• Nie Znaleziono Wyników

PRZEDSIĘBIORSTWA PAŃSTWOWE W KRAJACH EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ*

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "PRZEDSIĘBIORSTWA PAŃSTWOWE W KRAJACH EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ*"

Copied!
12
0
0

Pełen tekst

(1)

Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach ISSN 2083-8611 Nr 260 · 2016

Katarzyna Szarzec

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Wydział Ekonomii

Katedra Makroekonomii i Badań nad Rozwojem k.szarzec@ue.poznan.pl

PRZEDSIĘBIORSTWA PAŃSTWOWE W KRAJACH EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ

*

Streszczenie: Celem artykułu jest porównanie skali zaangażowania właścicielskiego Skarbu Państwa (SP) w największych przedsiębiorstwach w 13 krajach postsocjalistycz- nych Europy Środkowo-Wschodniej. Przedmiotem analizy są przedsiębiorstwa z udzia- łem SP znajdujące się na liście 500 największych przedsiębiorstw „Coface – CEE Top 500” w 2013 r. Przedsiębiorstwo państwowe zdefiniowano jako takie, w którym SP ma bezpośrednio lub pośrednio powyżej 50,01% udziałów. Wśród 500 analizowanych pod- miotów zidentyfikowano 69 przedsiębiorstw państwowych – wszystkie o rodowodzie socjalistycznym. Najwięcej z nich występuje w Polsce (19) i na Ukrainie (12). Przedsię- biorstwa te dominują w sektorach produkcji energii, przemysłu naftowego i gazowego oraz transportu. Jako przyczyny „trwania” własności państwowej wskazano niedokoń- czone procesy prywatyzacji i utrzymanie udziałów w tzw. sektorach strategicznych.

Słowa kluczowe: przedsiębiorstwo państwowe, Europa Środkowo-Wschodnia, kraje post- socjalistyczne.

Wprowadzenie

Celem artykułu jest porównanie skali zaangażowania właścicielskiego Skarbu Państwa (SP) w największych przedsiębiorstwach w krajach postsocjali- stycznych Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW). Przedmiotem analizy są przedsiębiorstwa z udziałem SP znajdujące się na liście 500 największych przed- siębiorstw „Coface – CEE Top 500” w 2013 r. Opierając się na diagnozie udzia- łu SP w przedsiębiorstwach, podjęto próbę określenia jego przyczyn.

* Praca powstała w ramach realizacji projektu Narodowego Centrum Nauki, nr 2015/17/B/

HS4/00327.

(2)

Katarzyna Szarzec 126

1. Państwo jako właściciel przedsiębiorstw

Kapitalistyczna gospodarka rynkowa od początku jej formowania była oparta na własności prywatnej. Rola władz państwa sprowadzała się do zapew- nienia ochrony praw własności. Już Adam Smith sprzeciwiał się angażowaniu się państwa jako właściciela zasobów gospodarczych i przedsiębiorstw, gdyż obawiał się, że może to prowadzić do marnotrawstwa zasobów ze względu na nienależytą dbałość urzędników państwowych o interes gospodarczy [Szarzec, 2013, s. 38]. Jego zdaniem, tylko własność prywatna gwarantuje największą efektywność gospodarowania i wolność gospodarczą człowieka.

Nowy kierunek dyskusji nad ustrojem gospodarczym, pożądanym ze względu na wyższą efektywność gospodarowania i jak najlepsze zaspokojenie potrzeb człowieka, wyznaczyły prace Karola Marksa. Postawił on w centrum swoich badań fundamentalne pytania o wolność człowieka i własność w syste- mie gospodarczym. Opierając się na jego ustaleniach, rozwijająca się myśl so- cjalistyczna i komunistyczna postulowała upaństwowienie środków produkcji i dominację własności państwowej w gospodarce. Pierwszym krajem, w którym te postulaty wdrożono był Związek Radziecki, a po 1945 r. ustrój socjalistyczny został narzucony 8 ówczesnym krajom EŚW. Fundament tego ustroju stanowiła państwowa (społeczna) własność środków produkcji [Wilkin, 1990, s. 257; Bal- cerowicz, 1997, s. 33]. Transformacja, jaka nastąpiła po 1989 r. w europejskich krajach socjalistycznych, polegała na przejściu od gospodarki centralnie zarzą- dzanej, opartej na własności państwowej, do gospodarki rynkowej z dominującą własnością prywatną [Bałtowski i Miszewski, 2007, s. 56-61].

Na przełomie lat 80/90 XX w. nastąpił wzrost zainteresowania przedsię- biorstwami państwowymi. Przyczyniły się do tego z jednej strony procesy pry- watyzacji w krajach wysokorozwiniętych [Guislain, 1997; Bałtowski i Kwiat- kowski, 2014] i potem wielkie prywatyzacje w krajach transformujących się [Bałtowski, 2002], a z drugiej – obserwacja modelu gospodarki Chin, w którym przedsiębiorstwa państwowe mają istotne znaczenie [Lin i Milhaupt, 2013].

Ważnym przedmiotem badań stały się efektywność przedsiębiorstw (prywatne vs. państwowe), ład korporacyjny, znaczenie przedsiębiorstw państwowych dla rozwoju gospodarczego oraz formowanie się kapitalizmu państwowego [np. Ko- zarzewski 2006; Baumol i in., 2007; Bremmer 2010; Schneider 2012; Bałtowski i Kozarzewski, 2014; Musacchio i Lazzarini, 2014].

(3)

Przedsiębiorstwa państwowe w krajach Europy Środkowo-Wschodniej 127

Nowe pytania o rolę państwa jako właściciela przedsiębiorstw zaczęły się pojawiać w pierwszej dekadzie XXI w. Obserwowane kolejne zmiany w sekto- rze państwowym można scharakteryzować następująco [World Bank, 2006;

Christiansen, 2011; The Economist 2012; The Lure of State Capitalism, 2012;

Kowalski i in., 2013; Nowakowski 2014]:

1. Przedsiębiorstwa z udziałem SP zmieniają swój charakter: ze zorientowanych głównie na rynek krajowy i o umiarkowanej efektywności na działające na rynkach międzynarodowych, o wysokiej/ rosnącej efektywności. Konkurują one z ich prywatnymi odpowiednikami o zasoby i konsumentów na krajo- wym, jak i zagranicznych rynkach. Stają się też znaczącymi państwowymi inwestorami zagranicznymi1. Ważnymi graczami stają się kraje BRICS oraz eksporterzy ropy naftowej, w których władze kładą duży nacisk na kreowanie narodowych czempionów. Następuje również wzrost znaczenia państwowych funduszy majątkowych (głównie z Norwegii, Rosji).

2. Państwa wysokorozwinięte w okresach dużych trudności gospodarczych istotnie wspomagają upadające przedsiębiorstwa, a nawet dokonują ich wy- kupu (bailout). Jaskrawym przykładem był czas wielkiej recesji 2007-2009, kiedy to rządy ratowały krajowe instytucje finansowe czy przedsiębiorstwa motoryzacyjne.

3. Następuje zmiana stosowanych przez rządy rozwiązań tworzących przewagi konkurencyjne przedsiębiorstw państwowych (np. ukryte subsydia, zakupy rządowe, licencje wyłączne czy inne formy protekcjonizmu państwowego).

Te działania w pewnym stopniu ograniczają wolną konkurencję, ale nie naru- szają przyjętych zasad liberalizacji przepływów handlowych i finansowych w ramach członkostwa krajów w WTO czy UE.

W świetle powyższych stwierdzeń mówi się o „nowoczesnym kapitalizmie państwowym”. Bremmer [2009] definiuje go jako system, w którym państwo funkcjonuje jako ważny podmiot gospodarczy, będący właścicielem (o różnych udziałach) przedsiębiorstw i który używa rynków (krajowego, międzynarodo- wych) w celu uzyskania korzyści politycznych. Przy czym taki wariant kapitali- zmu nie narusza – z założenia – mechanizmów rynkowych w skali krajowej ani międzynarodowej, choć może ograniczać – poprzez wspieranie przez państwo własnych przedsiębiorstw – wolną konkurencję.

1 W 2010 r. UNCTAD (WIR 2011) zidentyfikowało 650 niefinansowych korporacji transnarodo- wych z udziałem SP, w tym 19 z nich było na liście 100 największych ze względu na wartość aktywów zagranicznych (najwięcej z Francji, ale też Niemiec, Włoch, Szwecji).

(4)

Katarzyna Szarzec 128

2. Największe przedsiębiorstwa państwowe w Europie Środkowo-Wschodniej

Do analizy skali zaangażowania SP w przedsiębiorstwach w krajach postso- cjalistycznych EŚW wykorzystano listę 500 przedsiębiorstw, opublikowaną przez firmę Coface w 2014 r. (zwana dalej: „Lista CEE 500”). Przedstawia ona ranking 500 największych przedsiębiorstw niefinansowych ze względu na obro- ty z 13 krajów EŚW w 2013 r.2. Analizowane są przedsiębiorstwa z: Bułgarii, Chorwacji, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Serbii, Słowacji, Słowenii, Ukrainy i Węgier. Lista ta nie obejmuje Białorusi (brak wiarygodnych danych) i Rosji3, ze względu na wielkość przedsiębiorstw z tego kraju. W 2013 r.

najwięcej przedsiębiorstw na „Liście CEE 500” pochodziło z Polski (148), Ukra- iny (90) i Węgier (62)4. Pierwsze miejsce na niej zajmuje PKN Orlen, którego przychody wyniosły 27 406 mln EUR, a zatrudnienie – 21,6 tys.5. Na ostatnim miejscu znajdowała się chorwacka spółka Plodine, z przychodami – 428 mln EUR i zatrudnieniem – około 3,2 tys. osób.

Na potrzeby niniejszej analizy przedsiębiorstwo państwowe jest zdefinio- wane jako takie, w którym SP ma bezpośredni lub pośredni udział większy niż 50,01%, czyli jest większościowym właścicielem, oraz decyduje o kierunkach funkcjonowania i rozwoju danego przedsiębiorstwa. Pośredni udział występuje wtedy, gdy SP jest większościowym właścicielem przedsiębiorstwa, które ma większościowe udziały w innym przedsiębiorstwie. SP rozumiany jest jako od- powiednie ministerstwo (np. finansów, skarbu państwa), państwowy fundusz za- rządzający majątkiem publicznym. W celu identyfikacji tak zdefiniowanych przedsiębiorstw państwowych sprawdzono 500 przedsiębiorstw z „Listy CEE 500” ze względu na strukturę własności (stan na koniec 2013 r.), wykorzystując bazę przedsiębiorstw Amadeus, serwis EMIS oraz dane pierwotne ze stron inter- netowych przedsiębiorstw i oficjalnych sprawozdań. Wyselekcjonowano 69 przedsiębiorstw państwowych (udział 13,8% w 500 ogółem), które wszystkie mają rodowód socjalistyczny (por. tabela 1).

2 Podobny ranking dla przedsiębiorstw z tego regionu publikuje Deloitte.

3 O przedsiębiorstwach państwowych w Rosji zob.: [Augustynowicz, 2015].

4 Dla porównania, w 2013 r. na liście „Global Forbes 2000” − zawierającej ranking 2000 naj- większych spółek publicznych na świecie – znalazło się 10 przedsiębiorstw z EŚW, w tym:

7 z Polski, 2 z Węgier i 1 z Czech oraz 28 z Rosji, w tym 4 w pierwszej setce.

5 W „Global Forbes 2000” spółka ta była na pozycji 1091 w 2013 r. Na tej liście najwyżej wśród przedsiębiorstw z krajów postsocjalistycznych jest rosyjski Gazprom – 21. pozycja. W porów- naniu do niego, przychody PKN Orlen były o 4,6 raza mniejsze.

(5)

Przedsiębiorstwa państwowe w krajach Europy Środkowo-Wschodniej 129

Tabela 1. Przedsiębiorstwa na „Liście CEE 500” według krajów i struktury własności w 2013 r.

Kraj pochodze- nia przedsię-

biorstwa

Liczba przedsiębiorstw

ogółem

Liczba przedsiębiorstw

z udziałem SP powyżej 50,01%

Udział przedsiębiorstw z większościowym pakietem SP w liczbie

przedsiębiorstw ogółem w kraju

Liczba przedsiębiorstw

z udziałem SP 25%-50%

Bułgaria 13 3 23,1% 0

Chorwacja 11 3 27,3% 2

Czechy 48 4 8,3% 0 Estonia 4 1 25,0% 0

Litwa 16 3 18,8% 0

Łotwa 7 1 14,3% 0

Polska 148 19 12,8% 5

Rumunia 48 5 10,4% 5

Serbia 9 4 44,4% 1

Słowacja 31 7 22,6% 2

Słowenia 13 3 23,1% 3

Ukraina 90 12 13,3% 7 Węgry 62 4 6,5% 3

TOTAL 500 69 13,8% 28

Źródło: Obliczenia własne na podstawie: [Lista CEE 500].

Żadne ze zidentyfikowanych przedsiębiorstw państwowych nie zostało wy- kupione przez SP z powodu ich złej sytuacji gospodarczej w czasie kryzysu fi- nansowego lat 2007-2009. 38 z nich było w 100% własnością SP. Najwięcej przedsiębiorstw państwowych występowało w Polsce (19) i na Ukrainie (12).

Ich najwyższy udział w liczbie największych przedsiębiorstw w danym kraju wynosi w Serbii (44,4%) i Chorwacji (27,3%). W 2013 r. udział przedsiębiorstw państwowych w 500 ogółem przedsiębiorstwach wynosił pod względem: przy- chodów – 17,2%, zysków – 16,3% i zatrudnienia – 31,5%6. Warto zwrócić rów- nież uwagę na przedsiębiorstwa, w których SP jest właścicielem akcji w wyso- kości od 25% do 50%. W 2013 r. było ich 28. Mimo mniejszościowego pakietu udziałów, SP jest często największym właścicielem i sprawuje kontrolę nadzor- czą. Jeśli uwzględnimy wszystkie przedsiębiorstwa, w których SP ma powyżej 25% akcji, to ich udział w 500 największych przedsiębiorstwach kształtował się pod względem: przychodów – na poziomie 31,0%, zysków – 33,5% i zatrudnie- nia – 38,8%.

6 Obliczenia własne na podstawie: [Lista CEE 500].

(6)

1

n b P Z w s w

R

Ź

p o s n s ś u W w z k 130

no w bior Przy Z te wsk sce.

w p

Rys

Źród

pań oraz szoś nyc sekt ścio udz W t wsz z tra kiem

0

W wsk rstw yjęt ego kaźn

. N przy

s. 1.

dło: O

W ństw z tra ścio h kr tora owy iały tran zyst ansp m je

W ce kaźn w da to, o po

nika Na U ycho

Ws 10 pr Oblic

Wśró wow ansp owy

rajó a. W ym y w nspo tkie port est p

elu nik ane że owo a, n Ukr oda

skaź 0 naj rzed

czeni

ód 5 wych port ym w ów Wart

(25 w 15 orcie

– tem pols

zre k ud ego z d odu najw rain ach

źnik ajwię dsięb ia wł

500 h je tu ( w p SP to d 5%- 5 pr e ró po m ko ska

elaty dzia

kra dan u z więk nie

10

k ud ększ bior łasne

0 pr est w

(por pona

ma doda

50%

rzed ówn oza olejo

spó ywi ału i aju nego

ba ksz 12 naj

dział zyc rstw e na

rzed w s r. tab

ad p wię ać,

%).

dsię nież Po owy ółka

izow ich z li o k adan ze z

prz wię

łu p h pr wa

pods

dsięb sekt abela

poło ęks

że W ębio ż po olsk

ym, a PK

wan prz sty, kraju

nia znac

zed ększ

przy rzed

staw

bior torz

a 2) owi zoś w

prz orstw nad kimi , w KP

nia zych

, be u m

wy czen dsięb zyc

ycho dsię

wie: [L

rstw e p ). W ie p ścio 14 zem wac d po i L któ Car

Ka

zna hod ez w mus

yłąc nie ębio ch p

odów ębior

Lista

w z prod W pi prze

we prz myśl ch ( ołow Linia óryc

rgo, atar

acze dów wzg si b czon

SP orstw

prze

w pr rstw

a CE

„L dukc ierw dsię udz zypa le n (dot wa p

ami ch p , w

rzyn

enia w w ględ być no:

P jak w p edsi

rzed w z „

EE 50

Listy cji e wszy ębio ział adk naft tycz prze i L pańs któ

na S

a pr w prz du n

mi Es ko pań iębi

dsię

„Lis

00].

y 5 ene ym orst ły w kach towy zy t

edsi Lotn stwo órej

zarz

rze zyc na ic

nim ston udz ństw iors

ębio sty

00 ergii

z n tw ( w co h SP

ym to 7 iębi nicz o m SP

zec

dsię chod ch s mum

nię, ział wow stw.

rstw 500

Co i, pr nich

(53, o naj

P je m i g 7 kr

iors zym ma u ma

ębio dac stru m 1 Ło łow wych

w pa 0 CE

face rzem h pań

,3%

ajmn est t

gazo rajó stw mi –

udzi a 51

orst ch 1 uktu 0 p otw wiec h m

ańst EE”

e”, mys aństw

%). W niej takż owy w), nale – p iał w

,7%

tw p 0 n urę w

prze wę i

ma miał

twow

” we

naj słu wo W k j 1 p że u ym , a w

eży prze w w

% ud pań najw wła eds i Se a na ło p

wyc edłu

jwię naf jest każd prze udz

SP w 8 y do edsię wyso dzia

ństw więk asno ięb erbi a U pra

ch w ug kr

ęcej ftow t wł dym edsi

iało P m

8 – o SP

ębio oko ałów

wow ksz ości

iors ię.

Ukra wie

w pr raju

j pr weg łaśc m z

iębi owc ma w

mn P. Pr orst ości w).

wyc zych i (p stw We aini e 6

rzyc u po

rzed go i cicie 13 iors cem więk niej rzy twa 100

ch o h pr por.

w na edłu ie i 9%

chod ocho

dsię gaz elem ana twi m mn

kszo szo czy a zw

0%

obli rzed

rys a li ug w

% ud

dach odze

ębio zow m w alizo ie z

niej ości ościo

ym wią (w

iczo dsię s. 1) ście teg Pol dzia

h enia

orstw weg więk owa teg jszo iow owe są t ązan wyjąt o- ę- ).

e.

go l- ał

a

w go k- a- go

o- we

e.

to ne ąt-

(7)

T

Ź

s r

R Ź

d s b i Tab

Bud Elek Farm Han Inne Kop Met Prod Źród

stwo rów

Rys Źród

do i socj bior i Kw

bela

Sek

dowla ktron mace ndel

e palnic

alow dukcj dło: O

Zo owy w go

s. 2.

dło: O

N inny jali rstw wia

P a 2.

ktory

any niczny eutycz

ctwo wy

ja Oblic

osta ych ospo

Ws 10 Oblic

Nale ych styc wac atko

Prze Stru

y zny

czeni

ał ta h w odar

skaź 0 naj czeni

ży h kr czn ch s ows

dsię

uktu Pr stw

ia wł

akże 10 rki.

źnik jwię ia wł

pos rajó nego sukc ski,

ębio

ura p rzeds twa o 6 2 2 5 1 1 3 3 łasne

e os naj Naj

k ud ększ łasne

staw ów,

o, i cesy 20

orstw

prze siębio ogółem

6 21 22 6 7 2 2 1 e na

szac jwię jwię

dział zych e na

wić w t w ywn 14]

wa p

edsi or-

m

pods

cow ększ ększ

łu p h pr pods

py tym

któ nie ]. Ta

pań

iębi Udzi

pow 50,0

staw

wany zych

zy u

przy rzed staw

ytan m w óryc

się akie

ństw

orst iał SP wyżej

01%

5 3

1 wie: [L

y ws h pr udzi

ycho dsięb wie: [L

nie, wyso ch o ę zm e p

wowe

tw w P j Ud

25

Lista

skaź rzed iał m

odów bior

Lista

jak okor od mni oró

e w

wed dział 5%-50

1

1

2 a CE

aźnik dsię ma

w pr rstw

a CE

ka j roz ost iejs ówn

kra

dług SP 0%

P P i S S T T T Ż EE 50

k ud ębio

pro

rzed w z „

EE 50

est zwin tatn

zał nani

ajac g sek

Prod Przem i gaz Samo Sprze Telek Tran Tyto Żywn 00].

dzia orstw oduk

dsię

„List 00].

ska nięt nich [T ia s

ch E ktor

Sek

dukcja mysł zowy ocho edaż komu nsport oniow wnośc

ału p wac kcja

ębio ty 5

ala tych h de The ą u

Euro rów

ktory

a ene ł naft y odow ż hurt unika towy wy ciowy

przy ch z a en

rstw 500

zaa h, k ekad Ris utrud

opy Ś gos

ergii towy

wy towa acja y

y

ych z „L nerg

w pa CEE

ang któr d X se a dni

Śro

spod P s

y

hodó Listy ii i t

ańst E” w

gażo re n XX and one

dko

dark Przed stwa

ów y 50

tran

twow wed

owa nie p w.

d Fa e ze

owo-

ki w dsięb ogół 62 77 47 39 25 17 14 22

10 00 C nspo

wyc dług

ania prze udz all…

e w -Ws

w 20 bior-

łem

prz CEE ort (

ch w g sek

a SP eszł ział

…, 2 zgl

scho

013 Ud

po 5

eds E”

(por

w pr ktoró

P w ły e ł SP 200 ędu

odni

r.

dział owyż 0,01%

33 15

2 9

1

siębi wed r. ry

rzyc ów

w po eksp P w 00;

u na iej

SP żej

% U 2

iors dług ys. 2

chod gos

oró pery w pr

Ba a pr

Udzi 25%

1 8

stw g se 2).

dach spod

ówn ym rzed ałtow

rzyj 13

iał SP -50%

14 8

1

pań ekto

h dark

nani ment dsię wsk jmo 1

P

%

ń- o-

ki

iu tu ę- ki o-

(8)

Katarzyna Szarzec 132

wane różne definicje przedsiębiorstw państwowych, zakresy list przedsiębiorstw, definicje sektorów gospodarki i okres analizy. Podjęto próbę porównania z dwoma badaniami. Kowalski i in. [2013], opierając się na liście „Forbes Glo- bal 2000” z 2011 r., zidentyfikowali spółki publiczne, w których SP ma udział – bezpośrednio lub pośrednio – powyżej 50,01%. Według nich w 2011 r. na liście było 204 takich przedsiębiorstw, pochodzących z 37 krajów, w tym 70 z Chin i 9 z Rosji, tj. udział 10,2% w całej zbiorowości. W przypadku sektorowej anali- zy przedsiębiorstw państwowych, to w 2011 r. na liście „Global Forbes 2000”

największe udziały miały przedsiębiorstwa zajmujące się wydobyciem surow- ców naturalnych (węgiel, ropa naftowa, gaz) i ich transportem, a wśród nich te, które pochodzą z krajów BRICS. Następny jest sektor produkcji oraz dystrybucji energii i gazu, w którym największy udział mają przedsiębiorstwa z udziałem SP pochodzące z krajów OECD.

W drugiej publikacji, Augustynowicz i Kwiatkowski [2013] zidentyfikowali przedsiębiorstwa, w których SP ma powyżej 50,01%, znajdujące się na liście

„Fortune Global 500” (ranking 500 największych finansowych i niefinansowych przedsiębiorstw na świecie). Z ich badań wynika, że liczba takich przedsię- biorstw w latach 2005-2012 wzrosła z 49 do 95 (wzrost udziału z 9,8% do 19%).

Jak podkreślają autorzy, w największym stopniu wynikało to z dynamicznego rozwoju gospodarki chińskiej i wejścia na listę chińskich przedsiębiorstw pań- stwowych (wzrost z 14 w 2005 r. do 61 w 2012 r.). Wśród przedsiębiorstw pań- stwowych dominowały te z krajów rozwijających się (79) nad tymi z krajów rozwiniętych (16). W 2012 r. udział przychodów przedsiębiorstw państwowych w przychodach ogółem wynosił 19,6%, a w zatrudnieniu – około 1/3. Na liście

„Fortune Global 500” najwięcej przedsiębiorstw państwowych jest w sektorze wydobycia surowców naturalnych i usługach użyteczności publicznej.

W porównaniu z tymi wynikami, zaangażowanie SP w przedsiębiorstwa w krajach EŚW jest podobne. Ponadto kierunki zaangażowania SP w sektory są zbliżone, tj. w sektor surowców i produkcji energii.

3. Przyczyny zaangażowania się właścicielskiego SP w przedsiębiorstwa

W świetle powyższej diagnozy, pojawia się pytanie, jakie są powody utrzymy- wania przez skarby państwa w krajach postsocjalistycznych EŚW udziałów w przedsiębiorstwach komercyjnych. Zostały wskazane dwie główne przyczyny:

− niezakończone procesy prywatyzacji;

− utrzymanie udziałów w tzw. sektorach strategicznych.

(9)

Przedsiębiorstwa państwowe w krajach Europy Środkowo-Wschodniej 133

W krajach transformujących się prywatyzacja miała przeważnie charakter masowy (powszechny) lub mieszany, z wykorzystaniem różnych technik (wykup przedsiębiorstwa przez menedżerów i/lub pracowników, voucher, sprzedaż bez- pośrednia) [Piątek i Szarzec, 2012, s. 245-249]. W tabeli 3 scharakteryzowano postęp procesów prywatyzacji w krajach EŚW, wykorzystując wskaźnik dużej prywatyzacji, określający sprzedaż dużych przedsiębiorstw państwowych, oraz wskaźnik oceny zarządzania i restrukturyzacji przedsiębiorstw (w tym ładu kor- poracyjnego). Po 25 latach transformacji gospodarczej największe prywatyzacje przedsiębiorstw państwowych zostały już zakończone w większości krajów EŚW, poza Serbią, Słowenią i Ukrainą. W tych trzech krajach wskaźnik dużej prywatyzacji przyjmuje wartość 3, co oznacza, że tylko około 25% dużych przedsiębiorstw państwowych znajduje się w rękach prywatnych lub jest w trak- cie zaawansowanego procesu prywatyzacji. W pozostałych przypadkach (nota 4) ponad połowa przedsiębiorstw państwowych stała się już własnością prywatną i nastąpił znaczny postęp w zakresie ładu korporacyjnego.

Tabela 3. Procesy prywatyzacji w 2013 r.

Kraj Wskaźnik dużej prywatyzacji

Wskaźnik oceny zarządzania i restrukturyzacji

przedsiębiorstw

Kraj Wskaźnik dużej prywatyzacji

Wskaźnik oceny zarządzania i restrukturyzacji

przedsiębiorstw

Bułgaria 4 3– Rumunia 4– 3–

Chorwacja 4– 3+ Serbia 3– 2+

Estonia 4 4– Słowacja 4 4–

Litwa 4 3 Słowenia 3 3

Łotwa 4– 3+ Ukraina 3 2+

Polska 4– 4– Węgry 4 4–

Uwaga: Wskaźniki przyjmują wartości od 1 do 4+, gdzie 1 oznacza małą lub w ogóle brak zmiany w porówna- niu do gospodarki centralnie planowanej, a 4+ oznacza, że w kraju są już wprowadzone standardy przemysło- wej gospodarki rynkowej. Czechy są wyłączone z ocen EBRD od 2007 r., gdyż zostały uznane za kraj, który osiągnął poziom rozwoju gospodarczego i instytucjonalnego krajów uprzemysłowionych.

Źródło: [EBRD 2013].

Warto nadmienić, że w 2013 r. 38 z 69 analizowanych przedsiębiorstw pań- stwowych było w 100% własnością SP, z czego najwięcej na Ukrainie i w Polsce (odpowiednio – 10 i 9). Byli to operatorzy pocztowi, przedsiębiorstwa kolejowe i energetyczne oraz kopalnie. W szczególności na Ukrainie procesy prywatyzacji są bardzo opóźnione. W maju 2015 r. władze ogłosiły największy od 20 lat pro- gram prywatyzacji, obejmujący ponad 300 przedsiębiorstw państwowych z róż- nych sektorów, m.in.: kopalnictwa, energetycznego, chemicznego, transportu.

Najniższe oceny w zakresie zarządzania i restrukturyzacji przedsiębiorstw miały

(10)

Katarzyna Szarzec 134

Serbia i Ukraina. Oznacza to, że stosowane jest w nich umiarkowanie „miękkie”

kredytowanie i subsydiowanie przedsiębiorstw, słabe wprowadzanie prawa upa- dłościowego oraz niewielkie działania w zakresie zwiększenia konkurencji i ładu korporacyjnego.

W wielu przypadkach państwo zostawiło sobie (większościowe lub mniej- szościowe, umożliwiające sprawowanie kontroli właścicielskiej) pakiety udzia- łów w przedsiębiorstwach, które zostały już sprywatyzowane, w tym poprzez giełdę. Z tym związana jest druga przyczyna pozostawienia udziałów, tj. uznanie przez władze państwa pewnych sektorów gospodarki za strategiczne i brak za- miaru pozbycia się udziałów w przedsiębiorstwach z takich sektorów. SP chce zachować kontrolę w nich bądź poprzez własność lub współwłasność, bądź po- przez wprowadzenie systemu pozwoleń państwowych i licencji regulujących działalność przedsiębiorstw w danym sektorze gospodarki [Report Privatiza- tion…, 2013]. Dotyczy to w szczególności sektorów pozyskiwania zasobów naturalnych, które są ograniczone, a także sektorów, w których własność zagra- nicznego kapitału byłaby postrzegana przez społeczeństwo negatywnie. Argu- mentem nie jest już istnienie monopolu naturalnego, lecz obawy o strategiczne zasoby dla bezpieczeństwa narodowego.

W Polsce Ministerstwo Skarbu Państwa definiuje przedsiębiorstwa o znacze- niu strategicznym dla gospodarki państwa jako takie, które odgrywają ważną rolę w procesie tworzenia silnej gospodarki kraju (tj. generują bardzo duże przychody dla SP i/lub dają duże zatrudnienie) oraz współtworzą bezpieczeństwo ekonomicz- ne państwa lub pełnią misję publiczną, jak Polskie Radio i Telewizja Polska [Raport MSP, 2014]. W 2013 r. w Polsce było 20 takich przedsiębiorstw objętych szczególnym nadzorem właścicielskim. Na „Liście CEE 500” znajdowało się 8 z nich, w których SP ma udział większościowy lub mniejszościowy.

Z analizy struktury sektorowej przedsiębiorstw w EŚW wynika, że SP do- minuje w sektorach związanych z wydobyciem i przetwarzaniem zasobów natu- ralnych, produkcją energii, które uznawane są właśnie za strategiczne.

Podsumowanie

W porównaniu do innych badań nad największymi przedsiębiorstwami z udziałem SP, mając na uwadze wspomniane wyżej zastrzeżenia, można stwier- dzić, że uzyskane wyniki są zbliżone. Skarb Państwa w analizowanych krajach jest zaangażowany właścicielsko w przedsiębiorstwach zajmujących się produkcją energii (podobnie jak w krajach wysokorozwiniętych) oraz w przemysł naftowy

(11)

Przedsiębiorstwa państwowe w krajach Europy Środkowo-Wschodniej 135

i gazowy, co jest charakterystyczne dla krajów BRICS. W przypadku krajów, w których prywatyzacja jest już zakończona, udział SP w przedsiębiorstwach wy- nika z uznania za strategiczne powyższych dwóch sektorów.

Przeprowadzona diagnoza zaangażowania SP w największych przedsiębior- stwach regionu stanowi asumpt do dalszych badań. Wśród nich są identyfikacja i analiza celów działań państwa jako właściciela przedsiębiorstw, zdefiniowanie tzw. dbałości o interes narodowy, zaangażowanie w sektorach strategicznych, efektywność przedsiębiorstw w zależności od wysokości udziału SP i wpływu państwa na funkcjonowanie przedsiębiorstwa oraz międzynarodowe powiązania kapitałowe takich przedsiębiorstw.

Literatura

Augustynowicz P. (2015), Charakterystyka sektora przedsiębiorstw państwowych w ro- syjskim systemie gospodarczym, „Studia Ekonomiczne”, nr 213, UE Katowice.

Augustynowicz P., Kwiatkowski G. (2013), Przedsiębiorstwa państwowe na Liście Fortune Global 500 w latach 2005-2012, „Przegląd Zachodniopomorski”, nr 3.

Balcerowicz L. (1997), Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z przełomu epok, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Bałtowski M. (2002), Przedsiębiorstwa sprywatyzowane w gospodarce polskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Bałtowski M., Kozarzewski P. (2014), Zmiana własnościowa polskiej gospodarki 1989- -2013, PWE, Warszawa.

Bałtowski M., Kwiatkowski G. (2014), Modele funkcjonowania i nadzoru państwa nad przedsiębiorstwami państwowymi, „Gospodarka Narodowa”, nr 4.

Bałtowski M., Miszewski M. (2007), Transformacja gospodarcza w Polsce, Wydawnic- two Naukowe PWN, Warszawa.

Baumol W., Litan R., Schramm C. (2007), Good Capitalism, Bad Capitalism, and the Economics of Growth and Prosperity, Yale University Press, Yale.

Bremmer I. (2009), State Capitalism Comes of Age, „Foreign Affairs”, No. 88.

Bremmer I. (2010), The End of the Free Market: Who Wins the War Between States and Corporations?, Portfolio Publishing.

Christiansen H. (2011), The Size and Composition of the SOE Sector in OECD Coun- tries, OECD Publishing.

Coface (2014), Lista CEE 500 Coface.

EBRD (2013), Transition Report 2013, Stuck in transition?, EBRD.

Forbes (2014), Global Forbes 2000.

Guislain P. (1997), The Privatization Challenge. A Strategic, Legal, and Institutional Analysis of International Experience, The World Bank, Washington.

(12)

Katarzyna Szarzec 136

Kowalski P., Buge M., Sztajerowska M., Egeland M. (2013), State-Owned Enterprises:

Trade Effects and Trade Implications, OECD.

Kozarzewski P. (2006), Prywatyzacja w krajach postkomunistycznych, ISP PAN, Warszawa.

Musacchio A., Lazzarini S. (2014), Reinvesting State Capitalism: Leviathan in Business, Brazil and Beyond, Harvard University Press.

Nowakowski K. (2014), Kapitalizm państwowy jako dylemat praktyczny i teoretyczny,

„Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, nr 1.

OECD Trade Policy paper, No. 147, OECD Publishing.

Piątek D., Szarzec K. (2012), Przekształcenia własnościowe [w:] red. W. Jarmołowicz, K. Szarzec, Liberalne przesłanki polskiej transformacji gospodarczej, PWE, Warszawa.

Report from the “Privatization what's next”, Conference dedicated to the future of the public sector, held in Warsaw on 13 May 2013 (2013), Warsaw, CASE − Ministry of Treasury of the Republic of Poland – OECD, https://msp.gov.pl/download/

3/3737/PRIVATISATION-WHATSNEXTENGLISHREPORTFINAL.pdf. (dostęp:

12.02.2016).

Szarzec K. (2013), Państwo w gospodarce. Studium teoretyczne od Adama Smitha do współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

The Economist (2012), Special report: State capitalism.

The Lure of State Capitalism (2012), www.crce.org.uk/publications/ (dostęp: 28.05.2015).

Toninelli P.M., ed. (2000), The Rise and Fall Of State-owned Enterprise in the Western World, CUP, Cambridge.

UNCTAD (2011), World Investment Report, Non-Equity Modes of International Pro- duction and Development.

Wilkin J. (1990), Teoria socjalistycznego systemu gospodarczego – jej podstawowe paradygmaty, kierunki ewolucji i perspektywy, „Ekonomista”, nr 2-3.

World Bank (2006), Held by visible hand. The challenge of SOE corporate governance for emerging markets, The World Bank.

STATE-OWNED ENTERPRISES IN CENTRAL-EASTERN EUROPE Summary: An article aims to compare a state as an owner of enterprises in 13 postso- cialist CEE countries and indicate causes of that. The largest state-owned enterprises (SOEs) are selected based on the list „Coface – CEE Top 500” in 2013. A state-owned enterprise is defined as a such in which a state has directly or indirectly minimum 50,01% of shares. Among 500 enterprises, 69 were identified as state-owned, all of them of a socialist origin. Majority of them are from Poland (19) and Ukraine (12). SOEs are dominant in energy supply, oil and gas sector and transport. As causes of a persistence of state ownership in postsocialist countries not accomplished privatization and strategic sectors are indicated.

Keywords: state-owned enterprises, Central-Eastern Europe, postsocialist countries.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Wypracowanie rozwi­zania problemów sztucznej inteligencji, w tym problemów AI-zupeÙnych, skupia si¿ nie tylko na znalezieniu optymalnych metod statystycznych, ale równieČ na

Secondly, we can speak of the “apparent” world, the world that closes itself before the Transcendent, a “tame” world; the world kind and friendly; the world in which all the

biomarker ryzyka raka (dziaman i współaut. Niebezpieczne jest również oddzia- ływanie między wolnymi rodnikami a wy- stępującymi w błonach wielonienasyconymi

Morfologia wysp zdominowana jest przez stratowulka- ny, wygasłe — Salina, Alicudi, Filicudi, Lipari, Panarea, drzemiące — Vulcano oraz aktyw- ne — Stromboli.. Pod

Na I roku studiów azjatyckich, moduł Chiny w roku akademickim 2018/2019 12 w gronie 27 ankietowanych studentów (44,5%) wymieniło wydarzenia związane z Chi- nami, które miały wpływ

Wreszcie pod wpływem Wyspiańskiego skomplikował mu się również, dawno w jego świadomości ukształtowany, obraz polskiej poezji romantycznej, zwłaszcza zaś twórczości

Pisarzowi tem u poświęca także prof. Araszkiewicz sporo drobniej­ szych szkiców, w których na podstawie studiów rękopiśm iennych oma­ wia pam iętnik