O sob n e o d b icie z „W ia d o m o ści
Z Instytutu Geogr. U. J.
Nr. VI i VII. r. 1929.
Legenda:
a = b u d y n k i m u ro w a n e , 6 = b u d y n k i d re w n ia n e , c = b u d y n k i g lin ia n e . U w aga: Z a s a d n i
czo n a n ie sio n o p o w ia ta m i b u d o w n ic tw o p a n u ją c e t. zn. s ta n o w ią c e c o n ajm n iej 50%.
W w y p ad k u b ra k u a b s o lu tn e j p rz e w ag i n o to w a n o p rz e w ag ę w z g lę d n ą (p a trz T a b l. B).
L e g e n d e:
a = G e m a u e r t e G e b ąu d e , b = H o lz g eb a u d e , c = L e h m h titte n . A n m erk u n g : .G rundsatzlich is t die h e rrs c h e n d e m in d e s te n s 50% a u sm a - c h e n d e B a u a rt b e z irk sw e is e d a rg e ste llt. W o k e in a b s o lu te s U b e rg e w ic h t h e rrs c h t, w u rd e d a s re la tiv e O b e rg e w ich t ?um A u sd ru ck g e -
b ra c h t (s. T a b e lle B).
WIKTOR ORMICKI.
Zewnętrzne oblicze wsi polskiej.
Physiognomie des polnischen Dorfes.
I. B u d u l e c j e s t tym e le m e n te m , k tó ry n ie z w y k le o s tro w y c isk a p ię tn o w k ra jo b ra z ie an tro p o g e o g ra fic z n y m . O b se rw o w a n a p o d tym w z g lęd e m w ie ś p o ls k a z d ra d z a o g ro m n ą p rz e w ag ę b u d o w n ic tw a d re w n ia n e g o . P o s ia d a o n o a b s o lu tn ą w ię k sz o ś ć (t. j. p o n a d 50%
ogółu b u d y n k ó w w danym p o w iecie) n a 82% p o w ie rz ch n i p a ń stw o w e j. B u d o w le m u ro w a n e o p a n o w u ją 11 *3% R z e c z y p o sp o lite j, g lin ia n e 5*1%. N a o b s z a rz e , p rz e k ra c z a ją c y m n ieco 6.000 km 55 (1 6 % ) p a n u je o b e cn ie (1921) „ sta n ró w n o w a g i" w z a s to s o w a n iu p o sz c z e g ó ln y c h m a te rja łó w b u d o w la n y ch .
II. Z a l e ż n o ś ć g e o g r a f i c z n a . B u d o w la m u ro w a n a d o m in u je w P o ls c e Z a
ch o d n ie j, g lin ia n a w P o łu d n io w o -W sc h o d n ie j. W o b u w y p a d k ac h m a te rja ł b u d o w la n y z n a j
d u je się n a m iejscu a ro z m a ity s p o só b u ż y tk o w a n ia go (po w y p a len iu w z g lę d n ie w s ta n ie su ro w y m ) je s t m ia rą ró ż n ic k u ltu ra ln y c h . U w aru n k o w an ie fizjo g raficzn e s p ro w a d z a s ię n ie
a
> 5 0 % [ ______ |
mm
tv lk o do w y stą p ie ń g lin y ^ J J ® ^ ^ ~
la só w Ich b ra k ( n i e ^ d | ^ e z a z n a c z a sw ó j w p ły w d zięk i c h a ra k te ry sty c z n e m u ro z m ie szc z en iu w n a rz e ze s ł a ^ ^ ^ ^ ® ż n i e o d p rz y c z y n ra z k lim a ty c z n y ch , to z n o w u g o sp o d a rc z y c h ) idzie ((Wiajt&onącą p o p u la rn o ś c ią b u d y n k u d re w n ia n e g o , p o d c z a s gd y s iln ie jsz e s k u p ie n ia
^ ^ ( I f s i e j s z e i h is to ry c z n e ) p o d n o s z ą o d s e te k b u d o w n ic tw a d re w n ia n e g o .
T y p o w y u k ł a d s to s u n k ó w w p o s z c z e g ó ln y c h o k o licach P o lsk i p o d a je z ałą c z o n a ta b lic a (c z ęść A).
IV. D y n a m i k a p r o b l e m u . Z e w n ę trz n e o b lic z e w si p o lsk ie j u le g a z m ian o m . D o w o d zi te g o d ru g a c zę ść (B) p o w y ż sz e g o z e sta w ie n ia .
G e o g ra fic zn e ro z m ie sz c z e n ie w zm ia n k o w a n y c h ta m p o w ia tó w in fo rm u je o k ie ru n k u , z k tó re g o n a d c h o d z i n a cisk k u ltu ra ln y , d alej o k ie ru n k u , w k tó ry m zm ie rz a, ja k o te ż o o k o
P o w ia ty B ez irk sh a u p tm a n sc h a ft
B u d y n k i
m u ro w a n e d re w n ia n e g lin ian e in n e
w o d s e tk a c h o g ó łu z a b u d o w a ń p o w ia tu
G e m au e rte H olz-
L eh m h titten A n d e re s B au m ate ria l G eb S u d e
in % a lle r G e b au d e im B ez irk e
A. T czew 95-5 0-8 3-6 0-2
K osów 0-2 99*8 o-o o-o
H u siaty n 2-2 0‘5 97-3 0 0
B. K artu zy 37-1 24-9 379 o-i
C h ojnice 4 4 4 51*3 4*2 0*1
K utno , 38-0 42-9 18-9 0-2
Koło 31*7 36*5 31*7 o-i
K onin 24-1 43*6 32-1 0-2
L w ów 141 36-6 497 0 0
lic z n o śc ia ch , u ła tw ia jąc y c h w z g lę d n ie h am u jący ch z m ian y (d a w n a g ra n ic a p o lity c z n a , b ra k lub d o s ta te k la su , p o ło ż e n ie w s to s u n k u do w a ż n ie jsz y c h szla k ó w k o m u n ik a c y jn y ch , b o g a ctw o glin i t. d .). S z c ze g ó ln ie c h a ra k te ry sty c z n e m j e s t w y su n ię c ie się d o m ó w n ie d re w n ia nych K ujaw am i w k ie ru n k u W arsz a w y i L u b e lsk ie g o .
Jak o o ś s ła b s z e g o z a b u d o w a n ia d re w n ia n e g o , zn am ien n y m j e s t k ie ru n e k p rz e k ą tn y p ó łn o c n o z a c h o d n i-p o łu d n io w o w sc h o d n i, o d p o w ia d a ją c y ró w n o c z e ś n ie osi in te n s y w n ie js z e j g o s p o d a rk i ro ln e j, co n a su w a m y śl o zw iąz k u m ięd zy in te n s y w n o ś c ią g o s p o d a rk i ro ln e j a p rz e w a ż a ją c e m s to so w a n ie m ta k ic h lu b in n y ch m a te rja łó w b u d o w la n y ch .
I. D a s B a u m a t e r i a l is t d a sje n ig e E le m e n t, d a s d em a n tro p o g e o g ra p h is c h e n L a n d s c h a ftsb ild e die e ig e n a rtig e P r a g u n g v e rle ih t. In d ie s e r H in sic h t b e tra c h te t, v e rra t d as p o ln is c h e D o rf ein s ta r k e s O b e rg e w ic h t d e s H o lz b a u w e se n s. D ie se s b ild e t die a b so lu te M e h rh e it (iib er 50% a lle r G e b au d e im g e g e b e n e n K reise) au f e in em 82% d e r L an d esflS ch e b e tra g e n d e n G e b iete. G e m au e rte G e b a u d e b e d e c k e n 11'3% d e s L a n d e s, L e h m h titten 5 1 % . A uf ein em e tw as iib e r 6.000 km 2 (1*6%) U b e rsteig e n d e n R au m e h e rrs c h t g e g en w S rtig (1921) in A n w en d u n g d e r e in z e ln e n B a u m a te ria lie n e in G le ic h g e w ic h tsz u sta n d .
II: G e o g r a p h i s c h e B e d i n g t h e i t . D a s M a u e rg e b a u d e iib e rw ie g t im w e st- lic h e n , die L e h m h iitte im s tid o stlic h e n P o le n . In b e id e n F a ile n b e fin d e t sich d a s B au m a
te ria l an O rt u n d S te lle . D ie v e rs c h ie d e n e V e rw e n d u n g sa rt d e s s e lb e n (n ach dem A u sb re n n e n bźw . in ro h e m Z u s ta n d e ) b e d in g t die V e rsc h ie d e n h e it d e r m a te rie lle n K u ltu r. D ie p h y sio - g ra p h isch e B e d in g th e it b e sc h rd n k t sich n ic h t allein auf das, A u ftrete n d e r T o n e r d e , s o n d e rn o ffe n b a rt ih re n E in flu ss d a n k d e r c h a r a k te r istis c h e n W ald v erteilu n g . D e r W ald m an g e l (g leich - v ie l ob a u s k lim a tisc h e n o d e r w irts c h a ftlic h e n G riin d e n ) w ird s te t s b e g le ite t v o n d e r Ab- n a h m e d es H o lz b au e s, w o g e g en die s ta r k e r e B ew a ld u n g (g e g e n w a rtig e u n d hi& torische) d a s V e rh a itn is d e s H o lz b a u w e se n s b e d e u t e n d h eb t.
III. D i e t y p i s c h e G e s t a l t u n g d e r V e rh a ltn is se in d e n e in z e ln e n G e g en d e n P o le n s z e ig t die o b e n a n g efiih rte T a b e lle ( E rs te r T eil: A ).
IV. D y n a m i k d e s P r o b l e m s. D ie P h y s io g n o m ie d e s p o ln is c h e n D o rfe s u n te rlie g t V e ra n d e ru n g e n . D a s b e w e is t d e r z w eite T e il (5 ) o b ig e r Z u s a m m e n ste llu n g . D ie g e o g ra p h i
sch e L ag e d e r d o rt e rw a h n te n B ezirk e u n te r r ic h te t iib e r die R ic h tu n g w o h e r d e r k u ltu re lle D ru ck k o m m t, w o h in e r z ie h t, so w ie Iiber d ie je n ig en U m s ta n d e , die flir A n d e ru n g e n fó rd erlich bzw . h in d e rlic h s in d (frtihere p o litis c h e G ren ze, W ald m an g e l o d e r W ald re ich tu m , L ag e im V e rh a ltn is zu w ic h tig e re n K o m u n ik a tio n sw eg e n , O b e rflu ss an T o n e rd e u. dgl.). B e s o n d e rs k e n n z e ic h n e n d is t d a s V o rsch ieb e n n ic h t h o lz e rn e r G e b a u d e in K u jaw ien in d e r R ich tu n g g e g e n Warsch*au u n d L u b lin . D ie A ch se d e s sch w a c h e re n H o lz b a u w e se n s v e ria u ft in d er D ia g o n a lric h tu n g v o n N o rd w e st g e g e n S iid o st u n d d e c k t sich z u g le ich m it d e r A ch se d e r in te n s iv e re n A g ra rw irtsc h a ft, w o ra u s au f e in e n Z u sa m m e n h an g zw isc h e n d e r In te n s ita t d e r A g ra rw irtsc h a ft u n d d e r lib e rw ie g e n d e n A n w e n d u n g d ie s e r o d e r je n e r B au m ate ria lie n g e - s c h lo s s e n w e rd e n k a n n .
L ite ra tu ra (Literaturverzeichniss).
1. B u d y n k i — P ie rw sz y P o w s z e c h n y S p is R z e c z y p o sp o lite j P o ls k ie j z d n ia 30 w rz e śn ia 1921 ro k u . S ta ty s ty k a P o lsk i X III., W a rsz a w a 1928. B a t i m e n t s — L e p re m ie r re c e n s e m e t g e n e ra ł d e la R epubliąU e P o lo n a is e du 30 s e p te m b re 1921. S ta tis tią u e de la P o lo g n e .
2. S o c h a n i e w i c z ó w n a J — M a te rja ł b u d o w la n y w si p o lsk ie j. L es m a te ria u x co n stru c tifs d e s b a tim e n ts ru ra u x e n P o lo g n e . C z a so p ism o G eo g r. 1928, IV, 86—98.
3. O r m i c k i W . M ap a in te n s y w n o ś c i g o sp o d a rk i ro ln e j w P o ls c e . L a c arte d ’in te n - s ite de la p ro d u c tio n a g ric o le e n P o lo g n e . W ia d o m o śc i G eo g r. 1929, N r. 4.
| DRUKARNIA .O R B IS" K R A K O w ]