JERZY KORDAKOW
Z DZIEJÓW BOTANIKI PŁOCKIEJ
Mazowsze Płockie przodowało od dawna w to- rowaniu drogi postępowi rolnemu i ogrodowe- mu. Świadczy o tym chociażby „Dziennik Urzę- dowy Guberni Płockiej" (lata 1851—1852), w którym grono miejscowych rolników-prakty- ków redaguje „część gospodarską" będącą zbio- rem doskonałych rad i wiadomości z zakresu:
gleboznawstwa, klimatologii, hodowli, uprawy roślin i przechowalnictwa, nawożenia, łąkar- stwa itp. W 1859 r. powstaje pierwsza na Ma- zowszu Płockim Szkoła Rolnicza Męska w Nie- głosach, która w nauczaniu obiera kierunek zarówno praktyczny jak i teoretyczny. Wysoki poziom upowszechniania wiedzy rolniczej za- pewniali wówczas tacy wybitni rolnicy i bota- nicy jak: A d a m M i e c z y ń s k i , nieco później — B r o n i s ł a w D ę b s k i , K a z i - m i e r z R a n i e c k i i S t a n i s ł a w C h e ł c h o w s k i .
A d a m D u n i n M i e c z y ń s k i , ur.
w 1828 r. w Ciborach (zm. w 1892 r.) był wy- chowankiem gimnazjum płockiego, następnie nauki pobierał w słynnej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego w Marymoncie i za granicą: potem wykładał w b. Instytucie Szlacheckim. Zasłużył się Krajowi, jako wieloletni redaktor „Gazety Rolniczej", kronik, kalendarzy oraz jako czło- nek wielu towarzystw rolniczych.
B r o n i s ł a w D ę b s k i , (1874—1927) ur. w Przybojewie pod Płockiem, botanik i en- tomolog, który studia wyższe odbył w Krakowie i w Bonn u znakomitego Polaka profesora Ed- warda Strassburgera. Po ukończeniu nauk Dębski zamieszkał w swym majątku rodzin- nym, czynił liczne wycieczki florystyczne w okolice Płocka. Gromadził również zbiory bo- taniczne i entomologiczne, uczestnicząc w nara- dach co światlejszych obywateli-rolników po- wiatu płockiego.
K a z i m i e r z R a n i e c k i (1867—1939), autor wielu artykułów przyrodniczych w czaso- pismach płockich i ciechanowskich; współzało- życiel i czynny członek Towarzystwa Ogrodni- czego w Płocku, był zamiłowanym botanikiem.
W 1901 r. w Płocku powstaje za przyczyną S t . C h e ł c h o w s k i e g o , H. W ą s o - w i c z a z Jasienia i W ł. P ł o s k i e- g o — Towarzystwo Rolnicze. Towarzystwo to skupiało obywateli dla celów praktycznych (wa- runki uprawy, zbytu) i dla wzajemnego oświe- cania się. Towarzystwo rozwija działalność na szeroką skalę prowadząc prace w sekcjach:
rolniczej, leśnej i ogrodniczej; do Płocka zapra- sza się szereg profesorów, między innymi przy- jeżdża znakomity gleboznawca, prof. dr Sławo- mir Miklaszewski.
Przez parę lat kieruje Towarzystwem Rolni- czym S t a n i s ł a w C h e ł c h o w s k i (1866—1907), botanik (znakomity mykolog) oraz
rolnik o wspanialej wiedzy i zmyśle praktycz- nym, dobry organizator i zapalony społecznik.
Największą jego zasługą było to, iż skupił i po- budził do poważnego traktowania spraw facho- wych rolniczych, i do służby społecznej — wie- lu ziemian w Guberni Płockiej.
Szlachta płocka była uważana za jedną z naj- bardziej demokratycznych w naszym kraju. Dla- tego też idee Chełchowskiego trafiły na grunt podatny; i tak naprzykład w Chojnowie orga- nizuje się rolnicze stacje doświadczalne, rozwi- jają się szkoły rolnicze. Towarzystwo na szero- ką skalę prowadzi: odczyty, pokazy i wystawy z zakresu rolnictwa i ogrodnictwa. Jednakże
„Kalendarz Informacyjny Płocki" z r. 1905 na- rzeka na gnuśność i jałowość życia umysłowego w Płocku, stwierdzając, że działa jeno kilkana- ście osób, a reszta (ogół) przygląda się ich pracy.
Płock słynął od dawien dawna ze wspania- łych ogrodów rozłożonych już to na pięknych tarasach nadwiślańskich (co dodawało jeszcze miastu osobliwego dlań uroku), już to w głębi wyżyny dyluwialnej. Bo też zaczątki ogrod- nictwa płockiego poszczycić się mogą opieką tak sławnego botanika i ogrodnika, jakim był M i c h a ł S z u b e r t , ur. w 1787 r. w Ząb- kowicach nad Wisłą, zmarły w 1860 r. w Płocku.
Szubert — uczeń znakomitych uczonych pary- skich: Jussieu'ego, Desfontaines'a a nade wszyst- ko — Mirbela, był założycielem i długoletnim dyrektorem Warszawskiego Ogrodu Botaniczne- go, członkiem wielu towarzystw naukowych polskich i zagranicznych. Jako uczony — zebrał wielki zielnik obejmujący ponad czternaście tysięcy roślin, wydał szereg katalogów, atlasów i opisów roślin Królestwa Polskiego i Warszaw- skiego Ogrodu Botanicznego, wychował licz- nych botaników polskich, między innymi zna- komitego W o j c i e c h a J a s t r z ę b o w - s k i e g o i J a k u b a W a g ę , z którymi przemierzył wielokrotnie w czasie wycieczek Ziemię Mazowiecką. Pod koniec życia zamiesz- kał w Płocku, gdzie szczególnie dużo mają mu do zawdzięczenia ogrody: Blumenberga i Holza
Pionierem ogrodnictwa płockiego był H e r - m a n L i l i e n t h a l , który w 1890 r. zało- żył znany Zakład Ogrodniczy, jak na owe czasy bardzo wszechstronny, gdyż prowadzono w n m:
szkółkarstwo, kwiaciarstwo szklarniowe i grun- towe, warzywnictwo inspektowe, nasiennictwo.
Płock pod koniec ubiegłego stulecia miał wię- cej zamiłowanych ogrodników: słynne były
zwłaszcza ogrody S ł u p e c k i c h , G o- t z ó w , H o l z a , G ą s e c k i c h , które słu- żyły jednocześnie jako miejsca spacerowe dla mieszkańców miasta.
H. Lilienthal, A. Grabowski, W. Żurowski i A. Janczewski byli założycielami Towarzystwa Pszczelniczo-Ogrodniczego (1917 r.), które orga- 18
nizowało kursy, zjazdy, wystawy, pokazy i po- gadanki z zakresu ogrodnictwa i pszczelarstwa.
Towarzystwo to oddziaływało na szerokie rzesze społeczeństwa, dbało o plantacje miejskie, bal- kony, zieleńce i skwery. W 1922 r. powstaje Koło Miłośników Płocka, a w 1921 r. Żeńska Szkoła Ogrodnicza, która prowadzi następujące działy: sadownictwo, warzywnictwo, kwiaciar- stwo, przetwórstwo i pszczelarstwo. Szkoła przygotowywała młodzież do samodzielnej pra- cy w ogrodnictwie, a także wysyłała pewien procent swych absolwentów do Liceów Ogrod- niczych w Poznaniu i Krakowie, gdzie przyjmo- wano ich bez egzaminów, co świadczy o wy- sokim poziomie szkoły. Zakład ten, jak i Towa- rzystwo Ogrodnicze dużo zawdzięczały długolet- niej dyrektorce A d e l i Ż u r o w s k i e j .
Z botaników polskich, którzy przyczynili się do zbadania flory okolic Płocka, należy wymie- nić przede wszystkim W o j c i e c h a B o - g u m i ł a J a s t r z ę b o w s k i e g o , urodzo- nego w 1798 r. w Gierwatowie na Ziemi pobo- rzańskiej. Kończy on szkoły w Płocku, a później w Warszawie. Wojciech z Poborzan uzyskał licz- ne tytułu naukowe, został członkiem Warszaw- skiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i długolet- nim profesorem — Instytutu Rolniczo-Leśnego w Marymoncie. Jako zamiłowany florysta, ra- zem z Jakubem Wagą, czynił rozliczne i nieraz bardzo uciążliwe wycieczki przyrodnicze po zie- miach polskich, z których zebrał własnoręcznie zielnik liczący około tysiąca stu roślin. Szczegól- nie dokładnie poznał rodzinne Mazowsze. Był to pierwszy typowy botanik-terenowiec, który do wycieczek florystycznych zachęcił liczne zastę- py młodzieży. Zmarł w Warszawie w 1882 r.
Do badaczy zajmujących się między innymi florą okolic Płocka należy zaliczyć:
J a k u b a W a g ę (1800—1872 r.) zna- komitego botanika polskiego, autora dzieła „Flo- ra polska — czyli botaniczne opisy tak dzikich jak i hodowanych pod otwartym niebem jawno- kwiatowych Królestwa Polskiego roślin, upo- rządkowane według zasad sztucznego układu, tomów 2 W-wa 1848 r.", w którym pomieszczo- ne obserwacje odnoszące się także do flory Ma- zowsza Płockiego.
J a n a B i e g a ń s k i e g o , aptekarza ze Skępego, znanego uczonego autora wielu podręczników i artykułów z zakresu swej dzie- dziny, który był pierwszym w całym tego słowa znaczeniu pionierem nowoczesnego zielarstwa w Polsce.
Z d z i s ł a w ę M a j d e c k ą, która opra- cowała monografię żółtlicy pospolitej (Galinso- ga parviflora), zbierając materiały w okolicach Płocka.
A n t o n i e g o E j s m o n d a , botanika, który w celach florystycznych zwiedził liczne okolice Królestwa Polskiego i Puszczę Biało- wieską, a rezultaty swych badań ogłaszał w „Pamiętniku Fizjograficznym", gdzie między innvmi w tomie VII C, (1887 r.) 94—134 —
znajdujemy „Sprawozdanie z wycieczki bota- nicznej w Płockim. Rypieńskim, Sierpeckim i Mławskim powiecie, odbytej w lipcu 1885 i 1886 r.".
Najpiękniejszą kartę w dziejach badań nad florą miejscową zapisał niewątpliwie A l e k - s a n d e r Z a l e w s k i , który roślinność Płocka gruntownie poznał i opisał. Alek- sander Zalewski ur. 3. 5. 1854 r. w Ra- dziwiu pod Płockiem, kończył tutaj szkoły śred- nie. Już w młodości interesował się botaniką.
Aleksmdcr Zalewski 1854—1906.
Pobierał nauki za granicą u najznakomitszych profesorów ówczesnych: Haeckla, Hartwiga, Schaffera i głównie u Edwarda Strassburgera.
Posiadał wszechstronne zainteresowania i zdol- ności. W 1883 r. zdobył stopień dokt<nr, filozo- fii za rozprawę „O powstawaniu i odpadaniu zarodników u grzybów", jednakże mimo zain- teresowań cytologią i grzybami, większą część swego życia poświęcił florystyce krajowej.
Głównym terenem jego badań były właśnie oko- lice Płocka. Swoje spostrzeżenia nad florą miej- scową zaczął robić będąc jeszcze uczniem tutej- czego gimnazjum.
W 1889 r., daje obraz roślinności Płocka (900 gatunków) i rzadszych roślin okolic War- szawy. Z gatunków rzadkich i cennych wymie- nił między innymi: Equisetum maximum (skrzyp olbrzymi), Hierochloe australis (turówka leśna),
Scirpus (Schoenoplectus) Tabernaemontani Oczeret Tabernomontana), Galantus nivalis (śnieżyczka przebiśnieg), Iris sihirica (kosaciec syberyjski), Cephalanthera rubra (buławnik czerwony), Cypripedium calceolus (obuwik po-
19
spolity), Drosera anglica (rosiczka długolistna), Corydalis intermedia (kokorycz wątła), Trolius europaeu.i (pełnik europejski) i wiele innych.
Omówił stosunek flory okolic Płocka do flory całego Królestwa Polskiego. Opublikowane przez siebie dane poparł skrzętnie zebranym zielnikiem i pięknie kolorowanymi tablicami (200 rycin), odrobionymi wiernie z natury.
Badania swe prowadził Zalewski według wy- magań współczesnej mu florystyki; w 1890, 1891 1892 roku stale komunikuje o postępach swych badań florystycznych w okolicach Dobrzynia, Płocka i Gostynina (jeziora tamtejsze). Notatki te zamieszcza przeważnie we „Wszechświecie".
W 1892—98 r. Zalewski zostaje profesorem Uni- wersytetu Lwowskiego, na którym wykłada anatomię, systematykę roślin i mykologię. Jed- nakże nie zapomina o Płocku, wybierając się na liczne wycieczki. „Echa Płockie i Łomżyń- skie" podają niejednokrotnie wyniki badań uczonego, który naprzykład w 1901 r. znalazł na murach budynków poklasztornych (kościół dominikański) — zanokcicę murową (Asplenium ruta muraria), roślinkę zdawna przez niego po- szukiwaną, rzadką w tych stronach, którą nie- gdyś znalazł w Płocku i opisał prof. F. Berdeu.
Zalewski dużo pisze: daje obszerne materiały do zielników krajowych; gromadzi materiały do monografii skrzypów polskich, grzybów wroślo- watych (Pereus poraceae), flory płockiej, fizjo- grafii Ziemi Dobrzyńskiej. Przy tym był on do- brym archeologiem, mineralogiem i zoologiem — (obserwacje nad nietoperzami). Współcześni wspominają go z wielkim szacunkiem i przywią- zaniem. Była to natura bogata, szeroka, o wro- dzonej inteligencji, wybitnie wszechstronna.
Zalewski jako człowiek sumienny, prawy i am- bitny, tępił wszelkie kłamstwa, dba! o czystość języka polskiego; jednakże dla swojej prawo- ści, surowości obyczajów i dlatego, że nie po- trafił wybijać pokłonów ówczesnym bożyszczom oficjalnej nauki i władzy, był niedoceniany i pomijany w godnościach. Niewdzięczność ta głęboko bolała profesora, toteż pod koniec życia stawał się coraz to bardziej nerwowy i wyczer- pany. Wreszcie — groźna choroba płuc i serca pozbawiła go życia w 1906 roku.
W Płocku przebywał także D e z y d e r y S z y m k i e w i c z , który w ciągu dwu czy trzech lat uczył w Gimn. Władysława Jagiełły.
Dezydery Szymkiewicz, jeden z największych botaników polskich, studia przyrodnicze ukoń- czył w Paryżu, potem zaproszony został przez dyrektora Szczepańskiego do Płocka. W czasie wakacji robił wycieczki po Hiszpanii, południo-
wej Francji, Uralu, Litwie i Białejrusi, z któ- rych przywiózł bogate zielniki. Niektóre okazy demonstrował na wystawach szkolnych w Płoc- ku. Razem z R. Kobendzą z Włocławka czynili spostrzeżenia florystyczne na Mazowszu.
W 1910 r. Szymkiewicz przeniósł się do Włoc- ławka, a następnie prof. Wł. Szafer powołał go do Zakładu Botanicznego Uniwersytetu Jagiel- 20
lońskiego w Krakowie, gdzie się habilitował.
Tam powierzono mu redakcję pisma „Acta Bo- tanicorum Poloniae". Później Szymkiewicz otrzymał katedrę botaniki w Dublanach, a na- stępnie we Lwowie.
Bogatą spuściznę w pcstaci licznych rękopi- sów i zasobnego zielnika pozostawiła po sobie M a r i a M a c i e s z y n a .
Maria Macieszyna 1869—195.1
M a r i a M a c i e s z y n a kształciła się w rodzinnym mieście Płocku, tutaj otrzymała świadectwo nauczycielki, tutaj pracowała jako przewodnicząca Koła Polskiej Macierzy Szkol- nej, a także wykładała nauki przyrodnicze w gimnazjum płockim. M. Macieszyna była jed- ną z założycielek Towarzystwa Ogrodniczego w Płocku, a także wszystkie swe siły oddawała Płockiemu Towarzystwu Naukowemu, którego jednym z wskrzesicieli był jej mąż — dr A. Ma- cicsza. Rękopisy pozostawione przez M. Macie- szynę (dotyczące flory okolicznej) obejmują:
1. Opis roślin okolic Płocka,
2. Spis roślin w zielniku M. Macieszyny, 3. Spis rzadkich roślin,
4. Notatki o florze okolicznej.
„Opis roślin zebranych w okolicach Płocka, zamieszczonych w zielniku Marii Macieszyny"
obejmuje 8 brulionów rękopisów:
I. br. 1912 r. od 1— 80 gat. roślin II. „ 1912—13 r. 81—127 „ III. „ 1913 r. 128—184 ., IV. „ 1913 r. 185—254 „ V. „ 1931—14 r. 255—388 „ VI. „ 1916—17 r. 389—526 „
VII. „ 1917—18 r. — 1934 r. od 527—655 g. r.
VIII. „ 1934—1940 r. od 656—712 gat. roślin.
Opisy roślin sporządzone są w sposób nastę- pujący:
Dokładny opis rośliny — od korzenia — pęd, liście, kwiatostan, owoc: ilość zebranych oka-
zów; dokładne miejsce — skąd pobrano okazy, data, gdzie występuje ten gatunek; opis gleby, nawodnienie, położenie, niejednokrotnie — za- sięg geograficzny danego gatunku i notatki od- nośnie biologii. Wreszcie — nazwa łacińska i polska, przynależność do systemu. Opisy były ciągle uzupełniane nowymi obserwacjami i zna- leziskami. Opisy te cechuje nadzwyczajna rze- telność i znakomita orientacja w zagadnieniach systematyki roślin, którą należy podkreślić tym- bardziej, iż podówczac nie było ani kluczów do oznaczania roślin krajowych, ani wyczerpują- cych monografii florystycznych, i M. Macieszv- na musiała korzystać z nielicznych atlasów za- granicznych, a dopiero później z ,,Roślin pol- skich" Wł. Szafera.
„Spis roślin z okolic Płocka znajdujących się w zielniku M. Macieszynv" od roku 1912, we- dług systemu przyjętego w „Roślinach polskich"
dr Wl. Szafera, dr St. Kulczyńskiego i dr B.
Pawłowskiego opartego na systemie R. Wett- steina, obejmuje 2 bruliony. Zawarte są w nich wskazówki odnośnie zielnika z podziałem na zielnik pudełkowy i zielnik zapasowy. Wszyst- kie rośliny są ułożone systematycznie, z dokład- ną adnotacją przy każdym gatunku: gdzie był zebrany, data, ilość okazów, dane ekologiczne.
Rośliny zamieszczone w zielniku zbierała M. Macieszyna na licznych wycieczkach, które odbywała z mężem po całym Mazowszu Płoc- kim.
„ Z i e l n i k" zawiera 712 gatunków — trafnie oznaczonych, dobrze zebranych, umiejęt- nie zakonserwowanych i przechowanych.
Z rzadszych i cenniejszych gatunków znajdują- cych się w zielniku należałoby wymienić: Ga- lanthus nivalis (śnieżyczka przebiśnieg), Hie- rochlou australis (turówka leśna), Platanthera bifolia (podkolan biały), Trolius europaeus (pełnik europejski), Cytisus ratisbonensis (szczodrzeniec rozesłany), Cytisus ruthenicus (szczodrzeniec ruski), Anemone silvestris (zawi- lec wielkokwiatowy), Gentiana amarella ssp.
axillaris (goryszka gorzkawa).
„Spis ważniejszych, rzadszych oraz nowych roślin Guberni Płockiej i powiatu gostyńskiego"
ułożyła M. Macieszyna według licznych prac następujących badaczy: A. Zalewskiego, A. Ejs- monda, Wł. Majchrowskiego i St. Chełchowskie- go. Wymienione w spisie rośliny ułożone zostały według systemu Englera i Trantla, podług dzieł:
1) P. Ascherson u. P. Graebner: Synopsis der Mitteleuropäischen Flora,
2) P. Ascherson u. P. Graebner: Flora des Nordostdeutschen Flachlandes.
Przy nazwach roślin podane są wszystkie te stanowiska, jakie wymienione były w pracach Wyżej wymienionych autorów. Przypuszczam, że M. Macieszyna do czasu ukazania się klucza Wł. Szafera, korzystała z dostępnych jej atla- sów i dzieł florystycznych krajowych i zagra- nicznych.
W rękopisach M. Macieszyny znalazłem po- nadto notatkę pt.: „Las Królewski w Górach", w której opisuje roślinność lewego brzegu Wi-
sły z uwzględnieniem odpowiednich środowisk:
piaski, błota, suchy las etc.
K r ó t k i e n o t a t k i :
„Szata roślinna powiatu płockiego" i „Okolice Płocka — wycieczki przyrodnicze" były napi- sane dla użytku nauczycieli tutejszych szkół.
M. Macieszyna uwzględniła w nich historię ro- ślinności miejscowej, opisy — roślin, owadów, ptaków; dawała w nich ilustrację do poszczegól- nych procesów biologicznych; zamieszczała uwagi metodyczne.
„Szkice z puszczy przasnyskiej" są tylko za- częte i szkoda, że M. Macieszyna nie dokończyła tej pięknej pracy.
„Zielnik" i rękopisy pozostawione przez M. Macieszynę zasługują w pełni na opracowa- nie i publikacje.
Dalsze badania nad florą okolic Płocka, które podejmą nowe pokolenia botaników, powinny wyjaśnić przede wszystkim sprawę wędrówek roślinności kserotermicznej doliną Wisły.
L I T E R A T U R A :
1) A l e k s a n d r o w i c z J . — . . M i c h a ! S z u b e r t " T y g o d n i k Ilustr. 1860 r. T. I. n r 36. s. 321—323.
2) D e m b y S t e f a n — ..Dobrze zasłużeni ziemi p ł o c k i e j " . W - w a , 1931 r.
3) D z i e n n i k U r z ę d o w y G u b e r n i P ł o c k i e j — 1851 i 1852 r.
4) E c h a P ł o c k i e i Ł o m ż y ń s k i e — H III (1900) nr 82 (255).
R. IV (1901) n r 32 (316).
5) E j s m o n d A n t o n i — . . S p r a w o z d a n i e z w y c i e c z k i bota- n i c z n e j w P ł o c k i m . R y p i ń s k i m , S i e r p e c k i m i M ł a w s k i m po- wiecie o d b y t e j w lipcu 1885 i 1880 r. '. P a m . Fizj. T. VII za rok 1887, s t r . 41).
6) G ó r s k i S t e f a n — , , T o w a r z y s t w o N a u k o w e P ł o c k i e " . 1820—30. P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y 1906 r.. s. 259—75.
7) G r a b o w s k i A. — . . S t a n i s ł a w C h e t c h o w s k i " P ł o c c z a n i n R. II, n r 13, s. I.
8) H r y n i e w i e c k i B o l e s ł a w — , , Z a r v s historii b o t a n i k i " , s. 27. 30. 88 itd.
9) C h e ł c h o w s k i S t a n i s ł a w — . . P r z y c z y n k i do f l o r y ro- ślin n a c z y n i o w y c h p o w i a t u p r z a s n y s k i e g o " , W a r s z a w s k i j a u n i - w i e r s i t e t s k i j a izwiestija 1886 r.
10) C h e ł c h o w s k i S t a n i s ł a w — . . A l e k s a n d e r Z a l e w s k i "
W s z e c h ś w i a t n r 9 (1291), T. X X V I .
11) J a s t r z ę b o w s k i W o j c i e c h — ..Rośliny c i e k a w s z e znale- zione w K r ó l e s t w i e P o l s k i m " . P a m . w - s k i u m i e j ę t n o ś c i ści- słych i s t o s o w a n y c h . IV (1829), str. 183—194.
12) K a l e n d a r z I n f o r m a c y j n y P ł o c k i — za rok 1905.
13) K o c i o ł e k J . — „ D o b ó r o d m i a n d r z e w o w o c o w y c h dla M a z o w s z a P ł o c k i e g o " . Z y c i e M a z o w s z a R. I (1935), s 254.
14) K o r e s p o n d e n t P ł o c k i — . . S z k i c e z ż y c i a u m y s ł o w e g o w P ł o c k u " , 1880 r„ n r 73. 83. 85, 96, 98—100.
15) K o s m o s — X X I (1896 ) 414—191. X X I (1896) 366—369.
16) M a c i e s z y n a M a r i a — „ Ż y c i o r y s Marii M a c i e s z y n y "
rękopis w a k t a c h P ł o c k i e g o T o w . N a u k . i inne ręk. p a t r z tekst.
17) M a c i e s z a A l e k s a n d e r — . . M a z o w s z e P ł o c k i e , j a k o o d - r ę b n y r e g i o n g e o g r a f i c z n y " . P r z e g l ą d G e o g r a f i c z n y 1927 i o d - bitka.
18) M a c i e s z a A l e k s a n d e r — . G i m n a z j u m im. W ł a d y s ł a - wa J a g i e ł ł y w P ł o c k u 1906—31 r . " .
19) M a j c h r o w s k i Wł. — „ S p r a w o z d a n i e z w y c i e c z k i b o t a - n i c z n e j do p o w i a t u C i e c h a n o w s k i e g o i M ł a w s k i e g o — w c z a - sie letnich w a k a c j i w r. 1884 '. P a m . F i z j . T. V za rok 1885
20) N o w o w i e j s k i Antoni — . . P ł o c k " m o n o g r a f i a histo- r y c z n a .
21) . . P a m i ę t n i k F i z j o g r a f i c z n y " X X I I C (1892), s. 198—197.
22) Polski Słownik B i o g r a f i c z n y — T . V. s. 149.
23) P r z e g l ą d Z i e l a r s k i — . . Z a r y s historii z i e l a r s t w a pol- s k i e g o " . . . J a n B i e g a ń s k i " , 1950 r.. nr 1—3. s. 34.
24) Rostafiński J ó z e f — . . W o j c i e c h J a s t r z ę b o w s k i " , „ j a k o b o t a n i k " , „ W s z e c h ś w i a t " , 1883, T. II, nr 4. s. 5.
25) S z u b e r t Michał — „ O p i s a n i e d r z e w i k r z e w ó w K r ó - lestwa P o l s k i e g o " . W - w a . 1827 r.
26) S z y m k i e w i c z D e z y d e r y — . . B i b l i o g r a f i a F l o r y P o l s k i e j ' P A U . K r a k ó w . 1925 r.
27) T y g o d n i k I l u s t r o w a n y ( J H ) — „ A d a m Dunin Mie- c z y n s k i " . T. VI, s. 14!.
28) W s z e c h ś w i a t — T. VIII (1889) 402—403. T. V I I I (1883) 832—833. T. X (1891) 273—278; T. X I (1892) 142—143; T . X V I (1897) 267.
29) W y b u l t F r . — „ P ł o c k i e T o w a r z y s t w o Rolnicze J a k o i n s t y t u c j a r e g i o n a l n a " Z y c i e M a z o w s z a , R. I. (1935), s. 24
30) Z a ł ę s k i H e n r y k — „ J a k u b W a g a ', T y g . Ilustr. (1872).
n r 224, T . I X .
31) Ż u r o w s k a Adela — „ R o z w ó j o g r o d n i c t w a w P ł o c k u "
Z y c i e M a z o w s z a — (1935), s. 242—45.
32) Ż u r o w s k a Adela — „ Ż e ń s k a S z k o ł a Ogrodnicza w P ł o c - k u " , Z y c i e M a z o w s z a . R. I. s. 252
33) Ż u r o w s k a A d e l a — „ S t a n o g r o d n i c t w a w p o w i e c i e p ł o c k i m " . Z y c i e — 1938 r., s. 143.
21