cechy charakterystyczne dla sarmatyzmu. Są przekonani o wyższości swego stanu, pielęgnują staropolską tradycję, lecz ich kreacja, mająca na celu uwypuklenie wad polskiej szlachty, wskazuje na nieadekwatność ideologii sarmatyzmu w życiu codziennym. Obaj zajmują się błahymi sprawami i żyją w swym własnym świecie, który powoli odchodził w cień, lecz dla nich był nadal aktualnym.
„Zemsta” Aleksandra Fredry była swoistym i żartobliwym obrachunkiem pisarza z konwencjami preromantyzmu i romantyzmu oraz stanowiła parodię schematów powieści gotyckiej.
Autor ukazał w niej zmierzch polskiej szlachty, uwidaczniając w kreacji głównych bohaterów jej wszystkie wady i słabostki. Dzięki komizmowi utwór zyskał charakter ponadczasowy i uniwersalny.
Dzieło uwidacznia ludzkie przywary, które są nadal aktualne i występują w międzyludzkich relacjach niezależnie od czasów i zwyczajów.
„Zemsta” Aleksandra Fredry składa się z czterech aktów, podzielonych na poszczególne sceny.
Akt I stanowi ekspozycję – wprowadza czytelnika/widza w świat przedstawiony, przybliża bohaterów oraz zapoznaje go z głównym wątkiem komedii, jakim jest konflikt o mur graniczny pomiędzy Cześnikiem a Rejentem. W akcie I następuje również zawiązanie akcji, która rozwija się w kolejnych aktach, prowadząc do punktu kulminacyjnego. Punktem kulminacyjnym sztuki jest intryga Raptusiewicza i wymuszenie ślubu Wacława i Klary. Po nim
następuje rozwiązanie akcji i pogodzenie zwaśnionych rodów.
Ważnym elementem budowy komedii Fredry jest język. Autor nadał mu charakterystyczny koloryt i wzbogacił go regionalizmami, używanymi wyłącznie w Małopolsce. Język „Zemsty” jest ubogi w rozbudowane metafory i porównania, a zabieg ten przybliża go do mowy potocznej.
Fredro nadał mu ponadto charakter mowy codziennej i wykorzystał przysłowia, zwroty przysłowiowe i parafrazy aluzyjne. Pełnią one dodatkowo ważną funkcję dramatyczną i stanowią puentę, zamykającą kolejne sytuacje komediowe. Widoczna jest również indywidualizacja języka postaci – główni bohaterowie sztuki mają swoje powiedzonka, a przedstawiciele różnych pokoleń i
zawodów mówią różnym językiem.
Komedia Fredry napisana jest ośmiozgłoskowcem trocheicznym, który nadaje jej ustalony układ rytmiczny – każdy wers składa się z ośmiu sylab, a średniówka występuje po czwartej sylabie.
Zadanie 1
Na podstawie fragmentów biografii autora Zemsty ustal, które wydarzenia, cechy postaci, sytuacje i miejsca zostały wykorzystane w utworze.
W 1828 r. Aleksander Fredro ożenił się z Zofią z Jabłonowskich Skarbkową. Żona wniosła mu w posagu tzw. klucz korczyński z połową zamku w Odrzykoniu. Druga połowa należała do kogoś innego. Wśród starych dokumentów związanych z historią świeżo otrzymanego majątku znajdowały się akta procesowe właścicieli zamku odrzykońskiego z pierwszej połowy XVII w.:
Piotra z Dąbrownicy Firleja i Jana Skotnickiego. Pierwszy z nich, dumny i bogaty wojewoda ze znamienitego rodu, był właścicielem zamku dolnego. Drugi, znany w okolicy awanturnik, zajmował tzw. zamek górny. Firlejowi nie odpowiadało sąsiedztwo Skotnickiego, którego uważał za gorszego od siebie. Jak mógł, dokuczał sąsiadowi. Skotnicki nie pozostawał mu dłużny, m.in.
skierował rynny na zabudowania Firleja. Z kolei Firlej zrewanżował się Skotnickiemu i napadł na robotników naprawiających mury wyższego zamku oraz zniszczył rynny. Skotnicki pozwał Firleja przed sąd, ale wyrok sądowy nie zakończył sporu. Dopiero w 1638 r. ślub między wojewodzicem Piotrem Firlejem a kasztelanką Zofią Skotnicką przyczynił się do pojednania rodów.
………
………
………
………
………
………
………
………
………
………
Zad. 2 Określ, którzy bohaterowie komedii Fredry są postaciami pierwszoplanowymi, drugoplanowymi i epizodycznymi.
Perełka, Klara, Dyndalski, mularze (murarze), Wacław, Rejent Milczek, Podstolina, hajduki, Perełka, Papkin, Śmigalski, Cześnik Raptusiewicz
………
………
………
………
……….
