1
SPIS ZAWARTOŚCI . n ( I . O ) ^
TECZKI .W.O.W. A f t . .9. 3 ...
O I ) W '- '...
OOJ'
Ul. Relacja h . 5 i). S - Q
I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora k . 5 z . h b
I./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora — * II. Materiały uzupełniające relację JC ,/,A 5 \'m ~ ^ h
III./l. Materiały dotyczące rodziny relatora ----
III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r. — III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945
III./5. Inne ..r" ‘ IV. Korespondencja
.A)... ... .
VI. Fotografie c h ii a %•<? ^ i
2
3
4
5
Relac.ia
dotycząca członka k o n s p i r a c ji-Pawłe N o w a k o w s k i e g o ._ _
N owakowski P a w e ł ar. 17 czerwca 1990 r* we wsi D łutow o pow.Mława.;
syn J ó z e f a i K o n s t a n c j i z dom u Defańskiej. Ojciec - rolnik, ak t y w n y działacz społeczny: c złonek S e j m i k u P o w i a t o w e g o ,p r z e w o d n i c z ą c y k o m i sji wyborczych, członek k o misji podat kowy ch, radca u b e z p i e c z e n i o w y P o l s k i e j Dyrek c ji U b e z p i e c z e ń W z a j e m n yc h, k i e r o wni cze f unkcje w m i e j
sc owym K ó ł k u Rolniczym, S t r a t y Pożarnej, o pie k u n społeczny.
Adres: 12-100 S zcz y tno u l .Wa r y ń s k i e g o 3 m.£.
W y k s z t a ł c e n i e : m a t u r a w g i m n a z j u m • M ł a w i e w 1922r., studia leśne na U n i w e r s y t e c i e P o z n a ń s k i m w 1926r.
Praca: w la t a c h 1923-33 p r a c o w a ł społecznie: o rga nizow ał sp ó ł d z i e l - czość mleczarską, społemowską, osz ę z ędn óśc iow o - p o ż y c z k b w ą , p e ł n i ł
\w n i c h różne fun k cje k i e r o w n i c z e , m i ę d z y innymi był cz łon k i e m Rady S p ó ł d z i el ni O k r ę g u W a r s z a w s k o - Ł ó d z k i e g o . W l a t a c h 1933-39 był w ó j t e m gm i n y bieluń w p o w i e c i e mł a wskim.
S łużba wojskowa:
1. 1918r.-Polska O r g a n iz a cja W o j s k o w a - udz iał w z d o b y w a n i u broni, r o z b r a j a n i u g a r n i z o n u n i e m i e cki ego w M ł a w i e oraz z a t r z y m a n i u p o c i ą g u z w o j s k i e m n i e m i e c k i m w Wó l c e p o d M ł a w ą i r o z b r o j e n i u około 2 tys. żołnierzy.
Dowód: wykaz z M u z e u m w M ł a w i e u c z e s t n i k ó w akcji r o z b r o j e n i o w y c h P O W poz .13.
2. 192Dr. opuszcza G i m n a z j u m i zgłasza się ochotniczo do Wo j s k a
Po ls ki eg o by bronić n i e p o d leg ł ośc i Polski. P r z y d z i e l o n y do I P u ł k u Ar t yl e r i i Ciężkiej w M o d l i n i e , w a l c z y z armią bol s z e w i c k ą p o d • M o d l i n e m , N o w y m DworemJu Pom i ech ó w ki em. Na dowód z a ł ą c z się kserokopię l e g i t ym a cji nad ania Krzyża.
3. W 1927r. odbywa s ł u ż b v w o j s k o w ą I P A C w Modlinie, skąd zostaje skierowany do S z k o ł y P o d c h o r ą ż y c h A r t y l e r i i we W ł o d z i m i e r z u Wołyńskim. Po u k o ń c z e n i u tej szkoły i odbyc iu ó w i c z e ń w Ce n t r u m Wy s z k o l e n i a Ł ą c z n o ś c i w Z e g r z u otr zym uje stopień p o d p o r u c z n i k a a w m a j u I939r. p o r u c z n i k a r e ze r w y WP.
4. 1940r. we w r z e ś n i u m i e s z k a j ą c w Z i e l u n i u pow. Mława, n awiąz u j e kontakt z k o m e n d a n t e m o b w o d u s i erpeckiego Z W 2 S t a n i s ł a w e m v/ K a ź m i e r c z a k i e m ps.''Wilga’ 1, k t ó r y o dbiera od niego przysięgę.
Zostaje k o m e n d a n t e m ZWZ na gminę Zieluń. P r z y s t ę p u j e do bu d o w y organizacji. Pierwszymi, osobami które p r z y j m u j e do organizacji są brat J a n N ow ak o w s k i i szw a g i e r A l e k s a n d e r Sadowski - obaj
5
6
zasłużeni ż o łni e rze - o c hot n i c y w w o j n i e z bo l s z e w i k a m i oraz
drugi s z w a g i e r E d w a r d Karski. W s z y s c y trzej po c iężk i c h t o r t u r a c h w C i e c h a n o w s k i m gestapo, zamordo w ani w 1941r. w obozie k o n c e n t r a
cyjnym w Oświęcimiu.
P o d koniec 1940r* Paw e ł No w ako w ski ostrz eżo ny o g r o ż ą c y m m u a r e s z towaniu o pu sz cz a teren, udaje się do W a r s z a w y gdzie ukrywa się.
K o n t a k t z Z W Z w W a r s z a w i e nawiąz u je pop r z e z spotkane go w t r a m w a j u p . K o ł o d z i e j s k i e g o , kt óry p r z e d w o j n ą był r e f e r e n t e m p o l i t y c z n y m w St a r o s t w i e w Mł awie, okłada p o n o w n i e przysięgę* , jest o f i c e r e m do dyspozycji v K o m e n d z i e O k r ę g u W a r s z a w s k i e g o AK, wyk o n u j e różne /Za c.c.. ni a .
P o d koniec lis t opa d a 1942r. zos'taje w e z w a n y na odprawę k o m e n d a n t ó w o b w o d ó w A K p ó ł n i c n e g o M a z o w s z a w W a r s z a w i e na ul.- Hożą. T a m zostaje mi -10- ny ko mendantem obwodu działdowskiego aK, a obecny na n ara
dzie k o m e n d a n t o b w o d u m ł a w s k i e g o A K Paweł Ra chocki p s . MJ u r a M "
otrzymał rozkaz udziele n ia p o m o c y w z a i n s t a l o w a n i u si^ na n o w y m terenie. P aw eł Now a ko w s k i w g r u d n i u 1942r. roz poczy na działalność o r g a n izacyj ną jako k om enda n t o b w o d u dz iałdo wsk iego A K p s . " L e ś n i k " . M i ę d z y innymi:
- p r z y j m u j e do organi za c j i u pat r zone o sob y z ter e n u pow. działdo:- wskiego, n o w o m i e j s k i e g o i częściowo mławskiego,
- t worzy strukturę o r g a n i z acy j ną i prowa dzi szkolenie,
- t w orzy sieć w y w i a d o w c z ą p o prz e z którą zdobywa cenne materiały^
- zdobywa i gro madzi broń,
- szerzy a n t y n i e m i e c k ą p r o p a g a n d ę p o d t r z y m u j ą c ą lu dność p o l s k ą na d u c h u ,
- w s po m a g a tajne nauczanie,
- w s p ó ł d zi ał a z k o m e n d a n t e m o b w o d u m ł a w s k i e g o A K na o d c i n k u w c i e l e nia B C H do AK.
- w s p ó ł p ra cu je z de sa n t e m r a d z i e c k i m i LWP, ud zie l a j ą c znacznej p o m o c y i p r z e k a z u j ą c im w a żne a n t y n i e m i e c k i e m a t e r i a ł y w y w i a d o w c z - nawiązuje k o n t a k t z obozami w tym jeńców a n g i e l s k i c h ofi c e r ó w
p o d Kłajpedą, organiz u je im trasę ucieczki,
- organizuje sabotaż w p a r o w o z o w n i a c h w Iłowie i Dz i a ł d o w i e p o l e g a jący na u s z k a d z a n i u lokomotyw,
- p rz y g o t o w u j e t e r e n do powstania.
Na l e ż y do jego o rg an iz ac j i i w s p ó ł p r a c u j e a nim p o n a d trzysta' osób z t e renu p o w i a t ó w działdowskiego, n o w o m i e j s k i e g o i częściowo m ł a w skiego .
7
U z y s k a n e odznaczenia: Z ł o t y K r zyż Zasługi z Mieczami, 4-krotnie M e d a l ?/ojska, K rz yż A r m i i Kr a jow e j, A w a n s do stopnia kapitana.
Na d o w ó d ^ z a ś w i a d c z e n i e w e r y f i k a c y j n e wy d a n e przez K o ł o Ż o ł n i e r z y A K w Londynie.
Gestapo u zn a jąc go za n ieb e z p i e c z n e g o wr oga N i e m i e c , s t a r a ł o się w s z e l k i m i spo sob a mi, a szczególnie p oprze z tortury więźniów, d o w i e
dzieć się o jego m i e j s c u p r z e b y w a n i a i dostać w swe r ę c e , j e d n a k nie odniosło to rezultatu.
O b w ód dział dow s ki AK w c h o d z i ł w skład P o d o k r ę g u A K "Olsztyn"
" T u c h o l a " ,
A d r e s ó w kontaktowych, a s zczególnie m i e j s c p o s t o j u było bardzo dużo i nie sposób i c h tu wymienić. Naj wa ż n i e j s z e w p o w i e c i e d z i a ł d o ws k i m to leśniczówki:
- w No wym D wo rz e / b u n k i e r w stodole/ l eśn i c z y Y/alter K l a p e r i jego żona, b ardzo of iarna k o bi e t a z domu Starościńska,
- w S t r a s z e w a c h le ś n i c z y I g n a c y Galiński,
- w K o s i k o w i e również l e ś n i c z y A n t o n i G a l i ń s k i - - brat I^nace^o, - w K i e ł p i n a c h l e ś n i c z y B e r n a r d Machujski,
- w B r y ń s k u l e ś n i c z y A l f o n s Bayer,
- w J a m i e l n i k u l e ś n i c z y J ó z e f W i ś n i e w s k i z żoną W a l e r i ą z d om u Szóstkowska.
Inne w ażniejs ze m ie j s c a postoju:
- w K i e ł p i n a c h u T eof i la Ostrowskiego, swego zastępcy, k t ó r y dużo pomógł w r o z w o j u organizacji w zachodnie j części p o w i a t u d z i a ł d o w s k i e g o i p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j p o w i a t u n o w o m i e j s k i e g o ,
- w L i d z b a r k u W e l s k i m u p a ń s t w a L e w a n d o w s k i c h - pr o w a d z i l i z akład krawiecki, K a m i ń s k i c h i u Józefa Szali,
- w O l szewie u p.G a lińskich. O n był g o s p o d a r z e m i br a t e m G a l i ń s k i c h l e ś n i c z y c h z K o s t k o w a i Straszew,
- w Dz i ałdowie w A n t o n i e g o W i ś n i e w s k i e g o - kolejarza, - w K ęc z e w i e u S t a n i s ł a w a i W i kto r ii Komosińskich, - u K a z i m i e r z a Kaszuby,
- w Ł ą ż k u u p. G ołę biewskichj - w S a rnowie u Sta n is ł a w a Geska,
- w Dłutowie u T e o d o r a Błaszkiewicza, - w Gnojnie u p. Chmielewskich, -
- w Z i e l u n i u u J ó z e f a M e l e r a i B o l e s ł a w a J akubowskiego.
W s z y s c y m ę ż c z y ź n i z ro dz i n y należeli łub w s p ó ł p r a c o w a l i z Z W Z - AK.
Straceni zostali w' ob o z i e k o n c e n t r a c y j n y m w O ś w i ę c i m i u w 1 9 4 Ir.
c z ł o n ko wie ZWZ: brat J a n N owa k ows k i w i ę z i e ń K . L . A u s c h w i t z n r 17752, s zw a g i er A l e k s a n d e r Sadowski w i ę z i e ń K . L * A u s c h w i t z nr 17753, s z w a g i e r
8
E d w a r d K ar sk i w i ę z i e ń K.L.Auschwitz^ nr 17761, cio teczny brat Jó ze f Leś n ie ws ki w 1943r. w K.L.Dachau.
Znajomych, k t ó r z y byli ar e s z t o w a n i i zginęli w l a t a c h 1940-1945 było 'wielu i to w y m a g a od d zie l neg o opracowania*
Po p r z e j ś c i u f r o n t u P aw e ł Nowako wsk i mim o znacznej p o m o c y udziel a n e j de s an to m ze wschodu, jako o f i c e r A K i osoba będąca na tym tefenie k i e r o w n i k i e m a kow s k i e g o p o d z i e m i a ,był z a g r o ż o n y a r e s z t owa ni em *
Nie dał się jednak ar es zto w ać i wr ó c i ł do lasu. P o c z ą t k o w o u k rywał się, p o t e m p r z y s t ą p i ł do org a niz o wa n ia o d d z i a ł ó w leśnych. N a w i ą z a ł k o n t a k t z R O A K - R u c h e m O p o r u A r m i i K r a j o w e j i został m i a n o w a n y
do wódcą III b a t a l i o n u k r y p t o n i m "Znicz". Po r o z b i c i u prze z U B do w ó dztwa brygady, Paweł Nowakow s ki był k o m e n d a n t e m o d d z i a ł ó w p a r t y z a n c k i c h tej organizacji d z i a ł a j ą c y c h na terenie p o w i a t ó w m ł a w s kiego, działdowskiego, n o w o m i e j s k i e g o , b r o d n ick ieg o i c z ę ś c i o wo rypińskiego, sierpeckiego, ciechanowskiego. W tym czasie miał p s e u d o n i m y " Ł y s y " i "Kryjak" i t y t u ł o w a n y był majorem. J ego o dd z i a ł y p r o w a d z i ł y wal k ę ze s ta l i now s kim r eż ime m o n i e p o d l e g ł ą i demokra-
tychną Po ls kę do m a r c a 1947ri Po s k o r z y s t a n i u z amnestii w dniu 10 m a r c a 1947r. P aw eł Nowakow s ki p r ze bywał k i l k a m i e s i ę c y u r o d z i n y w Dł u t o w i e i Z ie lu n i u , a w lecie tegoż r o k u p r z e n i ó s ł się do S z c z y t na i w t a m t e j s z y m G i m n a z j u m i L i c e u m O g ó l n o k s z t y ł c ą c y m ?był n a u c z y
cielem m a t e m a t y k i oraz k i e r o w n i k i e m internatu. Od 1958r. jest na rencie.
Dokumenty, m i ę d z y innymi a u s w e i s y P awła N o w a k ow ski ego w y s t a w i o n e na różne nazwiska, no mi nac j a na dowódcę III b a t a l i o n u ROAK, p i e c z ą t ki i t.p. d ostały się w ręce U B i nie z ost a ł y z w r ó c o n e .
W 1990r. w związku z udziałem w wojn ie z bolszewikami Pa weł N o w a kowski otrzymał K r z y ż oraz stopień maj ora W.P. W cze rwc u 1991r.
o d z n a c z o n y został K r z y ż e m O f i c e r s k i m O r d e r u Odr odz enia Polski.
Z ałącza m: - fot o gra f ię P awł a N o w a k o w ski ego z drugiej p o ł o w y lat czterdziestych,
- z a ś w i a d c z e n i e w e r y f i k a c y j n e z- Londynu, - wykaz z M u z e u m dot . P O W poz.13>
- ks e r o k o p i ę legitym a cji nadania K r z y ż a za ud ział w w oj ni e z b o l s z e w i k a m i w 1920r.
- akt n omi n acj i na st o p i e ń m a j o r a ,'
- kserokopię, l e g i t y mac j i od znacz eni a Krzyżete O f i c e r s k i m Or d e r u Od r o d z e n i a Polski;
O l s z t y n , 1991-06-15. Relację sporządził
C zło n ek K o m i s j i H i s t o ry cznej Z a r z ą d u O k r ę g u Ś wiato weg o Z w i ą z k u Żoł ni e r z y A r m i i K raj o w e j w Olsztynie
m g r inż . J a n Sadowski'
9
10
11
k
L. d z.r.
Our ref.
*
’ . ;V-
m
K O Ł O B Y Ł Y C H Ż O Ł N I E R Z Y ARMII K R A J O W E J
POLISH HOME ARMY EX-SERVICEMEN ASSOCIATION
240, KING STREET, LONDON, W6 ORF
15622 / 90 . , Londyn - 05.01.1990 r.
ZAŚWIADCZENIE WERYFIKACYJNE /Wyciąg z akt personalnych./
NOWAKOWSKI Paweł - ur. 17.06*1900 r. w m. Dłutowo
pow. Młaski.
x Syn - Józefa i Konstancji
. «• . / . . .
Kapitan f
Pseudonim: "Leśnik”, "Kryjak", "Łysy" ~ . •• ": ; \*
Przydział: Obwód A.K. Działdowo -
Odbył służbę wojskową w szeregach: Z.W.Z. - A.K.
■ .. " . "I ; - ; ■ v . ; "■ . Przebieg służby:^ ; ' , . ■ -
— ■ — — t •/ • - ;-.v
05,. 1940 - Zaprzysiężony w gminie Zieluń. -
05.1940 - 19.01.1945 - Organizuje placówki, oddziały'bojowe.
. - Zagrożony aresztowaniem przez Gestapo - ukrywa się. . Pełni obowiązki Komendanta Obwodu A.K. Działdowo.
Prowadzi szkolenie, tajne nauczanie
w terenie. . _ ' > •
W czasie akcji n " Burz a" organizuje
0. Partyzanckie, akcje bojowe prowadzi N‘ . ~ aż do ujawnienia. . - . " '
Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami
Odznaczenia: Medal W o jska ’
•_____ _____ Krzyż Armii Kra .i owe .i ' - \
i
i / r
GŁĆWNAKOMISJA WERYFIKACYJNA A.K.
Czeki i przekazy pieniężne prosimy wystawiać na: Polish Home Army Ex-Servicemen Association
■ ■ < . -
. . . • ■ y.-- , i- .
. . . . • ,
, 1
12
R Z E C Z P O S P O L I T A P O L S K A
LEGITYMACJA
kT 1 - 9 0 - 6 1 K Z W Nr -...
W ARSZAW A
11 s i e r p n i a 1 9 9 0 r.
P O S T A N O W I E N I E M J . 11 s i e r p n i a 1 9 9 0 r.
z dnia ...
P a n N O W A K O W S K I P a w e ł s . J ó z e f a
odznaczony/a został/a
K R Z Y Ż E M
Z A U D Z I A Ł W W O J N I E
1 9 1 8 — 1 9 2 1
PREZYDENT RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
13
SIŁY ZBR O JN E
RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Na podstawie art. 85 ust. 5 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r.
o powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. z 1988 r. Nr 30, poz. 207 z późniejszymi zmianami)
M I N I S T E R O B R O N Y N A R O D O W E J
Rozkazem Personalnym N r..? .^ 3 ... z dnia __ .1.1 *.19*... 19.9.9.. r.
m i a n o w a ł
Obywatela KR* * . . NOWAKOySKIEGO s , J ó z e fa
(s to p ie ń , im ię, n a z w is k o i im ię o jc a )
na s t o p i e ń
MAJORA
z d n ie m .. .1.1. pg£dzi.€Kro;Usa.. 19.. 9.0... r.
SZEF DEPARTAMENTU KADR
^ S y ;
gen # br/ys^/^y^§ krS^KLC]lALIK / ) ! ; \ ■ j
' ■ r M ' •>
¥ ą rs z ą y a d n , 5! l i s t o pa da \ 1990. r«
( d ata) ,) ( \
M O N - K a d r- re z /8 . W D Ł zam . 2 8 7 / 9 0 . W K P / X V - 1 4
14
R Z E C Z P O S P O L I T A P O L S K A
L E G IT Y M A C J A
Nr 2 8 9 - 9 1 __
W A RSZAW A
j 5 c z e r w c a 1 9 9 1 r.
P O S T A N O W I E N I E M
z d n ia .... 5
c z e r w c a .1 9 91 r...
... P a n N O W A K O W S K I ...
P a w e ł s . J ó z e f a
odznaczony/a został/a
K R Z Y Ż E M O F I C E R S K I M O R D E R U O D R O D Z E N I A POLS K I
DLSKIEJ
15
16
17
h
18
19
20
i -
Andrzej Różycki 76-124 Żukowo
Żukowo, 12 . I I I . 1993r.
W p W o Jn Ldz.__ ___ _
K o m e n t a r z
Do a r t y k u ł u o P a wle N o w a k o w s k i m ps. " L e ś n i k ”, " Ł y s y ”,
"Kryjak" zamieszczonego w t y g o d n i k u służby b e z p i e c z e ń s t w a WW Służbie Narodu" na pi sa n e go p rze z J. P i j a ł a w 1973r.
Nie m a m zamiaru p o l e m i z o w a ć ze w s z y s t k i m i kłams t w a m i / i pr z e in a c z e n i a m i U-Bows k iej m e n t a l n o ś c i Pijała, od k tór y c h w artykule jest aż "grubo", ale jako p o d k o m e n d n y k a p i t a n a Pawła N o w a k o w s k i e g o d owó d cy Pomorskiej B r y g a d y R u c h u O p o r u AK "Znicz" w której b ył wm d o w o d c ą drugiego kadr owe go plutonu, parę swoich u w a g n a ten temat m u s z e podać.
1. W czasie o ku pacji "bron n i e m ilc zała" w rę k a c h P. N o w a k o w s k i e g o S ta n isław a Balii i w i e l u i n n y c h z tego oddziału, gdyż
prowadzili k r w a w ą w a l k ę z h i t l e r o w s k i m okupantem, w n i e z w y k l e ciężkich warunkach.
2. Nie znam żadnego w y p a d k u za bicia choć jednego żoł nie rza Armii Radzieckiej, p o w r a c a j ą c e g o z wojny, prz ez na sze
jednostki. Był w p r a w d z i e p o j e d y n c z y w ypa dek st arc ia sie naszego p a t r o l u z p a t r o l e m wojsk łączności N K W D w k w i e t n i u
f1946r. na szosie B r o d n i c a - Działdowo, k i e d y to p o l e g ł
jeden nasz żołnie rz i dw ó ch Sowietów, Po ty m w y p a d k u "Sowa"
w mojej obe c ności z a w a r ł "pakt o nieagre sji " z d o w ó d z t w e m tych wojsk w G ut o w i e pow. B r o d n i c a w m a j u 1946r.
P a kt em jest jednak, że U B w lipcu 1946r. z i n i c j a t y w y sekretarza P P R Dtfjewskiego z D z iał d o w a zamordowało
, f
p ro w okacyjn ie 2 ł ą c z n o s c i o w c o w z tej jednostki, aby nas
1 • f A
poroznic z/;Ruskimi.
3. K ł am s t w e m jest ja k oby "Łysy" j^idził, nama w i a ł do zabó j s t w itp. gdyz był to cz ł owiek n i e z w y k l e sprawiedliwy, praworządny, humanista, z a lec a j ą c y zawsze o sz c z ę d z a n i e naszego zysia,
jak i życia n a s z y c h wrogow.
« f >
Każda w i a d o m o ś ć o p o l e g ł y m n a s z y m zo łnierzu spra w i a ł a mu
i f i ( f z
wy r aźną przykrość, a k o n i e c z n o s c z a t w i e r d z e n i a w y r o k u śmierci na jakiegoś z b r o d n i a r z a u U B była dla niego bardzo ciezka.
21
M
-
2
-Mogę przyto c z y ć w i e l e przykładów, k i e d y złapani przez nas oficerowie UB, tylko j emu za w d z i ę c z a j ą życie.
4. Ko m p a n i a "Sowy" do os tatn i ego dnia była całkow ici e
p o d p o r z ą d k o w a n a "Łysemu", a że lazna d y s c y p l i n a w oddz i a l e i <
w y k l u c z a ł a j a k ą k o lw ie k d z i a ł a l ność rabunkowy, czy inną niesubordynacj ę.
5. Autor P i j a i jak k a ż d y p a r t y j n y p i s a r z mi nio nego okresu, nie trzyma sie faktów, gdyz n a amnestii n ie moglij, uja w n i ć
swoich ludzi "Cichy" i "Icek" gdyż p olegl i k i l k a m i e s i e c y w c z e ś n i e j . l
6. Przykro jest mi bardzo, ze spo t y k a m sie często jeszcze
dzisiaj i to nawet w śr o d o w i s k a c h AK, z t r a k t o w a n i e m t aki c h artykułów, jako d o k u m e n t ó w h i s t o r y c z n y c h i dlatego p o s t a n o w i ł e m p o wyższe napisać.
W y k az p s e u d o n i m o w d o w o d c ó w w y m i e n i o n y c h w artykule:
"•Łysy" - P a w e ł No w a k o w s k i
" S o w a ” - S t a n i s ł a w B a l i a
"Wilk" - F r a n c i s z e k W y p y c h
"Z^awa" - Andrzej R ó ż y c k i
"Cichy" - M a r c j a n Sarno wsk i
"Icek** - W a c ł a w B or o ź yńs k i
22
Z ż a ło b n e j karty
Kpt. Paweł NOWAKOWSKI bohater <
dwu konspiracji
21 sieipnia 1991 r. zmarł w Szczytnie Paweł Nowakow
ski, szlachetny, prawy człowiek, były komendant obwo
du działdowskiego Armii Krajowej, a w okresie powo
jennym dowódca batalionu w Brygadzie Pomorskiej Ru
chu O poru Armii Krajowej. Ten ostatni fragment jego biografii powodował (poza względami konspiracyjnymi w okresie powojennym), iż niewielu ludzi wiedziało, kim był i jakie funkcje pełnił w trudnych i dramatycz
nych okresach dziejów naszego kraju. Konieczność historyczna, gwałtowne poszukiwanie wzorców, zobo
wiązują do przypomnienia tej postaci.
Paw eł N ow akow ski u ro d z ił się 17 V I 1900 r. w D łu to w ie , byłym p o w ie cie m ław skim . R o d zic e je go byli ro ln ika m i. Tradycja dom u
— k ato licka i patriotyczna. W 1922 ro ku u k o ń czy ł szkołę śre d nią w M ła w ie . W szkole tej n ale
żał do 1. M a zo w ie ck ie j D ru ż y ny H a rc e rzy . Jako h a rce rz, a ta k że żo łn ie rz szkolnego plutonu P O W b id ział w rozbrajan iu N ie m c ó w na te re n ie M ław y w 1918 ro ku .
W 1920 roku „stanął w potrze
bie” jak większość jego kolegów gim nazjalnych. Zgłosił się na ochotnika do wojska i otrzymał przydział do 1. pułku artylerii ciężkiej, w którym walczył do za
kończenia wojny bolszewickiej.
W 1922 ro ku podjął studia filo z o fic z n e na U n iw e rsytecie W ar
szaw skim . 2 uwagi na w ysokie koszta stu d ió w na tym u n iw ersy te cie p rze n ió sł się na U niw ersytet P o z n a ń sk i, W yd ział Leśny. Po u k o ń c z e n iu stud iów w 1926 r.
został sk ie ro w a n y do Szkoły A rty le rii C ię ż k ie j w e W ło d zim ie rzu W o ły ń sk im , którą u k o ń czył w 1927 r. Po o db yciu dodatkow ego k ursu łą cz n o śc i w Zegrzu został m ia n o w an y p o d p o rucznikiem re ze rw y . U trzym yw ał się z pracy na gospod arstw ie ro d zicó w , p o nadto p raco w ał sp ołeczn ie.
kowski, to Z ie lu n iu Leokadia Krajna, zie m ian k a z R yn o w a, w M ro c ze w ie nau czyciel Błaszczyń- ski, w B ro d n icy dr Jakubiak, a w M ro c z n ie m iejsco w y ksiądz ze sw oim organistą. Przez niego nawiązywali kontakty organizacyjne z W arszaw ą partyzanci z Bo ró w T u ch o lskich .
C ała siatka org an izacyjn a o b wodu działdowskiego obejm owała 5 o fic e ró w , 25 podofic p ró w , o k o ło 350 szereg o w có w p z ia ła ln o ść o rg an izacyjn a „ L e ś n e j" sięgała ró w n ie ż do sąsied m /g o pow iatu lubaw skiego (będącego poza strukturą „O ls z ty n T u ch o la ” ).
W 1944 r. , , L e ś n ik ” po licz n y ch areszto w aniach w te re n ie , zo rg a
n izo w ał kilka grup p a rtyzan ckich , zlokalizowanych w bunkrach leśnych nad leśn ictw Lid z b a rk , Ruda i K o stko w o . Jed nym z do w ó d có w grupy p artyzan ckie j był słynny po w o jn ie Stanisław Balia z Lid zb ar
ka W elskiego.
W po ło w ie 1944 r. „ L e ś n ik ” naw iązał kontakt (p rzez le śn icze go Alfonsa Bayera) z odd ziałem d yw e rsyjn o -w yw iad o w czym LW P
„P o m o rz e ” , którego dow ódcą był pp o r. Henryk Mycko. Polecił on dostarczać przybyszom ze w scho du in fo rm acje w y w iad o w c z e , a ta kże żyw n o ść. W kró tce na te re n ie lasów lidzbarskich zos
tał z rzu co n y drugi odd ział dy- w e rsy jn o -w yw ia d o w czy , d o w o dzo ny p rze z kpt. Aleksandra Ko- reniewa, którem u „L e śn ik ” p rzez sw oją siatkę org an izacyjn ą ró w n ież dostarczał pom ocy.
Z siatki tej za pom oc ud zielaną w yw iad o w co m zostali zam o rd o w an i żo łn ie rze A K : Władysław Bartkowski ze wsi Jam ieln ik , ro- dzińa Czajkow skich z Bełku oraz Piotrowskich z C zarneg o Bryń- ska. . '___ ________ _
W 1939 r. ku sw o jem u ro z c z a ro w an iu nie został zm o b ilizo w a n y. W sie rp n iu 1940 r. został zw e rb o w a n y do Z W Z p rzez k o m endanta obw odu sierp eckieg o Stanisława Kazimierczaka. Przyjął p seudonim „Leśnik” . Przez kilka m iesięcy (do grudnia 1940 r.) p rzeb y w ał w Z ie lu n iu , o rg an izu jąc kadry m iejscow ej org an izacji.
W skład jeg o n ajb liższe j e k ip y ko n sp iracyjn ej w c h o d zili: brat Jan — o c h o tn ik z w o jn y z lat 1919— 1921 oraz szw ag ro w ie : Aleksander Sadowski (ró w n ież o ch o tn ik z w o jn y b o lsze w ic k ie j) i Edward Karski.
Pod k o n ie c 1940 r. Paw eł N o
w ak o w sk i, zagrożony aresztow a
niem w y je ch ał do W arszaw y. B ra
ta i szw agrów , którzy zostali w Z ie lu n iu , u w ię zio n o . Trzym ano ich początks-^o w katow n iach g e
stapo v. .-chanowie i Pu łtu sku , potem w y w ie z io n o do obozu w O ś w ię c im iu , gdzie w p ołow ie 1941 r. zostali zam ordow ani.
W W arsza w ie „ L e ś n ik ” n aw ią
zał kontakt z przed staw icielam i podokręgu AK „O lsztyn — Tu chola” , który ob ejm o w ał te re ny p rzy łą czo n e do R ze szy , zw ane p rze z N iem có w B ezirk Z ich en au (okręg ciech an o w ski).
W grudniu 1942 r. został mia
nowany komendantem obwodu działdowskiego AK i skierowany na tereny, skąd uciekł przed aresztowaniem. Uzyskał (pod na
zwiskiem Jan Piotrowski) zam el
dow anie we wsi Kęczew o gm.
Turza Mała, niedaleko Mławy.
Praca kom endanta A K w o b w o d zie działd ow skim była w ie lo k ro tn ie tru d n iejsza niż w in nych ob w o d ach p od okręg u z uwagi na dużą liczb ę N iem ców c y w iln y c h , zam ieszkałych w po
w ie c ie iłd o w sk im . Pom im o tych trud no ści zorganizow ał n ie źle o b w ó d , kładąc przy tym szczeg ó ln y nacisk na spraw y w y w iad u . D użą stację ko lejo w ą w D zia łd o w ie obsługiw ał ko lejarz Antoni W iśniewski, a ad m inis
trację, pocztę i żan d arm erię le karz w e te ryn arii Dorszewski z D ziałdow a. Silną grupę w y w ia
dow czą zo rg a n izo w a ł w Lid zb ar
ku W e lsk im . Stał na je j cze le Teo
fil Ostrowski, który jed n o cześn ie był zastępcą kom endanta o b w o du A K .
M acki w y w iad o w cze „ L e ś n i
k a " sięgały p raw ie w szę d zie , a w ię c do p a ro w o zo w n i w Iło w ie , do lasów lid zb arsk ich (co dawało w zg lęd n e b e zp ieczeń stw o u k ry w ającym się tam lu d zio m ), a na
w et do obozu w D ziałd o w ie.
W yw iad em w K iełp in ach za jm o w ał się n au czycie l Antoni Stecz-
i ISiS j M l 0 ^ ^
Po ro zb iciu tych odd ziałó w partyzanci ukryw ali się na m e li
nach ak o w sk ic h w Lisinach w ro d z in a c h : Kmiecików, Głodków, M ielczarków i w ielu in n y c h . Z la m ie n ia A K o p ie k o w ali się nim i b e zp o śred n io Bronisław Czaj
kowski, Tadeusz Jarzębski z B u czko w a oraz M aria Kaszewska z Traczysk.
W tym tak trudnym te re n ie
„ L e ś n ik ” zo rg anizo w ał ró w n ież doskon ale fu n k cjo n u jący prze
rzut jeńców angielskich, któ rzy u cie k li do G e n e ra ln e j G u b e rn i z o b o zó w je n ie c k ic h w Prusach W sch o d n ich . Pierw szym z nich był o fice r an g ielski Jerzy Grim- son. W ażn ym punktem p rz e rz u tow ym dla je ń c ó w była le śn i
czó w ka K o stko w o kierow ana p rze z leśniczeg o Ignacego G aliń
skiego oraz leśn iczó w ka w K ie ł
p in a ch , gdzie p rzerzu tu d o k o nyw ał Teofil Ostrowski i Machuj- ski.Jeńców przerzu cano do G d a ń ska. Po śred niczyli w tej operacji Alfons Pronobis, Bibesebel, sios
tra księd za ze Złotow a oraz Apo
linary Wojtala. W siatce p rz e rz u to w ej u czestn iczyli także wa- chm an z D ziałd o w a i M odzelew ski (szew c) z Lubaw y.
Po o p a n o w an iu te re n ó w p ó ł
nocnego M azow sza p rzez w ojska ra d z ie c k ie w styczniu 1945 r .,
„ L e ś n ik ” p o czątko w o się p rzy c z a ił, a przed aresztow aniem b ro n ił się w ystaw ionym i mu p rze z d o w ó d có w odd ziałó w dy- w e rsyjn o -w yw ia d o w czych z a św ia d czen ia m i. W okresie od sty
czn ia do c ze rw c a 1945 r ., p o m i
mo nag abyw ań, nie u czestn iczy ł w żad nej ko n sp iracji. A n alizo w ał sytuację i coraz b ard ziej c zu ł się za g ro żo n y. Zew sząd p rze k a z y w an o mu in fo rm acje o coraz to now ych aresztow aniach u czest
n ik ó w w alk z N iem cam i, jeg o k o legów i pod kom end nych- N ależy p o d k re ślić , że aresztow ania za
częły się natychm iast po w k ro c ze n iu A rm ii C z e rw o n e j, tj. w ó w czas, kie d y nie było je szcze ko n sp iracji skiero w an e j p rz e c iw ko now ym w ładzom .
Oddziały W ehrmachtu zostały wyparte z północnego Mazowsza przez jednostki 2 Frontu Białoru
skiego w okresie 13— 21 stycznia 1945 r., a pierwsze transporty pol
skich w ięźniów wysyłano z obozu zbiorczego w Ciechanow ie do ZSRR już w połowie lutego 1945 roku.
Pod w pływ em tych yyydarzeń w ie lu żo łn ie rz y z A K , B C h i NSZ za częło u c ie k a ć do lasów i p o n o w n ie się u k ry w a ć. W tym o k re sie „ L e ś n ik ” o trzy m u je p ro p o zy
c ję o b jęcia d o w ó d ztw a nad tym i lu d źm i i zorg anizo w ania ruchu sam oob ron y sp o łeczn ej. Począt-
D O K O Ń C Z EN IE NA STR. III
U.
Paweł Nowakowski w wieku ok.
47 lat.
fi<M
cU A t Ą \ ~
<23
24
25
« • m
. . .
%
Biogram
zmarłego w dniu 27 sierpnia 1991r. mieszkańca szczytna
Pawła Nowakowskiego.
Urodził się t7 czerwca 1900r. w Dłutowie w pow. mławski*.
Rodzica jego Józef Nowakowski i matka Konstancja z domu Defańska posiadali tam gospodarstwo rolne.Po ukończeniu w tej miejscowości szkoły podstawowej rozpocząć naukę w Gimnazjum w Mławie. Będąc uczniem, na początku 191Sr. wstąpił do tajnej organizacji POW i na początku listopada tego* roku brał aktywny udział w rozbrajaniu Niemieckiego Garnizonu w Mławie oraz ataku na pociąg xn wojskiem niemieckim udającym się z Warszawy de Prua Wschodnich,'iT czasie którego rozbrojono jednostką liczącą około 2 tys.ludzi.
W 1920r. po ukończeniu 6 klasy, wstąpił ochotniczo do Wojska Polskie
go, brał udział w w alkach z armią bolszewicką w I pułku artylerii ciężkiej pod Nowym Dworem, Modlinem i Pomiechówkiem.
Po zakończeniu działań wojennych wrócił do Gimnazjum, w którym w 1922r. otrzymał maturę. Następnie rozpoczął studia na wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego, przeniósł się jednak
d opierwszym semestrze na Uniwersytet Poznański gdzie w 1926r. ukończył studia leśne. Po ukończeniu studiów został powołany do wojska
do I pułku artylerii ciężkiej w Modlinie, skąd skierowano go do Szkoły Podchorążych Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. Po ukończe
niu tej szkoły i odbyciu kilk^fcot^yc** ćwiczeń, w tym w tientrum Wyszkolenia Łączności w Zegrzu, otrzymał stopień podporucznika a w maju 1939r. stopień porucznika WP. W latach 1929-1933 był dzia
łaczem społecznym, organizował apółdzielczość wiejską - mleczarską, kasy oszczędnościowo-kredytowe, pełnił w ich władzach różne k i e r o w nicze funkcje, był między innymi członkiem Rady Nadzorczej Spółdziel
ni Okręgu Warazawako-Lódzkiego. Cd 1934r. do wybuchu wojny był wójtem w ,’ ieluniu w pow. mławskim. Kilka miesięcy po zajęciu Polski przez
Niemców, udało mu się nawiązać kontakt z organizacją podziemną 7 W /., został komendantem placówki Zieluń. Ostrzeżony o grożącym m u areszto
waniu udał się do Warszawy, nawiązał kontakt z ludćmi z okręgu
warszawskiego ZWZ, został oficerem dyspozycyjnym i przebywał w warsza
wie do !942r. przydzielony do Podokręgu "Glaztyn-Tucńola".
W tymże roku został mianowany komendantem obwodu działdowskiego a K i skierowany na tan teren z odpowiednimi zadamiami wyznaczonymi przez Komendanta Głównego A K gen. "Grota*.
n o k u ^ l \ M K «ft .
26
W okresie tym pod pseudonimem “Leśnik” prowadził wieloraką działal
ność wymierzoną przeciwko Państwu Niemieckiemu, opisywaną przez różnych autorów w wielu publikacjach. Między innymi zorganizował riatkę wywiadowczą działającą na terenie południowo-wschodniej części Pomorza i Prus Wschodnich, która dostarczała wiadomości o organizacji łączności w aiastach, o administracji niemieckiej,
0 sytuacji w obozach, o transportach wojska, o lokalizacji jednostek wojskowych, o budowie kwatery Hitlera. Zorganizował drogę przerzuto- wą dla uciekających z obozu jenieckiego koło Kłajpedy angielskich lotników, udzielał wszechstronnej pomocy zrzuconym na swój teren desantom polsko-radzieckim, w tym przekazując ważne wiadomości dotyczące niemieckich transportów wojskowych oraz ich lokalizacji.
Uczestniczył przy zdobywaniu broni, materiałów wybuchowych i aaunii przygotowywał teren zgodnie z koncepcją kierownictwa do ogólnonaro-j^- wego powstania, szerzył propagandę antyniemiecką, pomagał w organi
zacji tajnego nauczania. Jego ludzie prowadzili sabotaż w parowozow
niach w Działdowie i Iłowie uszkadzając lokomotywy.
Mimo usilnych starań gestapo, by dostać go w swe r«,ce, udało mu się wytrwać i prowadzic działalność do czasu przejścia frontu.
Po wojnie jako jedyny mężczyzna w rodzinie pragnął otoczyć opieką 1 pomocą wdowy z dziećmi pozostałe po przyjętych przez niego de organizacji c z ł o n k i rodziny, którzy zostali przez Niemców zamordo
wani. Niestety, aresztowania członków A K przez NKWD i UB oraz stoso- wenie prześladowań do morderstw włącznie, spowodowały decyzję pójście
spewrotem do lasu. Pa nawiązaniu kontaktu z erganizacją pad nazwą **
KOA K /Ruch Oooru Armii Krajowej/ został mianowany dowódcą III bata-—
lionu kryptonim "Znicz" przyjmując pseudonim "Kryjak", a po r o z b i c i ™ dowództwa brygady i utracie kontaktu,był komendantem oddziałów
partyzanckich tej organizacji na terenie 7 powiatów z pseudonimem
" Ł y s y ’. * 1947r. akorzystał z amnestii i ujawnił siv .
■ ’ lecie 1947r. zamieszkał w Szczytnie. Został zatrudniony W Gimnazjum i Liceum l.gó 1 nokant£łcącym jako nauczyciel matematyki, f-Ponieważ
w tym czasie do Gimnazjum w szczytnie przybywało dużo młodzieży nie tylko z pow. szczycieńskiego dle i z sąsiednich, głównie przasnyskiego makowskiego i ostrołęckiego, Pawćł Nowakowski wystąpił z inicjatywą zorganizowania dla tej młodzieży internatu.Pod jego nadzorem został wyremontowany budynek przy ul. Waryńskiegosi^edpowiednio wyposażony, i już w marcu 1948r. został internat atwarty. Paweł f^owakowski został jego kierownikiem. Stwarzał młodzieży domową atmosfer*,, prowadził właściwą pracę wychowawczą, pilnował odrabiania lekcji i pomagał w tych zaj«rciach. Był bardzo łubiany i ceniony przez młodzież.
27
Pracę swą w Gimnazjum i Liceum traktował solidnie.Jtarał s h by
młodzież składająca egzaminy na studia nie miała kłopotów ze zdaniem egzaminu z przedmiotu którego nauczał. setki absolwentów Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego w Szczytnie są jego wychowankami.
Są wśród nich profesorowie wyższych uczelni, lekarze, prawnicy.
W I956r. Paweł Nowakowski jako d o ś w i adczony(przedwojenny organizator spółdzielczości wiejskiej przystąpił do organizowania w powiecie szczycięński® spółdzielczości raieczarekiej.Pył między innymi preze
sem Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w szczytnie.
Llając nadwerężone 7 letnią podziemną walką zdrowie, w 1960r. p r z e szedł nf* rentę .
Posiadał Odznaczenia: Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, /.łoty Krzyż Zasługi z Mieczami, /Słoty Krzyż Zasługi,
K r z y ż ze udział w wojnie 1918-2t, Krzyż Armii Krajowej,a oonsdto otrzymał czterokrotnie Medal Wojska.
rt 1990r. został awansowany do stopnie majora WP.
w czasie okupacji ścigany był przez gestapo i żandnnnerir jrko ni ebezpieczny wróg Hzeszy Niemieckiej, a pe wojnie przez N K W D i U8 jako niebezpieczny wróg stalinowskiego i*eźimu.
0 jego działalności niepodległościowej.obejmującej również teren byłych Prus Wschodnich,piszą autorzy tiktunastu książek, wielu rozpraw doktorskich i prae magisterskich. Jego siedmioletnia dzia
ł a l n o ^ w podziemnych organizacjach niepodległościowych w Intach 1940-47 opisywana była także w wielu czasopismach zarówno olsztyń
skich jak i ogólnopolskich;- "?<■ -
Paweł ivow*3kowski był mieszkańcem Szczytna 44 lata. Zmarł 27 sierpnia 1991r. w wieku 91 lat. Pochowany został-na szczycieńskim cmentarzu.
28
M f
* B
Nowakowski Paweł ps. „Leśnik”, „Kryjak”,
„Łysy” (1900-1991), kmdt Obw. Z W Z -A K Dział
dowo, dca oddziału partyzanckiego w Podokręgu Olsztyn-Tuchola Okręgu A K Warszawa.
Urodzony 17 V 1900 r. w D łutow ie, pow. mła
wski; syn Józefa, rolnika, działacza społecznego i Konstancji z d. Defańskiej. Kształcił się w gimna
zjum w M ławie, gdzie z początkiem 1918 r. wstą
pił do tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej.
W listopadzie 1918 r. brał udział w rozbrojeniu niem ieckiego garnizonu w M ławie oraz w udanym ataku na pociąg z wojskiem niem ieckim jadącym z Warszawy do Prus Wschodnich. W 1920 r. wstąpił ochotniczo do Wojska Polskiego z przydziałem do 1 pac, który walczył z armią bolszewicką pod Nowym Dworem , M odlinem i Pomiechówkiem. Po uzyskaniu matury w 1922 r. roz
począł studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego, przeniósł się jednak po I sem estrze na Uniwersytet Poznański, gdzie w 1926 r. ukończył stu
dia na W ydziale Rolniczo-Leśnym z tytułem inżyniera leśnika. Powołany do wojska służył w 1 pac w Modlinie, a następnie ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Artylerii w e Włodzimierzu Wołyńskim. Po odbyciu wymaganych ćwiczeń (m.in.
w Centrum Wyszkolenia Łączności w Zegrzu) otrzymał stopień podporucznika rezerwy, podniesiony w maju 1939 r. do stopnia porucznika. Rezygnując z zawodu leśnika podjął w 1929 r. pracę w spółdzielczości mleczarskiej, działając jednocześnie społecznie jako organizator spółdzielczości „Społemowskiej” i oszczędnościowo- -pożyczkowej. W latach 1933-1939 był wójtem gm. Zieluń w pow. mławskim.
W e wrześniu 1940 r. nawiązał kontakt z kmdtem Obwodu Sierpeckiego ZWZ Stanisławem Kaźmierczakiem ps. „Wilga”. Zaprzysiężony wtedy przez niego, został kmdtem placówki Zieluń, rozpoczynając działalność od pozyskiwania ludzi do ZW Z. Jako pierwszych zwerbował swego brata Jana oraz dwóch szwagrów Alek
sandra Sadowskiego i Edwarda Karskiego. Pod koniec 1940 r. ostrzeżony o grożą
cym mu aresztowaniu przedostał się do Warszawy. Tu nawiązał kontakt z ZWZ przez Kołodziejskiego, przedwojennego referenta politycznego w Starostwie w M ławie. Po złożeniu ponownej przysięgi został oficerem do dyspozycji Komendy Okręgu Warszawskiego, wykonując różne zadania. W listopadzie 1942 r. na odpra
wie kom endantów obwodów A K północnego Mazowsza, odbytej w Warszawie (przy ul. H ożej), otrzymał nominację na kmdta Obwodu Działdowskiego AK. (Pomocy w zainstalowaniu się na nowym terenie udzielił mu Paweł Rachocki ps. „Jurand”, kmdt Obwodu Mławskiego). Pod ps. „Leśnik” rozpoczął działalność od werbowa
nia zaufanych ludzi z terenu powiatów działdowskiego, m ławskiego i częściowo nowomiejskiego (większa część pow. nowomiejskiego należała do Inspektoratu Brodnica Okręgu A K Pom orze). W niektórych miejscowościach „Leśnik” dyspono
wał zaprzysiężonymi nawet kilkunastoosobowymi grupami, np. w M rocznie, Mro- czenku, Rynku i Lubawie (pow. nowomiejski) oraz w Kiełpinach i Lidzbarku W elskim (pow. działdowski), w Troczyskach (pow. brodnicki). Stworzył struktury organizacyjne i sieć wywiadowczą, poprzez którą zdobywał cenne materiały, przeka
zując je do Komendy Podokręgu Olsztyn-Tuchola. (W sieci tej bardzo aktywnie 128
29
30
i skutecznie działała Leokadia Krajn). Szerzył antyniemiecką propagandę podtrzy
mującą na duchu ludność polską, zdobywał i gromadził broń, utworzył oddział partyzancki, współdziałał z kmdtem Obw. Mławskiego w zakresie wcielania oddzia
łów BCh do AK. Nawiązał kontakt z obozami jenieckimi (w tym z obozem oficerów angielskich pod Kłajpedą, przygotowując im trasę ucieczki, która wiodła w kierunku Gdańska). Od 1944 r. współpracował z desantem radziecko-polskim, udzielając mu znacznej pomocy i przekazując ważne, antyniemieckie materiały wywiadowcze.
Organizował sabotaż w parowozowniach w Iłowie i Działdowie. Przygotowywał teren do ogólnopolskiego powstania pod krypt. „Burza”. Pod swoim dowództwem skupił ponad 300 ludzi, którymi kierował przy wydatnej pomocy swego zastępcy Teodora Ostrowskiego z Kiełpin, gdzie często przebywał. „Leśnik” korzystał z licz
nych miejsc pobytu. Najważniejsze z nich to leśniczówki w zachodniej części powia
tu działdowskiego: Waltera Klapera w Nowym Dworze (zamaskowany bunkier w stodole), Ignacego Galińskiego w Straszewie, A ntoniego Galińskiego w Kostkowie, Bernarda Machujskiego w Kiełpinach, Alfonsa Bayera w Bryńsku oraz Józefa Wiśniewskiego w Jamielniku (bunkry w lesie). Najważniejszymi punktami konta
ktowymi „Leśnika” były domy w miejscowościach pow. działdowskiego: Lidzbark Welski (Lewandowscy, Kamińscy i Józef Szala), Olszewo (Galińscy), Działdowo (Antoni Wiśniewski), w miejscowościach pow. mławskiego: Kęczewo (Komosińscy i Kaszuba), Łążek (Gołębiewscy), Sarnowo (G eskowie), Gnojno (Chmielewscy), Zieluń (Bolesław Jakubowski i Józef Meller) i Dłutowo (Teodor Błaszkiewicz), a także w pow. brodnickim: Troczyska (Marianna Kaszewska). Jego oddział party
zancki działał w lasach pomiędzy Lidzbarkiem Welskim (pow. działdowski) a Górz
nem (pow. brodnicki) oraz Zieluniem (pow. mławski).
Od lutego 1945 r. na skutek zagrożenia aresztowaniem przez NKW D i depor
tacją do ZSRR, a następnie aresztowaniem przez U B , ukrywał się skupiając wokół siebie oddział ludzi. Po nawiązaniu w 1946 r. kontaktu z Ruchem Oporu Armii Krajowej (RO AK ) przyjął ps. „Kryjak” i został mianowany dowódcą 3 baonu krypt.
„Znicz”. Po rozbiciu przez UB dowództwa brygady ROAK, przejął dowództwo nad oddziałami partyzanckimi tej organizacji, liczącymi około 300 osób. Dobrze uzbrojone, działały na terenie powiatów: mławskiego, sierpeckiego i ciechanowskie
go. Jego dowództwu podlegał między innymi regularny, umundurowany oddział partyzancki utworzony przez Stanisława Balę ps. „Sowa”, którego zastępcą był Franciszek Wypych ps. „Wilk”, a dowódcą plutonu Andrzej Różycki ps. „Zjawa”.
Oddziały Nowakowskiego walczyły z oddziałami LTB, MO i KBW do marca 1947 r. Uznawszy wtedy, wobec przewagi przeciwnika i zmienionych warunków politycznych dalszą walkę za bezcelową, rozwiązał je, polecając żołnierzom sko
rzystanie z ogłoszonej amnestii i ujawnienie się. Sam uczynił to w marcu 1947 r. po czym wyjechał do Szczytna (woj. olsztyńskie). Został tam nauczycielem matematyki w Gimnazjum (późn. Liceum Ogólnokształcące), którego dyrektorem był jego kre
wny Michał Leśniewski. W 1948 r. zorganizował dla okolicznej młodzieży internat i był jego długoletnim kierownikiem. Był bardzo cenionym przez młodzież nauczycie
lem i wychowawcą. W r. 1955 został usunięty ze szkolnictwa jako człowiek „nieod
powiedniej ideologii”. Podjął wtedy pracę w spółdzielczości mleczarskiej (był preze
sem Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Szczytnie). W 1960 r. wskutek szykan politycznych (odm ówił wstąpienia do PZPR) zrezygnował z pracy i przeszedł na rentę, bowiem od lat cierpiał na chorobę serca i reumatyzm. Zmarł 27 VIII 1991 r.,
129
31
Mb
pochowany na cmentarzu parafialnym w Szczytnie, we wspólnym grobie z wcześniej zmarłą żona Józefą z d. Tuszyńską i najstarszym z trzech synów Tadeuszem.
W 1990 r. otrzymał awans do st. majora. Odznaczony Krzyżem Armii Krajowej (1989), Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami (1989), Krzyżem za U dział w Wojnie 1918-1920 (1990), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1991) oraz innymi odznaczeniami.
Brat P. Nowakowskiego — Jan oraz szwagier Aleksander Sadowski (zasłużeni żołnierze w wojnie polsko-bolszewickiej), a także drugi szwagier Edward Karski, po ciężkich torturach ze strony gestapo zginęli w 1941 r. w obozie w Oświęcimiu. Cio
teczny jego brat Józef Leśniewski zginął w obozie w Dachau.
A P AK, T.: Bala S., Kalisz T., Kordalska Z., Nowakowski P., Różycki A., S z a l a J., F a 1 k o w s k i
J., Działalność A K w Obwodzie Lubawskim,
s. 1 (sygn. B/35); J u s z- k i e w i c z R., Mławskie Mazowsze w walce, W arszawa 1968, s. 176, 325; T e n ż e , Walka z teiroryzmem hitlerowskim na Północnym Mazowszu, Wojsk. Prz. Hist. 1978, nr 2, s. 141-161; T e n ż e , Z dziejów mchu oporu w powiecie działdowskim. Kom. Maz.- -W arm ., 1968, n r 3, s. 439-498; P t a s i ń s k i J., Walki ciąg dalszy, Warszawa 1979, s. 386 (tu zniekształcający prawdę jednostronny obraz działań oddziałów „Łysego”).Jan Sadowski, Anna Zakrzewska
32
UCZESTNICY A K C JI ROZBR OJENIO W EJ W M ŁAW IE
V m v t t- , , L I S T O P A D * ip i s R O K T T
M u z e u m Z ie m i Z a w k r zeń sk iej w I.'. 1 a w i e
Poh.ka O rganizacja W ojskow a w M ław ie
K olejni dow ódcy p lutonu szk oln ego PO W w M ław ie 1. C zesław Jaw orski
2. A leksander K afarsk i 3. Tadeusz S ik orsk i
Żołnierze p lu to n u szk oln ego PO W w M ław ie 1. H enryk B a rto s z a k
2. T a d e u sz D ęb sk i 3. W acław D rojanow ski 4. B. D u n k ik ow sk i 5. C zesław G adom ski 6.’ Jerzy Kania 7. Lucjan K a liszew sk i 8. B ronisław K liczew sk i 9. M ichał Ł ojew sk i 10. Jerzy M arkuszew ski 11. K azim ierz M ordzew ski 12. Jerzy de N iseau i? . P aw eł N ow ak ow sk i 14. Jan R zym ow sk i 15. Edward S k ib iń sk i
16. C zesław S k o n ieck i 17. H enryk K lem en s
S o k a isk i
18. M arian P szczó łk o w sk i 19. L eonard S tr y je w sk i 20. F e lik s S z w e jk o w sk i 21. F ra n ciszek S zy m a ń sk i 22. A lfred W aśkow ski 23. M iec zy sła w W esołow sk i 24. Antoni* P o p ielsk i-
W ierzbicki 25. W rób lew sk i 26. L eon Z ałęsk i 27. S ta n isła w Z ięciak
P lu ton m iejsk i POW w M ław ie 1. Zenon K am iński — k om endant
2. Rajm und N u szk iew icz — zastępca
Żołnierze p lu ton u m iejsk ieg o POW w M ław ie 1. K a zim ier z B a k a la r s k i
2. C z e s ła w B o g u c k i 3. M arian B r zę cz e k 4. J ó z e f C y m a ń sk i 5. B o le s ła w C y to w s k i 6. A le k sa n d e r D m o w s k i 7. J a n G u ła jsk i 8. A d a m K a m iń sk i 9. T a d e u s z K em p a 10. K ęp cz y ń sk i 11. K le n ie w s k i
12. B o le s ła w K lic z e w s k i 13. K ło p o ciń s k i
14. A n to n i K o m o r o w sk i 15. F e lik s K o zick i 16. J a n K r ó lik o w s k i 17. W a c ła w K u c iń sk i 1S. E u g e n iu sz L en d a 19. J e rz y M a rk u sz e w sk i .20. S ta n is ła w M i^ołn is k i
21. E o h d a n de N ise a u
22. K a z im ie r z N o w ie k i 23. J ó z e f P ie k a r s k i 24. T a d e u s z R a c h o c k i 25 . L u c ja n R a c h u b a 26. M ie c z y s ła w R e tk o w s k i 27 . T a d e u s z R e tk o w s k i 28. W ła d y s ła w R o g o z iń s k i 29. E u g e n iu s z R orran 30. T a d e u s z S k ib iń s k i 31. A u r e lia S m o liń s k a 32. F r a n c is z e k S t e e n e r s k i 33. T a d e u s z S te r n iń s k i 34. J a n S z u lc
35. J ó z e f S z y m a ń s k i
?6. C z e s ła w S ie s ic k i 37. S ie t c z y ń s k i
3». F r a n c is z e k U r b a ń sk i 39. Z a rę b a
40. W a'en + v Zbvszvń<!Vi 41. F r a n c is z e k Ż e r a ń s k i
70 rocznica ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI
1918 - 1988
I.Iiuw a — listo p a d 1218
33
34
35
36
L d i . (A fal ^ ^
Olsztyn, 1992.C3.17.
Jen Sadowski 10-436 Olsztyn ul.Dworcowa 14 m.21
Pani m g r Anna Zakrzewska Dokumentalistka Fundacji.
Szanowna Pani !
Przepraszam, że tak długo nie udzielałem odpowiedzi na Pani pismo z 3.02.b.r«
pilnej pracy zawodowej.
Na wstępie pragnę Panią poinformować, iż z Pani siostrą Jadzią byliśmy w średniej szkole w Szczytnie w tej samej klasie.
Jeśli chodzi o p. Leśnikowskiego to byłem u niago, spisałem relację, którą załączam, jednak nasuwają mi się pewne uwagi a mianowicie:
- iż on p. Nowakowskiego nie znał i uważam iż p.Nowakowski również jego nie znał i z nim się nie spotkał. Pan Leśnikowski był szeregowym członkiem organizacji w pow. mławski*, zresztą bardzo krótko.
- Do części relacji dotyczącej pracy wywiadowczej trzeba podejść krytycznie.
Mam wątpliwości co do wiarygodności tego fragmentu, podobnie jak i do przynależności do ZWZ już w 1939r. Według mego rozeznania na terenie pow.
mławskiego organizacja ta powstała pół roku później.
- Pan Leśnikowski nie był w ogóle związany organizacyjnie z Okręgiem Pomorskim AK.
Zarówno p.Leśnikowski jak i ja byliśmy zaskoczeni skąd wynikło zainteresowanie nim przez Archiwum Pomorskie AK. Gdyby mogł a Pani o d p o w i e d z i e ć (to może miałoby to wpływ na stopień wiarygodności relacji i zaspokoiłaby Pani moją ciekawość.
Istotne jest dla mnie w jakich okolicznościach stwierdził p.Nowakowski, iż zna p. Leśnikowskiego i że p.Leśnikowski mu podlegał.
Nie wiem dlaczego w swym liście podziękowała mi Pani za dwie relacje podczas g dy dostarczyłem ich więcej. Czyżby zaginęły ?
Pytała Pani o grób p.Nowakowskiego. Otóż jadąc n a n ow y cmentarz ul.Reja, za bramą jest główna wyasfaltowane przejście i przy nim po prawej stronie około 50 m od bramy jeit pochowany p.Nowakowski razem z ż
Miałem kłopoty z odszukaniem p.Leśnikowskiego, no i czasu mało bo m a m dużo
Zał. relacja.
Łączę pozdrowienia
4 /)
37
W'Lvóoc v . 'b
ł O l L u H ^ ^ y n ę ł o dnfa —
& &[.
Józef L es zc zy ńs ki 8 & / / H 4 i
Stpfana "Rrł+.nr* pcrn n-r.^fiA m.7 r i ^
ul. St ef an a B a t o r e g o n r . 3 6 A m.7 05-400 Ot wo ck
Otwock dnia 27 s ierpn .19 9 2 r,
# ! £
